قمار

«قِمار» نوعی بازی است که در آن شرط می‌شود بازنده مالی را به برنده پرداخت کند. و به قول دیگر، بازی با «آلات قِمار»، چه به صورت شرط‌بندی و چه بدون شرط‌بندی (چه مالی در میان باشد و یا نباشد)، قمار محسوب می‌شود. در قرآن از قمار با عنوان «مَیسِر» یاد شده و مورد نهی و نکوهش قرار گرفته است. قمار در فقه اسلام به دلیل آثار سوئی که دارد، حرام شمرده شده است.

معنای قمار

در مفهوم قمار دو بحث مطرح است:

• ۱. آیا در تحقق مفهوم قمار، بازی با آلات ساخته شده برای آن دخالت دارد و در نتیجه، بازی با غیر آن آلات، مصداق قمار به شمار نمی‌رود؟
• ۲. آیا در تحقق مفهوم قمار، شرط‌بندی دخیل است و بازی بدون شرط‌بندی با آلات قمار یا بدون آن، مصداق قمار نخواهد بود و یا شرط‌بندی دخالتی ندارد و بازی با آلات قمار بدون شرط‌بندی نیز مصداق قمار خواهد بود؟

بعضی لغویان قمار را به بازی با آلات قمار همراه با شرط‌بندی تعریف کرده‌اند. در این تعریف، دو عنصر شرط‌بندی و آلات قمار وجود دارد. برخی دیگر قمار را به شرط‌بندی تعریف کرده‌اند.

اختلاف در مفهوم قمار در کلمات فقها نیز وجود دارد. برخی گفته‌اند: اصل قمار، بازی با آلات قمار، همراه با شرط‌بندی است. گاهی نیز بر مطلق بازی با آلات قمار، محتی بدون شرط‌بندی اطلاق می‌شود. در این تعریف، عنصر آلات قمار در مفهوم قمار دخیل دانسته شده است. بنابراین، بازی و برد و باخت بدون آلات قمار مصداق قمار نخواهد بود.

برخی در مفهوم قمار شرط‌بندی (گروگذاری) را دخیل دانسته‌اند، بدون آنکه آلات قمار را در آن دخیل بدانند. اینان قائل‌اند قمار شرط‌بندی در بازی است، با آلات قمار باشد یا بدون آلات قمار. بنابراین تعریف، شرط‌بندی در مغالبه (قرار دادن عوض برای برنده) مصداق قمار می‌باشد، خواه با آلات قمار باشد یا نباشد، چنان‌که مغالبه بدون شرط‌بندی مصداق قمار نخواهد بود، بازی با آلات قمار باشد یا بدون آلات قمار.

برخی، قمار را مطلق بازی‌ای که هدف بازی‌کنندگان غلبه بر حریف باشد، دانسته‌اند، خواه همراه با شرط بندی باشد یا نباشد و یا با آلات قمار باشد یا نباشد.

انواع قمار

شیخ انصاری در «مکاسب» می گوید: بازی برای غلبه کردن و بردن چهار گونه است:

• الف) لعب و بازی با آلات مُعدّه برای قمار با گروگان (شرط‌بندی). این نوع بدون خلاف حرام است.
• ب) بازی با آلات و اسباب قمار بدون گروگان. صدق قمار بر این قسم، محل تأمل و نظر است.
• ج) بازی به غیر آلات و اسباب قمار با گروگان در غیر اسب دوانی و تیراندازی، مانند گروبندی برای حمل سنگ گران. ظاهر آن است که این قسم نیز ملحق به قمار و حرام است.
• د) مغالبه یا مسابقه بدون گروگان و عوض در غیر سبق و رمایه (اسب دوانی و تیراندازی). در این قسم نیز اکثر قائل به تحریم شده‌اند.

حکم قمار

جمیع انواع «قمار» مانند نرد و شطرنج به اجماع مسلمین حرام است. علت تحریم آن نیز آیات قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله است، از جمله آیه: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ». ای کسانی که ایمان آورده اید! بدانید که شراب، قمار، بت ها و چوب های مخصوص برد و باخت به تمامی پلید و ناپاک و از کارهای شیطانی است: پس از این کارها بپرهیزید تا رستگار شوید.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در معنای میسر می‌فرماید: «کلّ ما ألهی عن ذکر الله فهو من المیسر»؛ هر چیزی که انسان را از یاد خدا غافل کند (و در شهوات فرو ببرد) آن در حکم قمار است. و از امام رضا علیه السلام نقل شده: «المیسر هو القمار»، میسر همان قمار است. مؤلف قاموس قرآن نیز گوید: «میسر یعنی قمار، ولذا قمارباز را "یاسر" گویند. ریشه آن "یسر" به معنای آسانی است و علت نامیدن قمار به "میسر" این است که قمارباز با آن، مال دیگران را به آسانی و بدون زحمت به چنگ می آورد.

بسیاری از فقها چیزی را که در عرف ابزار قماربازی شمرده شود - هر چند به قصد سرگرمی یا پرورش فکر بدون برد و باخت نیز مورد استفاده قرار می گیرد -، حرام دانسته اند؛ گرچه برخی در حرمت آن اشکال و تامل کرده‌اند.

مالی که از راه قمار به دست می‌آید، از ملک مالک آن خارج و به ملک برنده منتقل نمی‌شود و تصرف در آن برای برنده حرام است و باید آن را به مالکش بازگرداند. چنانچه عین مال شرط شده در قمار از بین رفته باشد، تصرف کننده ضامن خواهد بود و باید مثل یا قیمت آن را به مالکش بپردازد. در ثبوت ضمان، تفاوتی میان بالغ بودن فرد برنده و بالغ نبودن وی نیست.

مضرّات قمار

چنانکه گفته شد، خداوند متعال قمار را در ردیف شراب خواری و بت پرستی و از کارهای پلید شیطانی دانسته و دستور به اجتناب از آن داده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ».

در آیه بعد می فرماید: «إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ ۖ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ». شیطان همواره در صدد ایجاد دشمنی و کینه توزی میان شما و بازداشتن شما از یاد خدا و برپایی نماز است. قماربازی و میگساری ابزار شیطان در نیل به این هدف است: آیا باز هم دست از این کار برنمی دارید؟

همچنین در آیه «يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ ۖ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا ...» میگساری و قماربازی در یک ردیف و از گناهان کبیره دانسته شده و گرچه ممکن است احیاناً دارای منافعی هم باشد اما قطعاً آثار زیانبار آن به مراتب بیشتر از سود آن است.

یکی از بزرگترین مؤسسات آمارگیری جهانی ثابت کرده است که: ۳۰ درصد جنایت‌ها با قمار رابطه مستقیم دارد و از عوامل به وجود آمدن ۷۰ درصد جنایات دیگر نیز به شمار می‌رود. مضرّات دیگری در مورد قمار ذکر شده است، از جمله:

• قمار، قمارباز را از کسب معیشت و تحصیل مال از طریق مستقیم و راه حلال بازداشته، منحرف می‌نماید.
• قمار نیز مثل سایر شهوت‌هاست که نفس به آن رغبت می‌کند و هر چه بیشتر در آن وارد شود و به آن عادت نماید، بر میل و رغبت او افزوده می‌شود.
• آثار سوئی که دارد، از جمله فساد و سوءتربیت، ضعف قوای عقلی و...
• به سبب آن خانه‌ها خراب و خانواده‌ها متلاشی می شود.
• اتلاف وقت است.
• هم‌نشین شدن با اشرار.
• عامل تفرقه و دشمنی است.

منابع

• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام)، ج۶، ص۶۷۱.
• سایت اندیشه قم، بازیابی: ۲۲ دی ماه ۱۳۹۲.
• "چرا قمار حرام است؟"، سایت تبیان، بازیابی: ۲۲ دی ماه ۱۳۹۲.