وضو

«وُضو» به شستن صورت و دست‌ها و همچنین مسح سر و پاها با قصد قربت و با آدابی خاص گفته می‌شود. مسلمان برای نماز خواندن باید وضو بگیرد. همچنین بدون وضو، لمس خط قرآن و لمس نام مقدس «الله» جایز نیست.

تعریف وضو

«وضو» در لغت به معنی «نظافت و پاکیزگی» است و از این رو، عرب‌ها به شخص نظیف و پاکیزه می‌گویند: «وَضیء»

همچنین «وضو» در اصطلاح فقهی به معنی شستن صورت و دست‌ها (غسلتان) و مسح سر و پاها (مسحتان) طبق دستوری که شارع مقدس اسلام فرموده است می‌باشد. بنابر روایتی یکی از علت‌ها و فلسفه‌های وضو، نظافت و پاکیزگی است، بدین جهت به آن، «وضو» گفته‌اند.

دستور وضو در قرآن

کیفیت وضو براى نماز در آیه 6 سوره مائده به این صورت بیان شده است:

«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکمْ وَ أَیدِیکمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُسِکمْ وَ أَرْجُلَکمْ إِلَى الْکعْبَینِ ...»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد چون به عزم نماز برخيزيد صورت و دست‌هايتان را تا آرنج بشوييد و سر و پاهاى خودتان را تا برآمدگى روی هر دو پا مسح كنيد... .

این آیه در دو جمله به طور اجمال بیان می کند که وضو متشکل از دو شستن و دو مسح است:

• «فَاغْسِلُوا وُجُوهَکمْ وَ أَیدِیکمْ إِلَى الْمَرافِقِ»؛ صورت و دست‌ها را تا آرنج بشویید.
• «وَامْسَحُوا بِرُؤُسِکمْ وَ أَرْجُلَکمْ إِلَى الْکعْبَینِ»؛ سر و پاها را تا برآمدگی جلوی پا مسح کنید.

مراد از «إِلَى الْمَرافِقِ»، بیان حدّ (محدوده) شستن در وضو است، نه ابتدا و انتهاى شستن دست (جهت شستن)؛ بنابراین، منظور این است که جز کتف، بازو و آرنج، باقى دست باید شسته شود. در واقع، از آنجا كه كلمه‌ى «يَد» در زبان عربى، هم به دست از انگشتان تا مچ، و هم به انگشتان تا آرنج، و هم به انگشتان تا كتف اطلاق مى‌شود، اين آيه مى‌فرمايد: در وضو، دست تا آرنج را بشوييد، نه كمتر و نه بيشتر.

مذاهب اهل سنت می گویند: واجب، شستن دست تا آرنج است و هر جور که شسته شود اشکالی ندارد، گرچه بهتر است (مستحب است) از سر انگشتان به سوی آرنج شسته شود.

اما شیعه می گوید: تعیین این که شستن را باید از سر انگشتان آغاز کرد یا آرنج، به عهده سنت است و بر اساس روایاتی از معصومین، آغاز آن را از آرنج مى‌داند.

همچنین شیعه واجب می داند که دست راست زودتر از دست چپ شسته شود، ولی اهل سنت شروع از دست چپ را هم بلااشکال می داند، گرچه شروع از دست راست را بهتر می داند.

در مورد مسح سر نیز بین شیعه و اهل سنت و همچنین مذاهب مختلف اهل سنت (حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی) اختلافاتی وجود دارد. اختلاف عمده دیگر، در مورد مسح پا است که شیعه معتقد است باید پا را مسح نمود، ولی اهل سنت معتقدند باید پا را شست. شیعه قائل است «أرجلَكم» عطف بر «رُءوسِكُم» است؛ بنابراین، پاها نیز چون سر باید مسح شود؛ چنان‌كه بسیارى «أرجلكم» را به جَرْ خوانده‌اند؛ حتى اگر قرائت به نصب هم باشد، باز وجوب مسح را مى‌توان از آن استفاده كرد؛ زیرا از آنجا كه «بِرُءُوسِكُم» مفعولٌ به «امسَحوا» است، در محل نصب قرار دارد. اما اهل سنت كلمه «أَرجلكُم» را بر «وُجوهَكُم» عطف دانسته و ‌لزوم شستن پا در وضو را استفاده‌ كرده‌اند.

از امام باقر علیه السلام پرسیدند: از کجا دانستید و گفتید که مسح فقط بعض سر است (بر خلاف اهل سنت که مسح همه سر را لازم می دانند)؟ فرمود: رسول خدا صلى الله علیه وآله فرمود و کتاب از جانب خدا به او نازل شده (و او مفسر کتاب است) زیرا خدا فرموده : "فاغسلوا وجوهَکم" و می فهمیم که همه صورت باید شسته شود. بعد خدا فرمود: "و ایدیَکم الی المرافق"، و دست ها تا آرنج را به وَجه (صورت) عطف کرد. پس متوجه می شویم باید دست ها تا مرفق ها شسته شود. بعد بین شستن و مسح جدایی انداخت و فرمود: "و امسحوا برؤسکم". از این که فرمود "برؤسکم"، می فهمیم که مسح باید به بعض سر باشد؛ زیرا باء آمده و به معنای بعض است. بعد پاها را تا "کعبین"، به سر در مسح عطف کرد، همچنان که دست ها را به وجه عطف کرده بود؛ می فهمیم که مسح پاها تا "کعبین" کافی است. رسول خدا آیه را این گونه تفسیر کرد، ولی مردم تفسیر او را ضایع کردند.

کیفیت وضو گرفتن

شیوه وضو گرفتن در مذهب شیعه به این شکل است:

• شستن صورت: از بالا به پایین از جائى كه موى سر روييده تا آخر چانه و از پهنا فاصله بين شست و انگشت ميانه كه بر صورت قرار گيرد.
• شستن دست راست: از آرنج تا نوك انگشتان (از بالا به پایین).
• شستن دست چپ: از آرنج تا نوك انگشتان (از بالا به پایین).
• مسح سر: قسمت جلوى آن كه بالاى پيشانى است.
• مسح پاى راست: روى پا از نوك انگشت تا برآمدگى.
• مسح پاى چپ: روى پا از نوك انگشت تا برآمدگى.

وضو در روایات

• پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله: «الدّعاء مفتاح الرّحمة والوضوء مفتاح الصّلاة والصّلاة مفتاح الجنّة؛ دعا كليد رحمت و وضو كليد نماز است و نماز كليد بهشت».

• امام رضا عليه السلام درباره‌ى فلسفه‌ى وضو مى‌فرمايد: «يكون العبد طاهراً اذا قام بين يدى الجبّار، مطيعاً له فيما أمره، نقيّاً من الادناس و النّجاسة، ذهاب الكسل و طرد النّعاس و تزكية الفؤاد للقيام»؛ وضو زمينه پاكى هنگام ايستادن در برابر خداست، نشانه‌ى بندگى و اطاعت است، عامل دورى از آلودگى‌ها و نجاست است، مايه‌ى دورى از كسالت و خواب آلودگى است و آماده‌سازى و رشد روحى براى نماز است.

• امام رضا علیه السلام مى فرمايد: آن كه به عبادت خداى بزرگ مى ايستد، بايد خود را از آلودگى ها پاك كند، از سستى و بى حالى دور باشد و با وضو خود را براى سخن گفتن با خداى توانا، پاك و آماده سازد.

• پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله: «الوضوء قبل الطّعام ينفي الفقر و بعده ينفي اللّمم و يصحّح البصر؛ وضو پيش از غذا فقر را ببرد و بعد از غذا وسواس را زايل كند و چشم را نيرو دهد».

• به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض شد: دوست دارم روزی ام زیاد شود، فرمودند: دُم عَلَی الطَّهارَةِ یُوَسَّعُ عَلَیکَ فِی الرِّزقِ؛ پیوسته با طهارت و وضو باش روزی ات زیاد می شود.

• در روایتی آمده است: زراره و ابن بکیر خدمت امام باقر علیه السلام رسیدند و پرسیدند: وضوی رسول خدا صلى الله علیه وآله چگونه بود؟ آن حضرت ظرف آبی طلب کرد و دست راستش را در آب فرو برد. کفی آب برداشت و بر صورت ریخت و آن را شست. بعد کف دست چپش را پر از آب کرد و بر دست راستش ریخت. آن را از آرنج تا نوک انگشتان از بالا به پایین شست، به طوری که هنگام شستن دستش به سوی مرفق باز نمی گشت. بعد با کف راستش بر دست چپش آب ریخت و آن را مانند دست راستش شست. سپس سر و دو قدمش را با خیسی وضو مسح کرد، بدون اینکه از آب دیگری استفاده کند... .

آداب وضو

• مسواک کردن قبل از وضو.
• بهتر است در موقع وضو روی انسان به سمت قبله باشد.
• در حین نظر کردن به آب گفته شود: «الحمدُللّه الذی جعل الماءَ طَهورا، ولَم یَجْعَلْهُ نجساً؛ ستایش خداوندی راست که آب را پاک و پاک کننده ساخت و آن را نجس و ناپاک قرار نداد».
• امام محمدباقر علیه السلام فرمود: «هرگاه از برای وضوساختن دست در آب درآری بگو: «بسم اللّه و باللّه، اللهمَّ اجْعَلْنی من التَّوابینَ وَاجعلنی مِنَ المُتطِّهِرینَ؛ به نام خدا و به یاری خدا، خداوندا! مرا از توبه‌کنندگان و از پاکیزه‌گان قرار ده».
• قبل از وضو سه مرتبه به سه کف آب مضمضه کند، یعنی آب در دهان بگرداند، و پس از آن به سه کف دیگر سه مرتبه استنشاق کند یعنی آب به دماغ بکشد.
• در حالت شستن روی نیز بسم اللّه بگوید. پس چون آب را بر روی خود ریخت سزاوار آنست که دست را بر آن بکشد تا آب به همه جای آن جاری گردد.
• چشم‌های خود را در حالت وضو باز کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «چشم‌های خود را در حالت وضو باز گذارید تا آن که نبینید آتش دوزخ را»؛ کنایه از آن که گشاده داشتن چشم‌ها در وقت وضو سبب ندیدن آتش دوزخ است.

پانویس

فقه/احکام

عبادات: تقلید، طهارت، نماز، روزه، خمس، زکات، حج اموال: خرید و فروش، شرکت، صلح، اجاره، مزارعه، مساقات، وکالت، قرض، حواله، رهن، ضامن شدن، کفالت، امانت، عاریه، ارث، غصب آداب و رفتار: ازدواج، طلاق، خوردن و آشامیدن، نذر و عهد، قسم، امر به معروف و نهی از منکر، صید ، ذبح، وصیت، مال پیدا شده، وقف، دفاع، مسائل مستحدثه

رده ها: احکام | احکام عبادی | احکام اقتصادی | احکام خانواده | احکام روابط اجتماعی |اصطلاحات احکام|مراجع تقلید