انسان

«انسان» اشرف مخلوقات خداوند است که از دو بعد جسمانی و روحانی تشکیل یافته و امتیاز و برتری او بر دیگر حیوانات، در عقل و اختیار اوست. در قرآن کریم آیات فراوانی پیرامون آفرینش انسان، هدف خلقت و جایگاه و ویژگی‌های او وجود دارد.

واژه‌شناسی

«انسان» اصلش از «إِنْسیان» است، زیرا لغت‌شناسان عربى، مصغّر آن را «اُنیسیانْ» دانسته اند. «یاى» دوم در تصغیر (علاوه بر یای اول)، بر وجود آن در اصل، دلالت مى کند ولی به سبب کثرت استعمال حذف شده است.

در وجه تسمیه انسان به این نام گفته شده است: با توجه به این که انسان اصلش «انسیان» بوده و آن هم از «نسیان» است و انسان چون با خداى خود عهدى بست و فراموش کرد، بدین نام نامیده شد. یا بدان جهت انسان نامیده شد که مى تواند بین خود و سایر مخلوقات اُنس و الفت برقرار کند.

اصطلاحات انسان، بشر و آدم هر سه تقریباً بر افراد انسان صدق مى کند، لکن به لحاظى با هم فرق دارند. در بین اهل لغت کلمه انسان و بشر عَلَمْ براى نوع انسان بکار رفته است، اما اکثر اهل لغت واژه «آدم» را عَلَمْ براى شخص (حضرت آدم) گرفته اند. برخى هم آن را مثل انسان و بشر براى «نوع» بکار برده اند.

کلمه «انسان» در قرآن کریم ۶۵ بار و کلمه «بشر» ۳۵ بار و کلمه آدم ۲۵ بار بکار رفته است. در قرآن هر کجا کلمه بشر بکار رفته، منظور جسم ظاهرى، پوست و بدن انسان است و هر کجا کلمه «انسان» بکار رفته است، مراد باطن، کمالات و استعدادهاى درونى او است.

تمایز انسان از سایر حیوانات

علما «انسان» را به حیوان ناطق تعریف کردند و ناطق نزد آنان به معنی مُدرک کلیات است. گویند امتیاز انسان از سایر حیوانات آن است که حیوانات فقط به جوارح و اعضای بدنی حس می کنند و انسان به غیر آلات بدن نیز تعقّل دارد. فرق حس و عقل آن است که باید آنچه ما حس می کنیم مانند نور و حرارت و بو و غیر آن، از جسمی باشد که در یکی از جوانب ما قرار گرفته و در یکی از اعضای ما تأثیر کند؛ اگر چیزی فعلاً موجود نباشد، حس نمی کنیم و اگر در اعضای بدن ما تأثیر نکند نیز حس نمی کنیم و اگر جوارح و آلات حس ناقص باشد باز حس نمی کنیم. چون چیزی که نیست تأثیر در بدن ندارد و وقتی چیزی را حس کردیم همان یکی را حس کرده ایم در همان وقتی که حاضر بود و افراد دیگر احساس دیگر می خواهند.

اما عقل منحصر به یک فرد و یک وقت نیست، هر معنی کلی را که ادراک کنیم شامل همه افراد در همه زمانها می شود. سخن گفتن از لوازم ادراک کلیات است، زیرا که کلمات در هر جمله کلی است و این نعمتی است که خداوند خاص انسان فرمود تا علوم را فراگیرد و از معلومات به مجهولات پی برد و دانش خویش را به دیگران بیاموزد و اگر حس تنها داشت نمی توانست سخن بگوید و نه علم بیاموزد و این نخستین نعمت است که خدای به انسان داد؛ فرمود: «وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء کلَّهَا» (سوره بقره، ۳۱) همه نام ها را به آدم آموخت. «خَلَقَ الْإِنسَانَ * عَلَّمَهُ الْبَیانَ» (سوره الرحمن، ۳-۴) انسان را آفرید، به او سخن آموخت. «عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ یعْلَمْ» (سوره علق، ۵).

آری، همه آنچه ما به حواس درک می کنیم همه حیوانات درک می کنند. علت آن که علوم انسانی را استنباط نکرده اند آن است که حس برای استنباط علوم کافی نیست و نیروئی دیگر می خواهد.

خلقت انسان در قرآن

در قرآن آمده است: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ». (سوره حجر، ۲۶) ما انسان را از گل خشک از لجن بوی ناک آفریده ایم. اصل خلقت انسان از خاک و آب است و همچنین حیوان و نبات از گل آفریده شدند. طعام که تن ما از آن بالیده و پرورش یافته نبات است یا حیوان و هر دو از خاک است و انسان نخست را نیز از خاک آفرید.

در سوره سجده آیه ۷-۹ می فرماید: « وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِینٍ * ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَالَةٍ مِّن مَّاء مَّهِینٍ * ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِیهِ مِن رُّوحِهِ» آغاز آفرینش انسان کرد از گل. آنگاه نسل او را از نطفه آبی پست و فرومایه قرار داد. آنگاه آن را خلقی تمام بیافرید و از روح خود در آن دمید.

از عجائب قدرت او است که از خاک پست بی شعور و بی حرکت، انسانی آفرید دارای عقل و شعور که عالِم به اسرار خلقت شد و با کوچکی جثه، احاطه به جهان لایتناهی یافت. در فطرت انسانی مرکوز است که معلول از علت پست تر است و هر چیز از مجانس خود می تراود؛ پدید آمدن نور از ظلمت یا نور قوی از نور ضعیف محال است. آنچه بر غیر این صفت بینیم علت و معلول نیستند، اگر از کبریت کم نور چراغ پر نور روشن کنیم دلیل آن است که کبریت علت نیست.

خاک و آب ادراک ندارند، چگونه انسانی که از آب و خاک پدید آمده است شعور و ادراک یافت. جز این که گوئیم علت آن بیرون از عالم جسم و ماده است، چون آماده گردد روح از عالم دیگر بر او افاضه می شود، چنانکه فرمود: «نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ» روح انسان از روح خدا است و بقای او بسته به خدا و مشیت او است، خلق بدن علت مُعِدِّه است، یعنی انسان را آماده می کند که چون تسویه شد لائق نفخ روح گردید.

«لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ» (سوره تین، ۴) انسان را در بهترین ترکیب آفریدیم. زیبائی هیئت و ترکیب او از جهت استعداد قبول نفس ناطقه است، وگرنه در حیوانات خصوصاً پرندگان خلقت زیبا بسیار است و افضلیت انسان در قوام بدن محتاج به تکلف بسیار.

آنگاه فرماید: «ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِینَ» (سوره تین، ۵) ما انسان را به حالتی فروتر از همه فروتران بازگردانیدیم و مقصود از آن نیز پستی معنوی است که نفس ناطقه و ودیعه الهی را مهمل گذارد و از چهارپایان پست تر و گمراه تر شد و پس از آن استثنا فرمود: «إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیرُ مَمْنُونٍ» (سوره تین، ۶) مگر آنها که ایمان آوردند و کردار نیکو کردند که مزد آنان پایان نیابد.

به عقیده مسیحیان، انسان ذاتاً ناپاک است و خداوند خود را به صورت انسان نمود و حاضر شد او را بکشند، برای رفع گناه مردم! و در این آیه برخلاف آنان فرماید، انسان ذاتاً نیکو بود و به واسطه عوارض دیگر پست گردید.

هدف از خلقت انسان

در سوره قیامة آیه ۳۶ آمده است: «أَیحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن یتْرَک سُدًى». آیا انسان پندارد او را مهمل فروگذارند؟ چنانکه در آیه دیگر گفت: «أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکمْ عَبَثًا وَأَنَّکمْ إِلَینَا لَا تُرْجَعُونَ» (سوره مومنون، ۱۱۵).

انسان چون برای بقای خویش باید بکوشد، خداوند غریزه او را به حُبّ ذات و زندگی سرشته و با شهوات و آرزوها پرورده برای رغبت در فراهم کردن وسائل آسایش، تا حدی که بقای شخص و نوع او بر آن توقف دارد، اما انسان مبالغه در این غریزه را بدان حد رسانید که تن خود را بهترین مقاصد و غایات شمرد. و سعدی این حال را نیکو بیان کرده:

خوردن برای زیستن و ذکر کردن است تو معتقد که زیستن از بهر خوردن است

اهل دنیا پندارند علوم و صناعات و افکار و اخلاق و همه چیز برای زندگی بشر است در دنیا. اما زندگی بشر برای چیست؟ به نظر آنان خود زندگی بشر در دنیا غایت الغایات است و بالاترین مقاصد، اما به حکم خداوند اگر انسان رجوع به خدا و آخرت نکند، وجود او در دنیا عبث است، چون مدتی دراز زیستن و خوردن و آشامیدن و رنج بردن برای معیشت آنگاه مردن و نابود شدن فائده ندارد و چنان که در آیه دیگر فرمود: جن و انس را برای معرفت و عبادت آفرید: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِیعْبُدُونِ» (سوره ذاریات/آیه۵۶).

می دانیم موجودات دیگر مجرد و غیرمحسوس در جهانند کاملتر از انسان، که ما در عالم رؤیا به آن موجودات پیوستگی حاصل می کنیم و از آینده با اطلاع می شویم و می دانیم آنها عالمتر از ما هستند چون از غیب آگاهند و ما نیز بهره ای از آن عالم داریم و می توانیم از سنخ آنان شویم و به آنها پیوندیم و بقای جاوید یابیم و البته آنها در سعادت از ما بالاترند به مراتب بسیار. و رجوع به آنجا که به پروردگار نزدیکتر است، غایت وجود انسان است چنانکه فرمود: «إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ»(سوره بقره/آیه۱۵۶).

صفات انسان در قرآن

صفاتی که خداوند در قرآن برای انسان ثابت کرده بسیار است و هر یک سرّی از حکمت دارد و اشاره به طریقی که باید در تهذیب خویش در پیش گیرد و همه این صفات ناشی از آن است که بدن انسان مادی و طبیعی است، دارای غرائزی که بدان حفظ بدن و نسل باید کرد و روح او از عالم دیگر است، آماده ترقی و وصول به اصل خود. غرائز بدن و همت روح در دو جانب مخالف قرار دارند. خداوند برای انسان راه ها قرار داد که چون غرائز طبیعی او را از سیر ملکوت بازدارد، توبه تواند کرد و ضعف انسانی را در پیروزی بر شهوت عذر او ساخت: «یرِیدُ اللّهُ أَن یخَفِّفَ عَنکمْ وَخُلِقَ الإِنسَانُ ضَعِیفًا» (سوره نساء، ۲۸).

الف. از غرائز انسان شتاب است و خداوند آن را برای ادراک مصالح در سرشت وی قرار داده است تا به شتاب جمع وسائل معیشت کند که «فی التأخیر آفات»: «خُلِقَ الْإِنسَانُ مِنْ عَجَلٍ» (سوره انبیاء، ۳۷) انسان را از شتاب آفریدند. ولی انسان آن را در کاری که خلاف مصلحت او است هم بکار می برد: «وَیدْعُ الإِنسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءهُ بِالْخَیرِ وَکانَ الإِنسَانُ عَجُولاً» (سوره اسرا، ۱۲). شتاب در کار خیر، نیک است و در کارهای دیگر، زشت.

ب. دیگر از صفات انسان، ظلوم و جهول است (سوره احزاب، ۷۲). خواستن چیزی بیش از توانائی و همت به کاری ناممکن ظلم است و جهل انسان غیرممکن را ممکن می پندارد و ممکن را غیرممکن. کدام جهل بدتر از این که حرص مال و غفلت از مرگ وی را از کوشش برای آخرت باز می دارد، گوئی آخرت را غیرممکن می داند و جاوید ماندن در دنیا را ممکن.

ج. «قُتِلَ الْإِنسَانُ مَا أَکفَرَهُ» (سوره عبس، ۱۷)؛ یکی از صفات انسان است که براهین روشن را تکذیب می کند و اوهام باطل را تصدیق و چون بدن او مادی است و خوراک و حوائج بدن او نیز مادی است، همیشه نظر او به مادیات است و وجود آنها را بدیهی می داند و واهمه او چنین بدو نموده که هر موجود محسوس است و برای غلبه واهمه بر عقل، منطقیین مثال آورند که هر کس می داند میّت جماد است و از جماد نباید ترسید. اما نتیجه این کلام را نمی پذیرد و از میت می ترسد و از عجائب جهل انسان است که خدائی بُت را تصدیق می کند و پیغمبری انسان را تصدیق نمی کند. به سبب غلبه واهمه بر عاقله، چون بت سنگ محسوس است، اما وحی و جبرئیل غیرمحسوس.

د. «یا أَیهَا الْإِنسَانُ إِنَّک کادِحٌ إِلَى رَبِّک کدْحًا فَمُلَاقِیهِ» (سوره انشقاق، ۶)؛ ای انسان تو کوشنده ای سوی پروردگار خود تا او را ملاقات کنی. هیچ یک از موجودات مانند انسان این سیر و کوشش طولانی ندارد که از پست ترین مرتبه وجود که جماد است پای فرا نهد و همه مراتب را بپیماید تا به خداوند تعالی رسد؛ در آغاز خاک است، آنگاه جنینی است در رحم مادر حیات نباتی می گیرد، پس از آن حس و حرکت ارادی و حیوان می گردد. آنگاه عاقل می شود و مُدرک کلیات و در معرفت به اسرار ملک و ملکوت بدان حد می رسد که حکیم و عارف و ولیّ و امام و پیغمبر می شود. ما در موجودات عالم جسمانی چیزی بدین شرف نمی شناسیم. انسان اگر عقل نداشت به پراکنده شدن بدن نابود می گشت، اما عقل او به خدا می پیوندد و به بقای او باقی است. پیوستن او به خدا پیوند جسمانی نیست بلکه معلول است وابسته به علت بی واسطه بدن. از آنجا که میان او و پرودگار مراتب غیرمتناهی است به هر مقامی رسد فضلی افزون تواند یافت: «... ربّ زِدنی علماً» (سوره طه، ۱۱۴).

ه. «إِنَّ الْإِنسَانَ لِرَبِّهِ لَکنُودٌ» (سوره العادیات، ۶)؛ انسان به پروردگار خویش ناسپاس است و از او دریغ دارد. این صفت از غلبه غرائز تن است، از آن حرص که برای حفظ تن دارد در اطاعت فرمان الهی تقصیر می کند و حقوق خدا نمی دهد. باید علاقه به تن را کم کرد تا راه خدا آسان گردد.

و. «إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ» (سوره العصر، ۲)؛ انسان زیانکار است، کالای بهتر را می دهد و کم بهاتر را می ستاند، آن که همّش حفظ تن و کوشش وی برای زندگی دنیا است و روح الهی را رها کرد، زیانکار است، مگر آن که به پرورش روح نیز بپردازد، چنانکه فرمود: «الّا الذین آمَنوا و عَملوا الصالحات...» (سوره عصر، ۳) مگر آنها که ایمان آوردند و کار نیک کردند و یکدیگر را به حق ترغیب نمودند و به شکیبائی تشویق.

ز. «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی کبَدٍ» (سوره بلد، ۴)؛ انسان را در رنج و سختی آفریدیم. در معنی کبد خلاف است؛ رنج انسان از موجودات دیگر بیشتر است زیرا که هر یک غایتی دارند و بی منازعت سوی غایت خود می روند، اما در انسان نفس و هوی و غرائز با عقل در نبردند. او باید بر نفس پیروز گردد، حیوانات دیگر همان غریزه دارند و از دشمن داخلی ایمنند.

ح. «بَلْ یرِیدُ الْإِنسَانُ لِیفْجُرَ أَمَامَهُ * یسْأَلُ أَیانَ یوْمُ الْقِیامَةِ» (سوره قیامة، ۵)؛ انسان می خواهد پیش روی خود را بشکافد، می پرسد روز رستاخیز کی باشد؟ انسان چون تنش مادی است چنان که گفتیم و حوائج تن او هم مادی است، همه توجه و نظرش به همین عالم ماده است. چنانکه فرمود: «کلّا بَل تُحبّون العاجلة * و تَذرون الآخرة» (سوره قیامة، ۲۰-۲۱) مگر آنها که عقل بکار بندند و مُدرکات عقل را نیز حقیقت دانند و عالم آخرت و قیامت را به عقل اثبات کنند و نادیده بدان معتقد باشند «الذین یُؤمنون بالغَیب... * و بالآخرة هُم یُوقنون» (سوره بقره، ۳-۴). دیگر مردم، مدرکات عقل را بی حقیقت شمارند و چون سخن از حق و حقیقت پیش آید ذهنشان متوجه جسم گردد که به حس ادراک شود، خدا و فرشتگان و ارواح انسانی و جن و قبر و عذاب و ثواب و سئوال قبر و امثال آن را که به حس ادراک نمی کنند، نعوذ بالله بی حقیقت دانند و عجب آن است که جماعتی از مؤمنین نیز همه این ها را جز خداوند، جسم مادی قابل احساس شمارند و با ملاحده متفقند که جز جسم هیچ چیز حقیقت ندارد. در این آیه می فرماید: انسان می خواهد پیش چشم او گشاده شود و هر نامحسوسی را ببیند و بر همه چیز به حس خود اطلاع یابد. یعنی در عین آن که غرق در ماده است حجاب از پیش روی او برداشته شود و عالم آخرت را ببیند و این ممکن نیست مگر آن که از ماده بیرون آید.

ط. «بَلِ الْإِنسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ» (سوره قیامة، ۱۴) انسان بیناست بحال خود و اعمال و کردار خویش را می داند. هرچند به ظاهر عذر آورد و انکار کند. در آیات بسیار آمده است که هر عمل که انسان در این جهان مرتکب شود، در قیامت یا پس از مرگ همه آن را مشاهده می کند. چنانکه در این جهان قوه و حافظه و خیال مُدرکات او را نگاه می دارد و هرگاه بخواهد بیاد می آورد و همچنان اعمال وی در قیامت نزد او حاضر است.

ی. «وَکلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ کتَابًا یلْقَاهُ مَنشُورًا» (سوره اسراء، ۱۳)؛ هر انسانی خیر و شرّ او را بر گردن او می گذاریم و روز رستاخیز نامه ای برای او بیرون می آوریم، گشاده می بیند آن را و او را گوئیم نامه خویش را بخوان خود تو حسابگر خود باشی بس است.

ک. «یوْمَ یتَذَکرُ الْإِنسَانُ مَا سَعَى» (سوره نازعات، ۳۵)؛ آن روز انسان به یاد آورد کرده‌های خود را؛ «ینَبَّأُ الْإِنسَانُ یوْمَئِذٍ بِمَا قَدَّمَ وَأَخَّرَ» (سوره قیامة، ۱۳)؛ هیچ عمل نیست که نشانه در نفس نگذارد و آنگاه که همۀ حقائق باطن ذات خود را آشکار بیند، اعمال خود را خواهد شناخت: «وَأَن لَّیسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى * وَأَنَّ سَعْیهُ سَوْفَ یرَى» (سوره النجم، ۳۹-۴۰) و از این قبیل آیات زیاد است.

ل. «إِنَّا هَدَینَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکرًا وَإِمَّا کفُورًا» (سوره انسان، ۳) ما انسان را راه نمودیم، سپاسگزار باشد یا ناسپاس. «وَهَدَینَاهُ النَّجْدَینِ» (سوره بلد، ۱۱) دو راه به او نمودیم، یکی راه خیر و یکی راه شرّ. انسان مختار است -برخلاف سایر موجودات که هر یک به یک راه می روند و تخلف از راه خود نمی توانند- انسان به دو راه مختلف و متناقض می تواند رفت و این دلیل تجرد نفس او است. طبائع در هر کار مجبورند، آتش می سوزاند و نسوزانیدن وی را محال است. اگر نفس انسان نتیجه ترکیب عناصر بود مانند نور و الکتریک، همه افعال و تغییرات او نتیجه تغییرات عناصر ترکیبی او بود و آن تغییرات عنصری، قهری و اجباری است و انسان هم مقهور و مجبور می شد؛ اما چنین نیست، در هر کاری که می توانیم انجام دهیم تابع حالات بدنی نیستیم. اگر تابع بودیم اختیار نداشتیم و نفس در همه چیز تابع تن نیست و انتخاب فعل یا ترک یا یک فعل از میان افعال غیر متناهی مبدء و علت نفسانی دارد نه بدنی. مادیین باید جبری باشند چون در ماده و طبیعت همه چیز جبر است.

م. «کلَّا إِنَّ الْإِنسَانَ لَیطْغَى * أَن رَّآهُ اسْتَغْنَى» (سوره علق، ۶-۷) انسان طغیان می کند چون خویش را بی‌نیاز بیند. چنانکه گفتیم توجه انسان برای حوائج تن خود به مادیات است، چون وسائل عیش خود را آماده بیند می پندارد حاجت به هیچ کس ندارد و برای هیچ موجود فروتنی نمی کند. آن که پیش خدا یا خلق فروتنی می کند برای آن است که حاجت زندگی تن او را فراهم آورد. دعا برای طلب روزی است یا شفای مریض یا جاه و دولت و حفظ از دشمن. چون همه وسائل فراهم گردد، حاجت به خدا در خود نمی بیند، چون به نظر او توفیق و سعادت آخرت و علم و تهذیب نفس، مانند خانه نیکو و مطعوم لذیذ و سایر امور، از حوائج انسان نیست.

صفات دیگر انسان از این قبیل که همه نکوهش و نقص او است در قرآن کریم بسیار آمده است. و در اینجا سخن دیگر هست که با این همه صفات نکوهیده، خداوند فرمود: «وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کثِیرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً» (سوره اسراء، ۷۰) بنی آدم را بر بسیاری از آفریدگان خود برتری دادیم، و فرمود: «لَقد کَرَّمنا بَنی آدم»، با آن همه صفات نقص، چه سزاوار کرامت است؟ گوئیم این صفاتِ همه افراد انسان نیست، چنانکه استثنا فرمود: «الّا الذین آمنوا و عَملوا الصالحات» آن که ایمان به غیب و آخرت و عالم دیگر دارد همت او همه در مادیات و اجسام نیست و از صفات نکوهیده مبرّاست.

منابع

• نثر طوبی، علامه شعرانی، مدخل "انسان"، انتشارات اسلامیه، ص۴۸.
• دانشنامه کلام اسلامی، جلد۱، صفحه۹۰.