امام مبین: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}}
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}}
 +
تعبیر «امام مُبین»، دو بار در [[قرآن کریم]] بکار رفته، که بار نخست درباره علم جامع [[خداوند]] به اعمال و رفتار انسانها، و بار دوم در ارتباط با نزول [[عذاب]] بر دو [[قوم لوط]] و [[حضرت شعیب علیه السلام|شعیب]] است. مفسران این تعبیر قرآنی را به معانی مختلفی مانند: کتاب علم الهی، [[لوح محفوظ]] و راهی آشکار، [[تفسیر]] کرده‌اند.
  
−
'''کتاب علم الهی'''
+
==واژه‌شناسی==
  
−
==ترکیب امام مبین در لغت==
+
در ترکیب «امام مُبین»، واژه «امام» از ریشه «ا.م.م» به معنای اصل و مرجع، اشتقاق یافته و در همه کاربردهای گوناگون آن نامی برای کس یا چیزی است که به سویش توجه شده و به نحوی از آن پیروی می‌کنند.<ref>الصحاح، ج۵، ص۱۸۶۳، ۱۸۶۵؛ مفردات، ص۸۵، ۸۷؛ التحقیق، ج۱، ص۱۳۵، «ام».</ref> واژه امام در معانی گوناگونی همچون: جاده<ref>ترتیب العین، ص۵۵؛ الصحاح، ج۵، ص۱۸۶۵؛ لسان‌العرب، ج۱، ص۲۱۴، «ام».</ref>، ریسمان بنایی<ref>معانی‌الاخبار، ص۲۲۵؛ تاج‌العروس، ج۱۶، ص۳۴، «امم».</ref>، رهبر و پیشوای گروهی از مردم<ref>الصحاح، ج۵، ص۱۸۶۵؛ لسان العرب، ج۱، ص۲۱۳-۲۱۴؛ مجمع‌البحرین، ج۱، ص۷۷، «ام».</ref> بکار رفته است. برخی واژه‌پژوهان قرآنی در مقام شمارش کاربردهای مختلف این واژه، به ۵ معنای ذیل اشاره کرده‌اند: رهبر، دفتر اعمال آدمیان، لوح محفوظ، کتاب تورات، راه اصلی و مرکزی.<ref>الوجوه والنظائر، ج۱، ص۱۱۸-۱۱۹.</ref>
  
−
این واژه از ریشه «ا م م» به معنای اصل و مرجع، اشتقاق یافته و در همه کاربردهای گوناگون آن نامی برای کس یا چیزی است که به سویش توجه شده و به نحوی از آن پیروی می‌کنند.<ref>الصحاح، ج5، ص1863، 1865؛ مفردات، ص85، 87؛ التحقیق، ج1، ص135، «ام».</ref>  
+
واژه «مبین» از ریشه «بیان» به معنای کشف و ظهور اشتقاق یافته و با «بَوْن» به معنای تفاوت و «بَیْن» به معنای وصل و فراق، هم ریشه است.<ref>الصحاح، ج۵، ص۲۰۸۲-۲۰۸۳؛ مفردات، ص۱۵۷-۱۵۸؛ التحقیق، ج۱، ص۳۶۶-۳۶۷.</ref> «بین» پیوند معنایی این سه مفهوم را این‌گونه گفته‌اند که کشف و ظهور هر شیء معمولا از طریق ذکر تفاوت و تشابه آن شیء با دیگر اشیا حاصل می‌شود.<ref>التحقیق، ج۱، ص ۳۶۶-۳۶۷.</ref> دو واژه «مُبین» و «بیّن» هم معناست؛ اما «مبین» از تأکید بیشتری برخوردار بوده و افزون بر ظهور و انکشاف، از حالت اظهار و کاشفیت برای دیگر اشیا نیز برخوردار است؛ به همین سبب گاه تنها از حیث نخست لحاظ شده و به صورت لازمی بکار می‌رود و گاه به حیث دوم آن نیز توجه شده و به صورت متعدی بکار می‌رود.<ref>لسان العرب، ج۱، ص۵۶۲؛ التحقیق، ج۱، ص۳۶۷-۳۶۸.</ref>
  
−
واژه امام در معانی گوناگونی همچون: جاده<ref>ترتیب العین، ص55؛ الصحاح، ج5، ص1865؛ لسان‌العرب، ج1، ص214، «ام».</ref>، ریسمان بنایی<ref>معانی‌الاخبار، ص225؛ تاج‌العروس، ج16، ص34، «امم».</ref>، رهبر و پیشوای گروهی از مردم<ref>الصحاح، ج5، ص1865؛ لسان العرب، ج1، ص213-214؛ مجمع‌البحرین، ج1، ص77، «ام».</ref> بکار رفته است. برخی واژه‌پژوهان قرآن در مقام شمارش کاربردهای مختلف این واژه به 5 معنای ذیل اشاره کرده‌اند: رهبر، دفتر اعمال آدمیان، لوح محفوظ، کتاب تورات، راه اصلی و مرکزی.<ref>الوجوه والنظائر، ج1، ص118-119.</ref>
+
==امام مبین در قرآن==
  
−
واژه مبین از ریشه «بیان» به معنای کشف و ظهور اشتقاق یافته و با «بَوْن» به معنای تفاوت و «بَیْن» به معنای وصل و فراق هم ریشه است.<ref>الصحاح، ج5، ص2082-2083؛ مفردات، ص157-158؛ التحقیق، ج1، ص366-367.</ref> «بین» پیوند معنایی این سه مفهوم را این‌گونه گفته‌اند که کشف و ظهور هر شیء معمولا از طریق ذکر تفاوت و تشابه آن شیء با دیگر اشیا حاصل می‌شود.<ref>التحقیق، ج1، ص 366-367.</ref> دو واژه «مُبین» و «بیّن» هم معناست؛ اما «مبین» از تأکید بیشتری برخوردار بوده و افزون بر ظهور و انکشاف از حالت اظهار و کاشفیت برای دیگر اشیا نیز برخوردار است، به همین سبب گاه تنها از حیث نخست لحاظ شده و به صورت لازمی بکار می‌رود و گاه به حیث دوم آن نیز توجه شده و به صورت متعدی بکار می‌رود.<ref>لسان العرب، ج1، ص562؛ التحقیق، ج1، ص367-368.</ref>
+
تعبیر «امام مبین» دو بار در [[قرآن کریم]] بکار رفته که بار نخست درباره علم جامع [[خداوند]] به اعمال و رفتار همه آدمیان {{متن قرآن|«...وَنَکتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَکلَّ شَیءٍ أَحْصَینَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ»}} ([[سوره یس]]/۳۶، ۱۲) و بار دوم در ارتباط با نزول [[عذاب]] بر دو شهر [[قوم لوط]] و قوم [[حضرت شعیب علیه السلام|شعیب]] ([[اصحاب ایکه|أصحاب الأیکة]]) {{متن قرآن|«فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِینٍ»}} ([[سوره حجر]]/۱۵، ۷۹) است.
  
−
==تعبیر امام مبین در قرآن==
+
* الف. خداوند در آیات نخست [[سوره یس]]، پس از بیان گمراهی، کوردلی و عناد کفرپیشگان در برابر پیامهای آسمانی رسولان، از علم جامع خویش به‌ کارهای گذشته و آثار برجای مانده از آنان یاد می‌کند: {{متن قرآن|«...وَنَکتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَکلَّ شَیءٍ أَحْصَینَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ»}}. ([[سوره یس]]/۳۶، ۱۲)
  
−
تعبیر «امام مبین» دو بار در قرآن بکار رفته که بار نخست درباره علم جامع خداوند به اعمال و رفتار همه آدمیان ([[سوره یس]]/36  ، 12) و بار دوم در ارتباط با نزول عذاب بر دو شهر قوم لوط و شعیب ([[سوره حجر]]/15، 79) است.
+
غالب مفسران، امام مبین را در این [[آیه]] به معنای [[لوح محفوظ]] دانسته‌اند که در آیات دیگر از آن به «امّ الکتاب» (برای نمونه: [[سوره رعد]]/۱۳، ۳۹) و «کتاب مبین» (برای نمونه: [[سوره انعام]]/۶، ۵۹) یاد شده است.<ref>تفسیر ابن ابی‌حاتم، ج۱۰، ص۳۱۹۱؛ کشف‌الاسرار، ج۸، ص۲۰۹؛ المیزان، ج۱۷، ص۶۷.</ref>
  
−
خداوند در آیات نخست سوره یس پس از بیان گمراهی، کوردلی و عناد کفرپیشگان در برابر پیامهای آسمانی رسولان، از علم جامع خویش به‌ کارهای گذشته و آثار برجای مانده از آنان یاد می‌کند:  
+
با این حال در بیان تعریف آن دچار اختلافاتی شده‌اند که در نمونه‌ای از این تعاریف، حاوی اعمال و آثار انسانها و بلکه دربرگیرنده همه اشیا و موجودات دانسته شده و [[فرشتگان]] در اجرای وظایف خویش به عمل بر طبق آن موظف شمرده شده‌اند.<ref>التفسیر الکبیر، ج‌۲، ص‌۴۹.</ref> شماری دیگر از مفسران، تعبیر مورد نظر را به معنای [[نامه اعمال]] آدمیان دانسته و بخش نخست آیه را به استشهاد آورده‌اند:<ref>رحمة من الرحمن، ج۳، ص۴۶۳؛ التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۴۹؛ تفسیر قرطبی، ج۱۵، ص۱۱.</ref> {{متن قرآن|«وَنَکتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ»}}. این [[تفسیر]] در برخی روایات [[شیعه]] نیز به چشم می‌خورد.<ref>نورالثقلین، ج۴، ص۳۷۸.</ref>
  
−
* {{متن قرآن|«...وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ»}}. ([[سوره یس]]/36، 12)
+
گروهی نیز با تعریف امام مبین به کتاب حاوی اعمال و آثار همه انسانها پیش از وقوع،<ref>التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۴۹.</ref> گویا در مقام نوعی جمع میان دو دیدگاه پیشگفته برآمده‌اند. در وجه جمعی برخی دیگر از مفسران معاصر، همه موارد مذکور به مثابه تعابیری متفاوت از یک کتاب دانسته شده که شامل همه بخشهای مذکور است.<ref>من وحی القرآن، ج۱۹، ص۱۳۲.</ref> در این صورت امام مبین، نام کتابی است که حاوی معلوماتی درباره جمیع موجودات و همه اعمال و حوادث جهان هستی است.<ref>تفسیر صدرالمتالهین، ج۵، ص۴۳؛ التحریر والتنویر، ج۲۲، ص۳۵۷.</ref>
  
−
غالب مفسران، امام مبین را در این آیه به معنای لوح محفوظ دانسته‌اند که در آیات دیگر از آن به «امّ الکتاب» (برای نمونه نک: [[سوره رعد]]/13، 39) و «کتاب مبین» (برای نمونه نک: [[سوره انعام]]/6، 59) یاد شده است.<ref>تفسیر ابن ابی‌حاتم، ج10، ص3191؛ کشف‌الاسرار، ج8، ص209؛ المیزان، ج17، ص67.</ref>
+
در وجه نامگذاری این کتاب نیز اقوال گوناگونی بیان شده که قابل جمع می‌نمایند: تحقق همه امور بر طبق آن<ref>الفرقان، ج۲۳، ص۲۴.</ref>، برگرفته شدن همه کتابهای آسمانی از آن،<ref>کشف الاسرار، ج۸، ص۲۰۹.</ref> تنظیم نامه اعمال انسانها بر اساس آن<ref>المیزان، ج۱۷، ص۶۷.</ref> و معیار سنجش اعمال بودن آن در [[قیامت]].<ref>نمونه، ج۱۸، ص۳۳۲.</ref> در هر حال، این آیه بنا به عمده اقوال پیشگفته، بر علم تفصیلی خداوند نسبت به همه پدیده‌های هستی دلالت دارد.<ref>مجمع‌البیان، ج۸، ص۶۵۴؛ الفرقان، ج۲۲، ص۲۴.</ref>
  
−
با این حال در بیان تعریف آن دچار اختلافاتی شده‌اند که در نمونه‌ای از این تعاریف، حاوی اعمال و آثار انسانها و بلکه در برگیرنده همه اشیا و موجودات دانسته شده و فرشتگان در اجرای وظایف خویش به عمل بر طبق آن موظف شمرده شده‌اند.<ref>التفسیر الکبیر، ج‌2، ص‌49.</ref>(=> لوح محفوظ) شماری دیگر از مفسران، تعبیر مورد نظر را به معنای نامه اعمال آدمیان دانسته و بخش نخست آیه را به استشهاد آورده‌اند:<ref>رحمة من الرحمن، ج3، ص463؛ التفسیر الکبیر، ج26، ص49؛ تفسیر قرطبی، ج15، ص11.</ref> {{متن قرآن|«وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ»}} این تفسیر در برخی روایات شیعه نیز به چشم می‌خورد.<ref>نورالثقلین، ج4، ص378.</ref>
+
برخی فیلسوفان و عارفان در دیدگاهی [[تأویل|تأویلی]]، «امام مبین» را نه به معنای کتابی حاوی علومی خاص، بلکه آن را موجودی مجرد دانسته‌اند که حقیقت همه اشیا در آن موجود بوده و [[قرآن]] و کلیه [[شریعت|شرایع]] آسمانی از آن پدید می‌آیند.<ref>تفسیر صدرالمتالهین، ج۵، ص۳۵؛ اسفار، ج۶، ص۲۹۵-۲۹۶، ۳۹۴؛ ج۷، ص۳۸، ۴۸.</ref> انسان کامل از دیدگاه آنان همان امام مبین است که تجلی جامع و کامل کتابهای دیگر الهی (ام الکتاب، لوح محفوظ، کتاب محو و اثبات، کتاب مسطور) بوده<ref>شرح الاسماء، ص۱۵۷-۱۵۸.</ref> و همه موجودات جهان، تابع و تحت تدبیر وی هستند.<ref>رحمة من‌الرحمن، ج۳، ص۴۶۳؛ اسفار، ج۶، ص۲۹۶؛ تفسیر نمونه، ج۱۸، ص۳۳۶.</ref>
  
−
==تفاسیر مختلف از امام مبین==
+
در روایات [[شیعه]] نیز امام مبین بر [[امیرالمومنین|امیرمؤمنان]] علیه السلام<ref>تفسیر قمی، ج۲، ص۱۸۷؛ معانی‌الاخبار، ج۱، ص۲۲۵؛ الفضائل، ص۹۴.</ref> و یا سایر [[ائمه اطهار|امامان]] علیهم السلام<ref>مناقب، ج۲، ص۲۴۸.</ref> تطبیق شده و گاه نیز کتابی حاوی همه حوادث جهان<ref>نوادر المعجزات، ص۱۳۱-۱۳۲.</ref> یا وصیت نامه [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلی الله علیه وآله<ref>نورالثقلین، ج۴، ص۳۷۸.</ref> دانسته شده که بر آن حضرت نازل گشته است.
  
−
گروهی نیز با تعریف امام مبین به کتاب حاوی اعمال و آثار همه انسانها پیش از وقوع<ref>التفسیر الکبیر، ج26، ص49.</ref> گویا در مقام نوعی جمع میان دو دیدگاه پیشگفته برآمده‌اند. در وجه جمعی برخی دیگر از مفسران معاصر، همه موارد مذکور به مثابه تعابیری متفاوت از یک کتاب دانسته شده که شامل همه بخشهای مذکور است.<ref>من وحی القرآن، ج19، ص132.</ref>
+
* ب. در یادکردی دیگر از «امام مبین»، پس از ذکر داستان [[قوم لوط]]، به آثار و نشانه‌های برجای مانده از شهرشان بر مسیر راه مسافران اشاره شده و پس از جریان قوم [[حضرت شعیب علیه السلام|شعیب]] و انتقام الهی از آنان یاد شده است: {{متن قرآن|«فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیحَةُ مُشْرِقِینَ*... وَإِنَّهَا لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ *... وَإِنْ کانَ أَصْحَابُ الْأَیکةِ لَظَالِمِینَ * فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِینٍ»}}. ([[سوره حجر]]/۱۵، ۷۳، ۷۶، ۷۸-۷۹)
  
−
در این صورت امام مبین، نام کتابی است که حاوی معلوماتی درباره جمیع موجودات و همه اعمال و حوادث جهان هستی است.<ref>تفسیر صدرالمتالهین، ج5، ص43؛ التحریر والتنویر، ج22، ص357.</ref> در وجه نامگذاری این کتاب نیز اقوال گوناگونی بیان شده که قابل جمع می‌نمایند: تحقق همه امور بر طبق آن<ref>الفرقان، ج23، ص24.</ref>، برگرفته شدن همه کتابهای آسمانی از آن،<ref>کشف الاسرار، ج8، ص209.</ref> تنظیم نامه اعمال انسانها بر اساس آن<ref>المیزان، ج17، ص67.</ref> و معیار سنجش اعمال بودن آن در قیامت<ref>نمونه، ج18، ص332.</ref>، در هر حال این آیه بنا به عمده اقوال پیشگفته بر علم تفصیلی خداوند نسبت به همه پدیده‌های هستی دلالت دارد.<ref>مجمع‌البیان، ج8، ص654؛ الفرقان، ج22، ص24.</ref>
+
مفسران در بیان منظور خداوند از تعبیر {{متن قرآن|«إِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِینٍ»}} اختلاف نظر دارند؛ گروه اندکی از مفسران سعی کرده‌اند تعبیر مزبور را در این آیه نیز به معنای لوح محفوظ یا معنای دیگری نزدیک به آن تفسیر کنند. سدّی از مفسران نخستین در برابر نظر غالب مفسران هم طبقه خود، امام مبین را در این آیه همان «کتاب مستبین» در آیه {{متن قرآن|«وَآتَینَاهُمَا الْکتَابَ الْمُسْتَبِینَ»}} ([[سوره صافات]]/۳۷، ۱۱۷) دانسته و آن را مقدم بر دیگر کتابها می‌شمرد.<ref>تفسیر ماوردی، ج۳، ص۱۶۹.</ref> [[سیاق آیات]] سوره صافات نشان می‌دهد که منظور از کتاب مذکور، [[تورات]] است. [[تفسیر]] امام مبین در این آیه به لوح محفوظ یا کتابی جامع و شامل بر لوح محفوظ، در آثار برخی مفسران [[معتزله|معتزلی]] و عرفای اسلامی نیز به چشم می‌خورد.<ref>مجمع‌البیان، ج۶، ص۵۲۸؛ رحمة من‌الرحمن، ج۲، ص۴۶۱؛ روح‌المعانی، ج۱۴، ص۱۱۱.</ref>
  
−
برخی فیلسوفان و عارفان در دیدگاهی تأویلی، امام مبین را نه به معنای کتابی حاوی علومی خاص بلکه آن را موجودی مجرد دانسته‌اند که حقیقت همه اشیا در آن موجود بوده و قرآن و کلیه شرایع آسمانی از آن پدید می‌آیند.<ref>تفسیر صدرالمتالهین، ج5، ص35؛ اسفار، ج6، ص295-296، 394؛ ج7، ص38، 48.</ref> انسان کامل از دیدگاه آنان همان امام مبین است که تجلی جامع و کامل کتابهای دیگر الهی (ام الکتاب، لوح محفوظ، کتاب محو و اثبات، کتاب مسطور) بوده<ref>شرح الاسماء، ص157-158.</ref> و همه موجودات جهان، تابع و تحت تدبیر وی هستند.<ref>رحمة من‌الرحمن، ج3، ص463؛ اسفار، ج6، ص296؛ نمونه، ج18، ص336.</ref>
+
در گزارشی از مورج نیز به استعمال امام به معنای کتاب در گویش قبیله حِمْیَر برمی‌خوریم که در تأیید دیدگاه مورد نظر به‌کار گرفته شده است.<ref>تفسیر ماوردی، ج۳، ص۱۶۹؛ روح المعانی، مج۸، ج۱۴، ص۱۱۲.</ref> بنا به این نوع تفاسیر، آیه در مقام بیان این مطلب خواهد بود که ماجرای آن دو شهر یا داستان [[حضرت لوط علیه السلام|حضرت لوط]] و [[حضرت شعیب علیه السلام|حضرت شعیب]] در کتاب مستبین یا لوح محفوظ یا کتاب مشتمل بر آن ثبت شده است، در حالی که این معنا برخلاف منظور خداوند از ذکر داستان آن دو قوم جهت عبرتگیری خوانندگان به نظر می‌رسد.<ref>تفسیر نمونه، ج۱۱، ص۱۲۱  ۱۲۲.</ref>
  
−
در روایات شیعه نیز امام مبین بر امیرمؤمنان علیه السلام<ref>تفسیر قمی، ج2، ص187؛ معانی‌الاخبار، ج1، ص225؛ الفضائل، ص94.</ref> و سایر امامان علیهم السلام<ref>مناقب، ج2، ص248.</ref> تطبیق شده و گاه نیز کتابی حاوی همه حوادث جهان<ref>نوادر المعجزات، ص131-132.</ref> یا وصیت نامه پیامبر صلی الله علیه و آله<ref>نورالثقلین، ج4، ص378.</ref> دانسته شده که بر آن حضرت نازل گشته است.
+
به هر حال، عموم مفسران در برابر دیدگاه پیشگفته، امام مبین را در این آیه به معنای شاهراهی آشکار دانسته<ref>جامع البیان، مج۸، ج۱۴، ص۶۵؛ مجمع البیان، ج۶، ص۵۲۸؛ المیزان، ج۱۲، ص۱۸۵.</ref> و در وجه نامگذاری آن گفته‌اند که مسافران با دنبال کردن راه اصلی به مقصد خود می‌رسند.<ref>معانی القرآن، ج۲، ص۹۱؛ تفسیر ماوردی، ج۳، ص۱۶۸؛ التفسیر الکبیر، ج۱۹، ص۲۰۴.</ref> بنابراین ارتباطی میان این تعبیر در این آیه با معنای اصطلاحی آن در آیه سابق وجود نداشته و تنها نوعی اشتراک لفظی میان آنها برقرار است، یا دو مصداق کاملاً متفاوت از یک معنای جامع لغوی به شمار می‌روند.  
−
 
 
−
در یادکردی دیگر از امام مبین پس از ذکر داستان [[قوم لوط]] به آثار و نشانه‌های برجای مانده از شهرشان بر مسیر راه مسافران اشاره شده و پس از جریان [[قوم شعیب]] و انتقام الهی از آنان یاد شده است:
 
−
 
 
−
* {{متن قرآن|«فَأَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ مُشْرِقِينَ*وَإِنَّهَا لَبِسَبِيلٍ مُقِيمٍ *وَإِنْ كَانَ أَصْحَابُ الْأَيْكَةِ لَظَالِمِينَ * فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِينٍ»}}.  ([[سوره حجر]]/15، 73، 76، 78-79)
 
−
 
 
−
مفسران در بیان منظور خداوند از تعبیر {{متن قرآن|«إِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِينٍ»}} اختلاف نظر دارند؛ گروه اندکی از مفسران سعی کرده‌اند تعبیر مزبور را در این آیه نیز به معنای لوح محفوظ یا معنای دیگری نزدیک به آن تفسیر کنند. سدّی از مفسران نخستین در برابر نظر غالب مفسران هم طبقه خود، امام مبین را در این آیه همان «کتاب مستبین» در آیه {{متن قرآن|«وَآتَيْنَاهُمَا الْكِتَابَ الْمُسْتَبِينَ»}} ([[سوره صافات]]/37، 117) دانسته و آن را مقدم بر دیگر کتابها می‌شمرد.<ref>تفسیر ماوردی، ج3، ص169.</ref> سیاق آیات سوره صافات نشان می‌دهد که منظور از کتاب مذکور، تورات است. تفسیر امام مبین در این آیه به لوح محفوظ یا کتابی جامع و شامل بر لوح محفوظ در آثار برخی مفسران معتزلی و عرفای اسلامی نیز به چشم می‌خورد.<ref>مجمع‌البیان، ج6، ص528؛ رحمة من‌الرحمن، ج2، ص461؛ روح‌المعانی، مج8، ج14، ص111.</ref>
 
−
 
 
−
در گزارشی از مورج نیز به استعمال امام به معنای کتاب در گویش قبیله حِمْیَر برمی‌خوریم که در تأیید دیدگاه مورد نظر به‌کار گرفته شده است.<ref>تفسیر ماوردی، ج3، ص169؛ روح المعانی، مج8، ج14، ص112.</ref> بنا به این نوع تفاسیر، آیه در مقام بیان این مطلب خواهد بود که ماجرای آن دو شهر یا داستان لوط و شعیب در کتاب مستبین یا لوح محفوظ یا کتاب مشتمل بر آن ثبت شده است، در حالی که این معنا برخلاف منظور خداوند از ذکر داستان آن دو قوم جهت عبرتگیری خوانندگان به نظر می‌رسد.<ref>نمونه، ج11، ص121  122.</ref>
 
−
 
 
−
به هر روی عموم مفسران در برابر دیدگاه پیشگفته، امام مبین را در این آیه به معنای شاهراهی آشکار دانسته<ref>جامع البیان، مج8، ج14، ص65؛ مجمع البیان، ج6، ص528؛ المیزان، ج12، ص185.</ref> و در وجه نامگذاری آن گفته‌اند که مسافران با دنبال کردن راه اصلی به مقصد خود می‌رسند.<ref>معانی القرآن، ج2، ص91؛ تفسیر ماوردی، ج3، ص168؛ التفسیر الکبیر، ج19، ص204.</ref>
 
−
 
 
−
بنابراین ارتباطی میان این تعبیر در این آیه با معنای اصطلاحی آن در آیه سابق وجود نداشته و تنها نوعی اشتراک لفظی میان آنها برقرار است یا دو مصداق کاملاً متفاوت از یک معنای جامع لغوی به شمار می‌روند. البته در دیدگاه مشهور نیز اختلافاتی درباره تعیین دو شهر مذکور در آیه {{متن قرآن|«إِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِينٍ»}} به چشم می‌خورد؛ بیشتر مفسران منظور از این دو شهر را همان شهر قوم لوط و شعیب دانسته‌اند<ref>جامع البیان، مج8، ج14، ص65؛ تفسیر قرطبی، ج10، ص31؛ الفرقان، ج22، ص24.</ref> که آثار آنها در مسیر [[مدینه]]  به شام در معرض دید مسافران بوده است؛<ref>المیزان، ج12، ص185.</ref> اما برخی دیگر آن دو مکان را محل سکونت دو قبیله همجوار دانسته‌اند که شعیب به سوی هر دوی آنها مبعوث شده و در قرآن از هر دو به «اصحاب ایکه» یاد شده است.<ref>روح‌المعانی، مج8، ج14، ص111؛ التحریروالتنویر، ج14، ص72.</ref>
 
  
 +
البته در دیدگاه مشهور نیز اختلافاتی درباره تعیین دو شهر مذکور در آیه {{متن قرآن|«إِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِینٍ»}} به چشم می‌خورد؛ بیشتر مفسران منظور از این دو شهر را همان شهر قوم لوط و شعیب دانسته‌اند<ref>جامع البیان، مج۸، ج۱۴، ص۶۵؛ تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۳۱؛ الفرقان، ج۲۲، ص۲۴.</ref> که آثار آنها در مسیر [[مدینه]] به [[شام]] در معرض دید مسافران بوده است؛<ref>المیزان، ج۱۲، ص۱۸۵.</ref> اما برخی دیگر آن دو مکان را محل سکونت دو قبیله همجوار دانسته‌اند که شعیب به سوی هر دوی آنها مبعوث شده و در قرآن از هر دو به «[[اصحاب ایکه]]» یاد شده است.<ref>روح‌المعانی، مج۸، ج۱۴، ص۱۱۱؛ التحریر والتنویر، ج۱۴، ص۷۲.</ref>
 
==پانویس==
 
==پانویس==
−
<references/>
+
<references />
−
 
 
 
==منابع==
 
==منابع==
−
* على معمورى، امام مبین، دايرة المعارف قرآن کریم، ج4، [http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/23.htm مرکز فرهنگ و معارف قرآن].
+
*"امام مبین"، دایرةالمعارف قرآن کریم، ج۴، على معمورى، [http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/23.htm مرکز فرهنگ و معارف قرآن].
  
 
[[رده: واژگان قرآنی]]
 
[[رده: واژگان قرآنی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۰۸

Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف قرآن کریم است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

تعبیر «امام مُبین»، دو بار در قرآن کریم بکار رفته، که بار نخست درباره علم جامع خداوند به اعمال و رفتار انسانها، و بار دوم در ارتباط با نزول عذاب بر دو قوم لوط و شعیب است. مفسران این تعبیر قرآنی را به معانی مختلفی مانند: کتاب علم الهی، لوح محفوظ و راهی آشکار، تفسیر کرده‌اند.

واژه‌شناسی

در ترکیب «امام مُبین»، واژه «امام» از ریشه «ا.م.م» به معنای اصل و مرجع، اشتقاق یافته و در همه کاربردهای گوناگون آن نامی برای کس یا چیزی است که به سویش توجه شده و به نحوی از آن پیروی می‌کنند.[۱] واژه امام در معانی گوناگونی همچون: جاده[۲]، ریسمان بنایی[۳]، رهبر و پیشوای گروهی از مردم[۴] بکار رفته است. برخی واژه‌پژوهان قرآنی در مقام شمارش کاربردهای مختلف این واژه، به ۵ معنای ذیل اشاره کرده‌اند: رهبر، دفتر اعمال آدمیان، لوح محفوظ، کتاب تورات، راه اصلی و مرکزی.[۵]

واژه «مبین» از ریشه «بیان» به معنای کشف و ظهور اشتقاق یافته و با «بَوْن» به معنای تفاوت و «بَیْن» به معنای وصل و فراق، هم ریشه است.[۶] «بین» پیوند معنایی این سه مفهوم را این‌گونه گفته‌اند که کشف و ظهور هر شیء معمولا از طریق ذکر تفاوت و تشابه آن شیء با دیگر اشیا حاصل می‌شود.[۷] دو واژه «مُبین» و «بیّن» هم معناست؛ اما «مبین» از تأکید بیشتری برخوردار بوده و افزون بر ظهور و انکشاف، از حالت اظهار و کاشفیت برای دیگر اشیا نیز برخوردار است؛ به همین سبب گاه تنها از حیث نخست لحاظ شده و به صورت لازمی بکار می‌رود و گاه به حیث دوم آن نیز توجه شده و به صورت متعدی بکار می‌رود.[۸]

امام مبین در قرآن

تعبیر «امام مبین» دو بار در قرآن کریم بکار رفته که بار نخست درباره علم جامع خداوند به اعمال و رفتار همه آدمیان «...وَنَکتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَکلَّ شَیءٍ أَحْصَینَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ» (سوره یس/۳۶، ۱۲) و بار دوم در ارتباط با نزول عذاب بر دو شهر قوم لوط و قوم شعیب (أصحاب الأیکة) «فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِینٍ» (سوره حجر/۱۵، ۷۹) است.

  • الف. خداوند در آیات نخست سوره یس، پس از بیان گمراهی، کوردلی و عناد کفرپیشگان در برابر پیامهای آسمانی رسولان، از علم جامع خویش به‌ کارهای گذشته و آثار برجای مانده از آنان یاد می‌کند: «...وَنَکتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَکلَّ شَیءٍ أَحْصَینَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ». (سوره یس/۳۶، ۱۲)

غالب مفسران، امام مبین را در این آیه به معنای لوح محفوظ دانسته‌اند که در آیات دیگر از آن به «امّ الکتاب» (برای نمونه: سوره رعد/۱۳، ۳۹) و «کتاب مبین» (برای نمونه: سوره انعام/۶، ۵۹) یاد شده است.[۹]

با این حال در بیان تعریف آن دچار اختلافاتی شده‌اند که در نمونه‌ای از این تعاریف، حاوی اعمال و آثار انسانها و بلکه دربرگیرنده همه اشیا و موجودات دانسته شده و فرشتگان در اجرای وظایف خویش به عمل بر طبق آن موظف شمرده شده‌اند.[۱۰] شماری دیگر از مفسران، تعبیر مورد نظر را به معنای نامه اعمال آدمیان دانسته و بخش نخست آیه را به استشهاد آورده‌اند:[۱۱] «وَنَکتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ». این تفسیر در برخی روایات شیعه نیز به چشم می‌خورد.[۱۲]

گروهی نیز با تعریف امام مبین به کتاب حاوی اعمال و آثار همه انسانها پیش از وقوع،[۱۳] گویا در مقام نوعی جمع میان دو دیدگاه پیشگفته برآمده‌اند. در وجه جمعی برخی دیگر از مفسران معاصر، همه موارد مذکور به مثابه تعابیری متفاوت از یک کتاب دانسته شده که شامل همه بخشهای مذکور است.[۱۴] در این صورت امام مبین، نام کتابی است که حاوی معلوماتی درباره جمیع موجودات و همه اعمال و حوادث جهان هستی است.[۱۵]

در وجه نامگذاری این کتاب نیز اقوال گوناگونی بیان شده که قابل جمع می‌نمایند: تحقق همه امور بر طبق آن[۱۶]، برگرفته شدن همه کتابهای آسمانی از آن،[۱۷] تنظیم نامه اعمال انسانها بر اساس آن[۱۸] و معیار سنجش اعمال بودن آن در قیامت.[۱۹] در هر حال، این آیه بنا به عمده اقوال پیشگفته، بر علم تفصیلی خداوند نسبت به همه پدیده‌های هستی دلالت دارد.[۲۰]

برخی فیلسوفان و عارفان در دیدگاهی تأویلی، «امام مبین» را نه به معنای کتابی حاوی علومی خاص، بلکه آن را موجودی مجرد دانسته‌اند که حقیقت همه اشیا در آن موجود بوده و قرآن و کلیه شرایع آسمانی از آن پدید می‌آیند.[۲۱] انسان کامل از دیدگاه آنان همان امام مبین است که تجلی جامع و کامل کتابهای دیگر الهی (ام الکتاب، لوح محفوظ، کتاب محو و اثبات، کتاب مسطور) بوده[۲۲] و همه موجودات جهان، تابع و تحت تدبیر وی هستند.[۲۳]

در روایات شیعه نیز امام مبین بر امیرمؤمنان علیه السلام[۲۴] و یا سایر امامان علیهم السلام[۲۵] تطبیق شده و گاه نیز کتابی حاوی همه حوادث جهان[۲۶] یا وصیت نامه پیامبر صلی الله علیه وآله[۲۷] دانسته شده که بر آن حضرت نازل گشته است.

  • ب. در یادکردی دیگر از «امام مبین»، پس از ذکر داستان قوم لوط، به آثار و نشانه‌های برجای مانده از شهرشان بر مسیر راه مسافران اشاره شده و پس از جریان قوم شعیب و انتقام الهی از آنان یاد شده است: «فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیحَةُ مُشْرِقِینَ*... وَإِنَّهَا لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ *... وَإِنْ کانَ أَصْحَابُ الْأَیکةِ لَظَالِمِینَ * فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِینٍ». (سوره حجر/۱۵، ۷۳، ۷۶، ۷۸-۷۹)

مفسران در بیان منظور خداوند از تعبیر «إِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِینٍ» اختلاف نظر دارند؛ گروه اندکی از مفسران سعی کرده‌اند تعبیر مزبور را در این آیه نیز به معنای لوح محفوظ یا معنای دیگری نزدیک به آن تفسیر کنند. سدّی از مفسران نخستین در برابر نظر غالب مفسران هم طبقه خود، امام مبین را در این آیه همان «کتاب مستبین» در آیه «وَآتَینَاهُمَا الْکتَابَ الْمُسْتَبِینَ» (سوره صافات/۳۷، ۱۱۷) دانسته و آن را مقدم بر دیگر کتابها می‌شمرد.[۲۸] سیاق آیات سوره صافات نشان می‌دهد که منظور از کتاب مذکور، تورات است. تفسیر امام مبین در این آیه به لوح محفوظ یا کتابی جامع و شامل بر لوح محفوظ، در آثار برخی مفسران معتزلی و عرفای اسلامی نیز به چشم می‌خورد.[۲۹]

در گزارشی از مورج نیز به استعمال امام به معنای کتاب در گویش قبیله حِمْیَر برمی‌خوریم که در تأیید دیدگاه مورد نظر به‌کار گرفته شده است.[۳۰] بنا به این نوع تفاسیر، آیه در مقام بیان این مطلب خواهد بود که ماجرای آن دو شهر یا داستان حضرت لوط و حضرت شعیب در کتاب مستبین یا لوح محفوظ یا کتاب مشتمل بر آن ثبت شده است، در حالی که این معنا برخلاف منظور خداوند از ذکر داستان آن دو قوم جهت عبرتگیری خوانندگان به نظر می‌رسد.[۳۱]

به هر حال، عموم مفسران در برابر دیدگاه پیشگفته، امام مبین را در این آیه به معنای شاهراهی آشکار دانسته[۳۲] و در وجه نامگذاری آن گفته‌اند که مسافران با دنبال کردن راه اصلی به مقصد خود می‌رسند.[۳۳] بنابراین ارتباطی میان این تعبیر در این آیه با معنای اصطلاحی آن در آیه سابق وجود نداشته و تنها نوعی اشتراک لفظی میان آنها برقرار است، یا دو مصداق کاملاً متفاوت از یک معنای جامع لغوی به شمار می‌روند.

البته در دیدگاه مشهور نیز اختلافاتی درباره تعیین دو شهر مذکور در آیه «إِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِینٍ» به چشم می‌خورد؛ بیشتر مفسران منظور از این دو شهر را همان شهر قوم لوط و شعیب دانسته‌اند[۳۴] که آثار آنها در مسیر مدینه به شام در معرض دید مسافران بوده است؛[۳۵] اما برخی دیگر آن دو مکان را محل سکونت دو قبیله همجوار دانسته‌اند که شعیب به سوی هر دوی آنها مبعوث شده و در قرآن از هر دو به «اصحاب ایکه» یاد شده است.[۳۶]

پانویس

  1. ↑ الصحاح، ج۵، ص۱۸۶۳، ۱۸۶۵؛ مفردات، ص۸۵، ۸۷؛ التحقیق، ج۱، ص۱۳۵، «ام».
  2. ↑ ترتیب العین، ص۵۵؛ الصحاح، ج۵، ص۱۸۶۵؛ لسان‌العرب، ج۱، ص۲۱۴، «ام».
  3. ↑ معانی‌الاخبار، ص۲۲۵؛ تاج‌العروس، ج۱۶، ص۳۴، «امم».
  4. ↑ الصحاح، ج۵، ص۱۸۶۵؛ لسان العرب، ج۱، ص۲۱۳-۲۱۴؛ مجمع‌البحرین، ج۱، ص۷۷، «ام».
  5. ↑ الوجوه والنظائر، ج۱، ص۱۱۸-۱۱۹.
  6. ↑ الصحاح، ج۵، ص۲۰۸۲-۲۰۸۳؛ مفردات، ص۱۵۷-۱۵۸؛ التحقیق، ج۱، ص۳۶۶-۳۶۷.
  7. ↑ التحقیق، ج۱، ص ۳۶۶-۳۶۷.
  8. ↑ لسان العرب، ج۱، ص۵۶۲؛ التحقیق، ج۱، ص۳۶۷-۳۶۸.
  9. ↑ تفسیر ابن ابی‌حاتم، ج۱۰، ص۳۱۹۱؛ کشف‌الاسرار، ج۸، ص۲۰۹؛ المیزان، ج۱۷، ص۶۷.
  10. ↑ التفسیر الکبیر، ج‌۲، ص‌۴۹.
  11. ↑ رحمة من الرحمن، ج۳، ص۴۶۳؛ التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۴۹؛ تفسیر قرطبی، ج۱۵، ص۱۱.
  12. ↑ نورالثقلین، ج۴، ص۳۷۸.
  13. ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۴۹.
  14. ↑ من وحی القرآن، ج۱۹، ص۱۳۲.
  15. ↑ تفسیر صدرالمتالهین، ج۵، ص۴۳؛ التحریر والتنویر، ج۲۲، ص۳۵۷.
  16. ↑ الفرقان، ج۲۳، ص۲۴.
  17. ↑ کشف الاسرار، ج۸، ص۲۰۹.
  18. ↑ المیزان، ج۱۷، ص۶۷.
  19. ↑ نمونه، ج۱۸، ص۳۳۲.
  20. ↑ مجمع‌البیان، ج۸، ص۶۵۴؛ الفرقان، ج۲۲، ص۲۴.
  21. ↑ تفسیر صدرالمتالهین، ج۵، ص۳۵؛ اسفار، ج۶، ص۲۹۵-۲۹۶، ۳۹۴؛ ج۷، ص۳۸، ۴۸.
  22. ↑ شرح الاسماء، ص۱۵۷-۱۵۸.
  23. ↑ رحمة من‌الرحمن، ج۳، ص۴۶۳؛ اسفار، ج۶، ص۲۹۶؛ تفسیر نمونه، ج۱۸، ص۳۳۶.
  24. ↑ تفسیر قمی، ج۲، ص۱۸۷؛ معانی‌الاخبار، ج۱، ص۲۲۵؛ الفضائل، ص۹۴.
  25. ↑ مناقب، ج۲، ص۲۴۸.
  26. ↑ نوادر المعجزات، ص۱۳۱-۱۳۲.
  27. ↑ نورالثقلین، ج۴، ص۳۷۸.
  28. ↑ تفسیر ماوردی، ج۳، ص۱۶۹.
  29. ↑ مجمع‌البیان، ج۶، ص۵۲۸؛ رحمة من‌الرحمن، ج۲، ص۴۶۱؛ روح‌المعانی، ج۱۴، ص۱۱۱.
  30. ↑ تفسیر ماوردی، ج۳، ص۱۶۹؛ روح المعانی، مج۸، ج۱۴، ص۱۱۲.
  31. ↑ تفسیر نمونه، ج۱۱، ص۱۲۱ ۱۲۲.
  32. ↑ جامع البیان، مج۸، ج۱۴، ص۶۵؛ مجمع البیان، ج۶، ص۵۲۸؛ المیزان، ج۱۲، ص۱۸۵.
  33. ↑ معانی القرآن، ج۲، ص۹۱؛ تفسیر ماوردی، ج۳، ص۱۶۸؛ التفسیر الکبیر، ج۱۹، ص۲۰۴.
  34. ↑ جامع البیان، مج۸، ج۱۴، ص۶۵؛ تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۳۱؛ الفرقان، ج۲۲، ص۲۴.
  35. ↑ المیزان، ج۱۲، ص۱۸۵.
  36. ↑ روح‌المعانی، مج۸، ج۱۴، ص۱۱۱؛ التحریر والتنویر، ج۱۴، ص۷۲.

منابع

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=امام_مبین&oldid=149954»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا