الهدایة (کتاب)

كتاب «الهدایة (فی الأصول و الفروع)» تألیف شیخ صدوق (م، ۳۸۱ ق)، از آثار فقهى و روایى معتبر شیعه مشتمل بر مباحثی در اصول اعتقادی و مسائل شرعی است. در این کتاب اصول و فروع دین با عبارات حدیثی بیان شده است.

نویسنده	شیخ صدوق
موضوع	عقاید و فقه شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
تحقيق	مؤسسة الإمام الهادی(ع)
الهدایة

مؤلف

محمد بن علی بن حسین بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (۳۰۵ -۳۸۱ ق)، از محدثان بزرگ‌ شیعه در قرن چهارم هجری است. از اساتید وی می توان به پدرش على بن حسین بن بابویه، محمد بن حسن بن ولید، ابوالحسن محمد بن قاسم و حمزة بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن زید بن على(ع) اشاره کرد.

کتاب ارزشمند «من لایحضره الفقیه» از کتب اربعه شیعه اثر اوست. برخی دیگر از آثار ماندگار صدوق عبارتند از: کمال‌الدین و تمام النعمة، اعتقادات، التوحید، الخصال، معانی الأخبار، عیون أخبار الرضا، علل الشرایع، المقنع فی الفقه و الهدایة.

معرفى کتاب

کتاب «الهدایة»، یکی از کتابهای مشهور شیخ صدوق بوده است، به طوری که وقتی ابن ندیم از او یاد می کند، از میان آن همه آثار ایشان، تنها الهدایة را ذکر می کند. مؤلف، کتاب الهدایة را قبل از «اعتقادات» خود نگاشته است.

این کتاب که از مصادر فقهى و روایى معتبر در موضوع اصول و فروع دین است، مورد توجه فقها و علماى شیعه بوده و حتی برخی از عبارات کتاب را به عنوان حدیث تلقّی کرده اند. چراکه قدما در کتابهای فقهی خود، به هنگام بیان احکام، عبارات احادیث را نقل می کردند و از خود متنی بر آن نمی افزودند. متن الهدایه شیخ صدوق نیز مشمول چنین امری بوده است.

محتوای کتاب

کتاب «الهدایه» دو بخش دارد؛ بخش نخست مربوط به اصول اعتقادى و بخش دوم در فروع فقهى است:

۱- باب ما یجب أن یعتقد فی التوحید؛ کتاب با بیان وجوب اعتقاد به وحدانیت خدا و صفات او آغاز می شود؛ چگونگی شناخت خدا، اعتقاد شیعه به صفات خدا؛ توضیح و تفسیر برخی از آیات قرآن نظیر «الرحمن علی العرش استوی»، تلاش دارد که شیعه را از تجسیم و ... دور سازد.

۲- باب النبوّه؛ شیخ صدوق ضمن نام بردن از پیامبرن اولوا العزم، به حضرت محمد صلی الله علیه وآله به عنوان بزرگ و سیّد آنان تأکید می ورزد و بیان می کند که افضل از رسول خدا، خلق نشده است. نیز بیان می کند که میثاق خداوند در «ألست بربکم» از بشر، بعد از اقرار به پروردگاری اش، نبوت انبیاء بود.

۳- باب الإمامه؛ همچنان که نبوت حق است، امامت نیز حق است؛ و خداوند برای هر نبی امامی قرار داد و اختیار و انتصاب امام، به دست خداست. هر آنچه که لزوم طاعت ما را از پیامبر اثبات می کند، همان نیز لزوم طاعت امام را بر ما ثابت می گرداند. تمام فضایلی را که نبی دارد، امام نیز جز نبوت، همه را دارد. معتقدیم که منکر امامت، منکر نبوت و منکر نبوت منکر توحید است. واجب است که شناخت تفصیلی از رسول خدا و ائمه بعدش داشته باشیم. خداوند جهل به آن را نخواهد پذیرفت.

۴- باب معرفة الأئمّه الذین هم حجج الله؛ ضمن بر شمردن نام دوازده امام، به ویژگی ها و صفات آنها که شیعه بدان معتقد است می پردازد.

۵- باب التقیه؛ تقیه در دولت ظالمین فریضۀ واجبی است؛ هر کسی آن را ترک کند مخالفت با مذهب امامیه کرده است، طوری که تارک تقیه، همچون تارک نماز قلمداد می شود. در ادامه به شرایط و لوازم تقیه اشاره می کند و چگونگی حشر و نشر با مردم را بیان می کند.

۶- باب الإسلام و الإیمان؛ اسلام اقرار به شهادتین، و ایمان اقرار به زبان و اعتقاد به قلب و عمل به اعضاست. هر مؤمنی مسلمان است اما هر مسلمانی مؤمن نیست. سپس برای بیان فرق ایمان و اسلام به آیات قرآن استناد می کند.

۷- باب الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر؛ شایسته است که بنده، منکر را، به قلب و زبان و دستش انکار کند.

۸- باب الجهاد فی سبیل الله؛ جهاد فریضه ای واجب از خداوند به همراه امامی عادل است. بزرگ ترین جهاد، جهاد نفس با معاصی است.

۹- باب الدعائم التی بنی الإسلام علیها؛ نماز، زکات، روزه، حج و ولایت ستونهایی است که اسلام بر آنها بنا شده و هر کس تعمدا یکی از اینها را ترک کند کافر شده است.

۱۰- باب النیّه؛ رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: الأعمال بالنیّات. نیز روایت شده نیت مؤمن بهتر از عمل اوست.

در ادامه کتاب الهدایة، بخش دوم آمده است که از کتاب طهارت آغاز می شود و به ابواب ارث پایان مى پذیرد. مطالبی همچون: باب المیاه، باب الوضوء، باب التیمم، باب الأغسال، باب الصلات، باب الزکات، باب الصوم، باب الحج، باب النکاح و دیگر بخشهای فروع فقهی در این بخش آمده است.

منابع

• کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
• "کتاب الهدایه"، پایگاه حدیث نت.