ابن مقله: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | + | {{خوب}} | |
| + | '''«محمد بن علی مقله بغدادی»''' معروف به '''«ابن مُقله»''' (۳۲۸-۲۷۲ ق)، ادیب، خوشنویس و از دیوانسالاران و وزرای [[عباسیان]] در قرن ۴ هجری است. بیشتر کسانی که شرح حال ابن مقله را نوشته‌اند، او را نخستین مخترع و مبتکر رسم‌الخط بدیع و شیوه جدید خط عربی دانسته‌اند. خطوطی که ابن مقله اختراع کرد عبارتند از: [[خط محقق|محقق]]، [[خط ریحان|ریحان]]، [[خط ثلث|ثلث]]، [[خط توقیع|توقیع]]، [[خط رقاع|رقاع]] و [[خط نسخ|نسخ]]. | ||
| + | {{شناسنامه عالم | ||
| + | ||نام کامل = محمد بن علی مقله بغدادی | ||
| + | ||تصویر= | ||
| + | ||زادروز = ۲۷۲ قمری | ||
| + | |زادگاه = [[بغداد]] | ||
| + | |وفات = ۳۲۸ قمری | ||
| + | |مدفن = بغداد | ||
| + | |اساتید = ابوالعباس ثعلب، [[ابن درید|ابوبکر محمد ابن دُرید]]،... | ||
| + | |شاگردان = | ||
| + | |آثار = رسالة فی علم الخط و القلم، رسالة فی میزان الخط، مرقّعی از خطاطان مختلف،... | ||
| + | }} | ||
| + | == زندگی‌نامه == | ||
| + | ابوعلی محمد بن علی بغدادی در [[شوال]] ۲۷۲ ق. در [[بغداد]] به دنیا آمد؛ هرچند به نوشته برخی متأخران، اصل خاندان وی از بیضای فارس بوده است. پدر او ابوالعباس علی بن حسین، ملقب به مُقله، خطی زیبا داشته و [[قرآن|قرآنی]] نوشته که [[ابن ندیم|ابن ندیم]] آن را دیده است. | ||
| − | ابن مقله نزد | + | ابن مقله نزد کسانی چون ابوالعباس ثَعْلَبْ و [[ابن درید|ابوبکر محمد ابن دُرید]] به کسب دانش پرداخت و در علوم ادبی تبحر یافت. |
| − | + | وی در شانزده سالگی به دستگاه ابوعبدالله محمد بن داوود بن جرّاح راه یافت و به دبیری پرداخت، اما بعد از هشت ماه از ابن جراح جدا شد. ظاهراً نخستین سمت [[دیوان (تشکیلات اداری)|دیوانی]] او گردآوری مالیات اراضی فارس بود و پس از چندی در دستگاه [[علی بن محمد بن فرات|علی بن محمد بن فُرات]] سمت دبیری یافت و ابن فرات در حق وی بسیار نیکی کرد و افزون بر شغل دبیری مسئولیت‌های دیگری بر عهده او نهاد که برایش منافعی دربر داشت. | |
| − | + | ابن مقله در نخستین دوره وزارت ابن فرات (۲۹۶-۲۹۹ ق) سمت دبیری و ریاست دیوان خاتم را بر عهده داشت و در دوره دوم وزارت او (۳۰۴-۳۰۶ ق)، جزو خواص دستگاه وی و عهده‌دار دبیری سیده، مادر [[مقتدر (خلیفه عباسی)|المقتدر عباسی]] گردید. از آنجا که وی به طمع وزارت در این دوره با مخالفان ابن فرات همدست شده بود، اخبار پنهان دستگاه ابن فرات را در اختیار آنان نهاد. در ۳۰۶ق پس از سعایتها و دشمنیهای آشکار این گروه، ابن فرات از وزارت برکنار و دستگیر شد. پس از برکناری وی، ابن مقله از سوی علی بن عیسی که در این هنگام ریاست دیوان‌ها را بر عهده داشت، به نظارت امور مالی ناحیه سواد انتخاب گردید. | |
| − | + | چون در ۳۱۱ ق. ابن فرات برای سومین بار به وزارت المقتدر رسید، ابن مقله را دستگیر و به همراه همدستانش، نخست به [[بصره]] سپس به اهواز و بعد به [[شیراز]] تبعید کرد. ابن مقله سرانجام در ۳۱۲ ق. به شیراز رسید و با آن که ابن فرات به حاکم شیراز دستور قتل او را داده بود، جان سالم به‌در برد، اما در عین حال اموال وی مصادره شد. در ۳۱۴ ق، به هنگام وزارت علی بن عیسی، ابن مقله بار دیگر قدرت یافت، اما شغل رسمی پیدا نکرد. وی اخباری را از فردی به حاجب المقتدر می‌داده و رضایت خاطر او و خلیفه را فراهم می‌آورده است و ظاهراً همین امر باعث شد، تا پس از برکناری علی بن عیسی در ۳۱۶ ق. به توصیه نصر حاجب، المقتدر او را به وزارت برگزیند. نخستین دوره وزارت وی، دو سال و چهار ماه به طول انجامید و در سال ۳۱۸ ق. از وزارت برکنار و زندانی شد و پس از مصادره اموالش بار دیگر به شیراز تبعید گردید. | |
| − | پس از درگذشت المقتدر، ابن مقله دو نوبت | + | پس از درگذشت المقتدر، ابن مقله دو نوبت دیگر به وزارت خلفای [[حکومت بنی عباس|عباسی]] رسید. یک‌بار در زمان خلافت [[قاهر (خلیفه عباسی)|القاهر عباسی]] (۳۲۰-۳۲۱ ق) که پس از بدست گرفتن زمام امور، سختگیری بسیار روا داشت و اموال مختلفی از مردم مصادره و آنان را دستگیر کرد. بار دیگر نیز پس از به خلافت رسیدن [[راضی (خلیفه عباسی)|الراضی‌بالله]] (۳۲۲ ق) به فرمان او به وزارت منصوب شد و همان سیاست گذشته را در مورد مخالفان در پیش گرفت. در سال ۳۲۳ ق. به دستور خلیفه، برای فرونشاندن شورشِ ابومحمد حسن بن عبدالله ناصرالدوله حمدانی به موصل رفت اما تلاش وی برای سرکوب مخالفان به جایی نرسید و سرانجام مجبور به استعفا گردید و در ۳۲۴ ق. دستگیر و زندانی شد. در زندان هم که بود کوشید تا نظر خلیفه را تغییر دهد ولی توفیقی نیافت و چون بیم آن می‌رفت که با نوشته‌هایش موجب آشوب شود دست راست وی را بریدند. |
| − | ابن | + | ابن مقله، اواخر عمر را در زندان الراضی‌بالله سپری کرد. به سبب مکاتبات بسیار ابن مقله با افراد، اطرافیان الراضی از وی ایمن نبودند؛ به همین سبب زبانش را هم بریدند و به این ترتیب زندگی پرتلاطم او در سال ۳۲۸ ق. پایان یافت و در [[بغداد]] به خاک سپرده شد. |
| − | + | == فعالیت‌های علمی و هنری == | |
| + | ابن مقله در علوم و فنون مختلف دست داشت، از جمله در فن [[بلاغت]]، حفظ [[علم لغت|لغت]]، علم اِعراب و فنون [[شعر]] استاد بود. اشعار وی زیبا و ملیح بود و توقیعات او بی‌مانند و بسیار زیبا شمرده شده است. عمده شهرت او در هنر خوشنویسی است. | ||
| − | + | اگرچه بعضی نوشته‌اند که پیش از سال ۲۰۰ ق. خطوطی بجز [[خط کوفی|خط کوفی]] دیده شده است، اما اکثر دانشمندان ابن مقله را اولین مبتکر و مخترع خط عربی دانسته‌اند و پس از وی افرادی چون محمد بن سمسانی و محمد بن اسعد شیوۀ او را فرا گرفتند و ابوالحسن علی بن هلال معروف به [[ابن بواب]]، این شیوه را از آن دو آموخت و تکمیل و تنقیح کرد و بیشتر خطوطی که ابن مقله پدید آورده بود، وی آنها را کمال بخشید. | |
| − | ابن | + | [[ابن ندیم]] مرتبه کمال هنر خوشنویسی را مخصوص ابن مقله و برادرش ابوعبدالله حسن دانسته است. [[یاقوت حموی]] نوشته است که ابوعلی در [[خط توقیع|خط توقیع]] و ابوعبدالله برادرش در [[خط نسخ]] یگانه بوده‌اند، اما کمال از آن ابوعلی وزیر بود، زیرا که او حروف را هندسی کرد و در زیبا نوشتن آنها دقتی وافر داشت. |
| − | آثار | + | ثعالبی نوشته است که خط ابن مقله در زیبایی ضرب‌المثل بود، زیرا نیکوترین خطوط دنیا شمرده می‌شد، همانند خط وی را نه کسی دیده و نه نشانی داده و در این هنر چنان والا بود که نمی‌توان وصف کرد و [[صاحب بن عباد]] در بیتی خط او را بوستان دل و چشم خوانده است. |
| + | |||
| + | خطوطی که ابن مقله اختراع کرد، عبارتند از: [[خط محقق|محقق]]، [[خط ریحان|ریحان]]، [[خط ثلث|ثلث]]، [[خط توقیع|توقیع]]، [[خط رقاع|رقاع]] و [[خط نسخ|نسخ]] که مدار آنها را بر دایره و سطح نهاد. ابن مقله خط نسخ را در ۳۱۰ ق. در زمان [[المقتدر عباسی]] و وزارت [[علی بن محمد بن فرات|ابن فرات]] اختراع و وضع کرد که به مناسبت سهولت در تحریر، ناسخ خطوط دیگر شد و از همین‌رو "نسخ" نام گرفت و از همان زمان در ممالک اسلامی شایع و رایج گردید. ابن مقله هر یک از این خطوط را برای نوشتن مطلبی مخصوص تعیین کرد. | ||
| + | |||
| + | == آثار و تألیفات == | ||
| + | برخی آثار برجای مانده از ابن مقله عبارتند از: | ||
| + | |||
| + | * رسالة فی علم الخط و القلم که در دارالکتب موجود است؛ | ||
| + | * رسالة فی میزان الخط، که در کتابخانه عطارین [[تونس]] نگهداری می‌شود؛ | ||
| + | * مرقّعی از خطاطان مختلف، که در کتابخانه سلطنتی (سابق) در تهران موجود است. | ||
| + | |||
| + | همچنین از وی چند نامه برجای مانده است. نامه‌ای برای فرماندهان سپاه و حکام ولایات، نامه‌ای برای ابوعبدالله بریدی و نامه‌ای برای [[علی بن محمد بن فرات|ابن فرات]] آنگاه که در زندان بوده و از او تقاضای بخشودگی کرده است. | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | * [ | + | *[https://www.cgie.org.ir/fa/article/224577/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D9%85%D9%82%D9%84%D9%87 "ابن مقله"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]، بازیابی: ۷ مرداد ۱۳۹۲. |
| − | |||
{{خوشنویسی}} | {{خوشنویسی}} | ||
| − | + | {{سنجش کیفی | |
| + | |سنجش=شده | ||
| + | |شناسه= ضعیف | ||
| + | |عنوان بندی مناسب= متوسط | ||
| + | |کفایت منابع و پی نوشت ها= متوسط | ||
| + | |رعایت سطح مخاطب عام= خوب | ||
| + | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب | ||
| + | |جامعیت= خوب | ||
| + | |رعایت اختصار= خوب | ||
| + | |سیر منطقی= خوب | ||
| + | |کیفیت پژوهش= خوب | ||
| + | |رده=دارد | ||
| + | }} | ||
| + | [[رده:علمای قرن چهارم]] | ||
[[رده:ادیبان]] | [[رده:ادیبان]] | ||
[[رده:خطاطان]] | [[رده:خطاطان]] | ||
| + | [[رده:هنرمندان مسلمان]] | ||
| + | [[رده:دولتمردان]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۳ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۷:۱۹
«محمد بن علی مقله بغدادی» معروف به «ابن مُقله» (۳۲۸-۲۷۲ ق)، ادیب، خوشنویس و از دیوانسالاران و وزرای عباسیان در قرن ۴ هجری است. بیشتر کسانی که شرح حال ابن مقله را نوشته‌اند، او را نخستین مخترع و مبتکر رسم‌الخط بدیع و شیوه جدید خط عربی دانسته‌اند. خطوطی که ابن مقله اختراع کرد عبارتند از: محقق، ریحان، ثلث، توقیع، رقاع و نسخ.
| نام کامل | محمد بن علی مقله بغدادی |
| زادروز | ۲۷۲ قمری |
| زادگاه | بغداد |
| وفات | ۳۲۸ قمری |
| مدفن | بغداد |
|
| |
| اساتید |
ابوالعباس ثعلب، ابوبکر محمد ابن دُرید،... |
|
| |
| آثار |
رسالة فی علم الخط و القلم، رسالة فی میزان الخط، مرقّعی از خطاطان مختلف،... |
زندگی‌نامه
ابوعلی محمد بن علی بغدادی در شوال ۲۷۲ ق. در بغداد به دنیا آمد؛ هرچند به نوشته برخی متأخران، اصل خاندان وی از بیضای فارس بوده است. پدر او ابوالعباس علی بن حسین، ملقب به مُقله، خطی زیبا داشته و قرآنی نوشته که ابن ندیم آن را دیده است.
ابن مقله نزد کسانی چون ابوالعباس ثَعْلَبْ و ابوبکر محمد ابن دُرید به کسب دانش پرداخت و در علوم ادبی تبحر یافت.
وی در شانزده سالگی به دستگاه ابوعبدالله محمد بن داوود بن جرّاح راه یافت و به دبیری پرداخت، اما بعد از هشت ماه از ابن جراح جدا شد. ظاهراً نخستین سمت دیوانی او گردآوری مالیات اراضی فارس بود و پس از چندی در دستگاه علی بن محمد بن فُرات سمت دبیری یافت و ابن فرات در حق وی بسیار نیکی کرد و افزون بر شغل دبیری مسئولیت‌های دیگری بر عهده او نهاد که برایش منافعی دربر داشت.
ابن مقله در نخستین دوره وزارت ابن فرات (۲۹۶-۲۹۹ ق) سمت دبیری و ریاست دیوان خاتم را بر عهده داشت و در دوره دوم وزارت او (۳۰۴-۳۰۶ ق)، جزو خواص دستگاه وی و عهده‌دار دبیری سیده، مادر المقتدر عباسی گردید. از آنجا که وی به طمع وزارت در این دوره با مخالفان ابن فرات همدست شده بود، اخبار پنهان دستگاه ابن فرات را در اختیار آنان نهاد. در ۳۰۶ق پس از سعایتها و دشمنیهای آشکار این گروه، ابن فرات از وزارت برکنار و دستگیر شد. پس از برکناری وی، ابن مقله از سوی علی بن عیسی که در این هنگام ریاست دیوان‌ها را بر عهده داشت، به نظارت امور مالی ناحیه سواد انتخاب گردید.
چون در ۳۱۱ ق. ابن فرات برای سومین بار به وزارت المقتدر رسید، ابن مقله را دستگیر و به همراه همدستانش، نخست به بصره سپس به اهواز و بعد به شیراز تبعید کرد. ابن مقله سرانجام در ۳۱۲ ق. به شیراز رسید و با آن که ابن فرات به حاکم شیراز دستور قتل او را داده بود، جان سالم به‌در برد، اما در عین حال اموال وی مصادره شد. در ۳۱۴ ق، به هنگام وزارت علی بن عیسی، ابن مقله بار دیگر قدرت یافت، اما شغل رسمی پیدا نکرد. وی اخباری را از فردی به حاجب المقتدر می‌داده و رضایت خاطر او و خلیفه را فراهم می‌آورده است و ظاهراً همین امر باعث شد، تا پس از برکناری علی بن عیسی در ۳۱۶ ق. به توصیه نصر حاجب، المقتدر او را به وزارت برگزیند. نخستین دوره وزارت وی، دو سال و چهار ماه به طول انجامید و در سال ۳۱۸ ق. از وزارت برکنار و زندانی شد و پس از مصادره اموالش بار دیگر به شیراز تبعید گردید.
پس از درگذشت المقتدر، ابن مقله دو نوبت دیگر به وزارت خلفای عباسی رسید. یک‌بار در زمان خلافت القاهر عباسی (۳۲۰-۳۲۱ ق) که پس از بدست گرفتن زمام امور، سختگیری بسیار روا داشت و اموال مختلفی از مردم مصادره و آنان را دستگیر کرد. بار دیگر نیز پس از به خلافت رسیدن الراضی‌بالله (۳۲۲ ق) به فرمان او به وزارت منصوب شد و همان سیاست گذشته را در مورد مخالفان در پیش گرفت. در سال ۳۲۳ ق. به دستور خلیفه، برای فرونشاندن شورشِ ابومحمد حسن بن عبدالله ناصرالدوله حمدانی به موصل رفت اما تلاش وی برای سرکوب مخالفان به جایی نرسید و سرانجام مجبور به استعفا گردید و در ۳۲۴ ق. دستگیر و زندانی شد. در زندان هم که بود کوشید تا نظر خلیفه را تغییر دهد ولی توفیقی نیافت و چون بیم آن می‌رفت که با نوشته‌هایش موجب آشوب شود دست راست وی را بریدند.
ابن مقله، اواخر عمر را در زندان الراضی‌بالله سپری کرد. به سبب مکاتبات بسیار ابن مقله با افراد، اطرافیان الراضی از وی ایمن نبودند؛ به همین سبب زبانش را هم بریدند و به این ترتیب زندگی پرتلاطم او در سال ۳۲۸ ق. پایان یافت و در بغداد به خاک سپرده شد.
فعالیت‌های علمی و هنری
ابن مقله در علوم و فنون مختلف دست داشت، از جمله در فن بلاغت، حفظ لغت، علم اِعراب و فنون شعر استاد بود. اشعار وی زیبا و ملیح بود و توقیعات او بی‌مانند و بسیار زیبا شمرده شده است. عمده شهرت او در هنر خوشنویسی است.
اگرچه بعضی نوشته‌اند که پیش از سال ۲۰۰ ق. خطوطی بجز خط کوفی دیده شده است، اما اکثر دانشمندان ابن مقله را اولین مبتکر و مخترع خط عربی دانسته‌اند و پس از وی افرادی چون محمد بن سمسانی و محمد بن اسعد شیوۀ او را فرا گرفتند و ابوالحسن علی بن هلال معروف به ابن بواب، این شیوه را از آن دو آموخت و تکمیل و تنقیح کرد و بیشتر خطوطی که ابن مقله پدید آورده بود، وی آنها را کمال بخشید.
ابن ندیم مرتبه کمال هنر خوشنویسی را مخصوص ابن مقله و برادرش ابوعبدالله حسن دانسته است. یاقوت حموی نوشته است که ابوعلی در خط توقیع و ابوعبدالله برادرش در خط نسخ یگانه بوده‌اند، اما کمال از آن ابوعلی وزیر بود، زیرا که او حروف را هندسی کرد و در زیبا نوشتن آنها دقتی وافر داشت.
ثعالبی نوشته است که خط ابن مقله در زیبایی ضرب‌المثل بود، زیرا نیکوترین خطوط دنیا شمرده می‌شد، همانند خط وی را نه کسی دیده و نه نشانی داده و در این هنر چنان والا بود که نمی‌توان وصف کرد و صاحب بن عباد در بیتی خط او را بوستان دل و چشم خوانده است.
خطوطی که ابن مقله اختراع کرد، عبارتند از: محقق، ریحان، ثلث، توقیع، رقاع و نسخ که مدار آنها را بر دایره و سطح نهاد. ابن مقله خط نسخ را در ۳۱۰ ق. در زمان المقتدر عباسی و وزارت ابن فرات اختراع و وضع کرد که به مناسبت سهولت در تحریر، ناسخ خطوط دیگر شد و از همین‌رو "نسخ" نام گرفت و از همان زمان در ممالک اسلامی شایع و رایج گردید. ابن مقله هر یک از این خطوط را برای نوشتن مطلبی مخصوص تعیین کرد.
آثار و تألیفات
برخی آثار برجای مانده از ابن مقله عبارتند از:
- رسالة فی علم الخط و القلم که در دارالکتب موجود است؛
- رسالة فی میزان الخط، که در کتابخانه عطارین تونس نگهداری می‌شود؛
- مرقّعی از خطاطان مختلف، که در کتابخانه سلطنتی (سابق) در تهران موجود است.
همچنین از وی چند نامه برجای مانده است. نامه‌ای برای فرماندهان سپاه و حکام ولایات، نامه‌ای برای ابوعبدالله بریدی و نامه‌ای برای ابن فرات آنگاه که در زندان بوده و از او تقاضای بخشودگی کرده است.
منابع
- "ابن مقله"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، بازیابی: ۷ مرداد ۱۳۹۲.
| خط کوفی | |
| خط محقق | ابن مقله * ابن بواب * یاقوت مستعصمی * شیخ زاده سهروردی * ارغون کابلی * احمد رومی * میرزا بایسنغر * میرزا سلطان ابراهیم و ... |
| خط ریحان | ابن مقله * یاقوت مستعصمی * عمر اقطع * ابن هلال * ابن بواب * عبدالله بلخ * ارغون * امیر مجدالدین * میرزا بایسنغر *احمد رومی و ... |
| خط ثلث | یاقوت مستعصمی * میرزا سلطان ابراهیم * عبدالحی * سید ولی میرزا بایسنغر * عمر اقطع * عبدالحی * عبدالباقی * عبدالله و ... |
| خط نسخ | میر منشی حسین قمی * شیخ كمال سبزواری * آقا ابراهیم قمی *میرزا احمد تبریزی * میرزا احمد نیریزی * اشرف الکتاب اصفهانی * سلطان الکتاب اصفهانی * وصال شیرازی * میرزا شفیع تبریزی و ... |
| خط توقیع | یاقوت مستعصمی * احمد رومی * ارغون كابلی * بایسنغر و ... |
| خط رقاع | علی ابن مقله * ابن بواب * شیخ زاده سهروردی * احمد رومی * خواجه حافظ شیرازی * مجدالدین فیروز آّبادی * یاقوت مستعصمی * و ... |
| خط تعلیق | خواجه تاج سلمانی واضع * خواجه عبدالحی منشی * درویش عبدالله بلخی * میر منصور منشی * خواجه اختیار منشی * میر عبدالله * ابراهیم خوشنویس * میرزا کافی * مجد الدین ابراهیم * میرزا علی اکبر شیرازی و ... |
| خط نستعلیق | میر علی تبریزی واضع * سیمی نیشابوری * میرزا بوتراب اصفهانی * عبدالرشید دیلمی * میرزا محمد صالح * میرزا اسد الله شیرازی * آقا مهدی تهرانی * سید حسین خوشنویس باشی * میرزا غلامرضا * میرزا عمو * میرزا رضای کلهر * میرزا کاظم * عماد الکتاب *عباسقلیان باتمانقلیج تبریزی *کمال الدین اظهر *سلطان علی مشهدی * سلطان محمد خندان * سیدعلی حسینی * میرعلی هروی * میرعماد حسنی * میرزا محمد حسین تبریزی * علیرضا عباسی و ... |
| خط شكسته | مرتضی قلی شاملو * شفیعا * میر احسن كرمانی * درویش عبدالمجید طالقانی * میرزا کوچک * میرزا عبدالجواد اصفهانی و ... |
| خط طغری | اسماعیل طغرائی * خواجه عتیق منشی * خواجه كمال طغرائی و ... |
| خط تحریر | میرزا رضی تبریزی * میرزا رضای بغدادی * میرزا علیخان امین الدوله * نشاط اصفهانی * میرزا ابوالقاسم قائم مقام * میرزا سعید وزیر * مرحوم حسنعلیخان امیر نظام گرویی * مجد الدین منشی السلطان تبریزی و ... . |
| منبع: انواع خطوط خوشنویسان معروف ایران، محمد نقشی تبریزی، هنر و مردم، تیر 1343، شماره 21 | |
