جبرئیل: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (یک نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
| − | ''' | + | '''«جبرئیل»''' نام یکی از [[فرشتگان]] مقرب [[الله|خدای تعالی]] است که مأمور ابلاغ [[وحی]] بر پیامبران الهی و نیز تعلیم و یاری آنان بوده است. نام «جِبریل» در کتب آسمانی [[تورات]] و [[انجیل]] و به ویژه در [[قرآن|قرآن کریم]] ذکر گردیده و به [[امانت]] و کرامت توصیف شده است. |
==واژه شناسی جبرئیل== | ==واژه شناسی جبرئیل== | ||
| − | [[علامه شعرانی]] در مورد واژه | + | [[علامه شعرانی]] در مورد واژه «جبرئیل» می گوید: اصل آن عبری است مرکب از «جبر» به معنی قوه و قدرت، و «ئیل» به معنی [[خدا]] و جمله به معنی «قوة الله» است چنانکه در آیه «و النجم» فرمود: «علّمه شدیدُ القوی» جبرئیل [[وحی]] برپیغمبر ما می آورد {{متن قرآن|«فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَىٰ قَلْبِک بِإِذْنِ اللَّهِ»}} ([[سوره بقره]]/۹۲).<ref>علامه شعرانی، نثر طوبی، ج۱، ص ۱۲۲. </ref> |
| − | و امین الاسلام طبرسی می گوید: «جبرئیل» اسمی عجمی (غیر عربی)است که وارد زبان عربی شده و "جبر" در لغت سریانی به معنای بنده و "ایل" به معنای خداست؛<ref> فضل بن حسن طبرسى، مجمع البیان، | + | و [[شیخ طبرسی|امین الاسلام طبرسی]] می گوید: «جبرئیل» اسمی عجمی (غیر عربی) است که وارد زبان عربی شده و "جبر" در لغت سریانی به معنای بنده و "ایل" به معنای خداست؛<ref> فضل بن حسن طبرسى، مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۴. </ref> که بنا بر آن "جبرئیل" به معنای بنده خداست. |
| − | این واژه به دو شکل تلفظ می شود: جبرئیل با همزه و جِبریل بدون همزه، و در کلام [[امیرالمؤمنین]](علیه السلام) به شکل «جبرائیل» نیز ذکر شده؛<ref> نهج البلاغه، خطبه | + | این واژه به دو شکل تلفظ می شود: جبرئیل با همزه و جِبریل بدون همزه، و در کلام [[امیرالمؤمنین]](علیه السلام) به شکل «جبرائیل» نیز ذکر شده؛<ref> نهج البلاغه، خطبه ۱۸۰. </ref> اما در [[قرآن کریم]] نام این «ملک» سه بار فقط به صورت "جِبریل" آمده است. ([[سوره بقره]]/۹۷ و ۹۸ و [[سوره تحریم]]/۴). البته در آیات دیگر نیز با القاب و عناوین دیگری مثل «روح القدس»، «روح الامین» و...، از این ملک مقرب یاد شده است. |
| + | |||
| + | علت اینکه قرآن جبرئیل را «روح» نامیده، اقوال مختلفی است؛ از جمله اینکه او وجودی روحانی است، نه مادی،<ref>شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القران، ج۷، ص۱۱۴.</ref> یا اینکه او وسیله‌ی احیاء دین و به قولی دیگر وسیله‌ی احیاء روح انسانهاست.<ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۳۲۰.</ref> | ||
==وظایف جبرئیل در بیان قرآن== | ==وظایف جبرئیل در بیان قرآن== | ||
| سطر ۱۶: | سطر ۱۸: | ||
===ابلاغ وحی=== | ===ابلاغ وحی=== | ||
| − | «[[وحی]]» که تنها راه ارتباط و تکلم بشر با خداوند است، طبق آیه شریفه ذیل به سه طریق صورت می گیرد: | + | «[[وحی]]» که تنها راه ارتباط و تکلم [[بشر]] با [[خداوند]] است، طبق [[آیه]] شریفه ذیل به سه طریق صورت می گیرد: |
| − | {{متن قرآن|«وَمَا | + | {{متن قرآن|«وَمَا کانَ لِبَشَرٍ أَن یکلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یرْسِلَ رَسُولًا فَیوحِی بِإِذْنِهِ مَا یشَاء...»}}؛ ([[سوره شوری]]/۵۱) و شایسته هیچ انسانى نیست که خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحى یا از پشت حجاب، یا رسولى مى فرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحى مى کند... |
| − | در قسم سوم، ارسال وحی توسط رسول خداست و آن رسول، همان '''جبرئیل امین''' است که رسول الهی برای پیامبران خداست و پیامبران الهی، رسولان خدا بر سایر مخلوقات هستند؛ یعنی پیام خدا نخست به [[فرشته | + | در قسم سوم، ارسال وحی توسط رسول خداست و آن رسول، همان '''جبرئیل امین''' است که رسول الهی برای پیامبران خداست و پیامبران الهی، رسولان خدا بر سایر مخلوقات هستند؛ یعنی پیام خدا نخست به [[فرشته]] وحی داده می شود و او هر چه را خدای سبحان اذن داده باشد، به پیامبر خدا می رساند.<ref> علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القران، ج۱۸، ص۷۳ و ۷۴.</ref> |
| − | قرآن در پاسخ بهانه جویی [[یهود|یهودیان]] در انکار جبرئیل به عنوان فرشته وحی می فرماید: {{متن قرآن|«قُلْ مَن | + | [[قرآن|قرآن کریم]] در پاسخ بهانه جویی [[یهود|یهودیان]] در انکار جبرئیل به عنوان فرشته وحی می فرماید: {{متن قرآن|«قُلْ مَن کانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِک بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقاً لِّمَا بَینَ یدَیهِ...»}}؛ ([[سوره بقره]]/۹۷) بگو: کسى که دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا که او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل کرده است؛ درحالى که کتب آسمانى پیشین را تصدیق مى‌کند... |
===یاری انبیاء=== | ===یاری انبیاء=== | ||
| سطر ۲۸: | سطر ۳۰: | ||
نقش دیگری که در قرآن برای جبرئیل مطرح شده، حمایت و یاری پیامبران الهی است: | نقش دیگری که در قرآن برای جبرئیل مطرح شده، حمایت و یاری پیامبران الهی است: | ||
| − | {{متن قرآن|«... | + | {{متن قرآن|«... وَآتَینَا عِیسَى ابْنَ مَرْیمَ الْبَینَاتِ وَأَیدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»}}؛ ([[سوره بقره]]/۸۷) ... و به عیسى بن مریم دلایل روشن دادیم و او را به وسیله روح القدس تأیید کردیم. |
| − | + | ||
| − | در این آیه جبرئیل را به "روح القدس" تعبیر نموده است؛ یعنی روحی که از خطا و پلیدی های مادی طاهر و منزه است.<ref> المیزان فی تفسیر القرآن، | + | در این آیه جبرئیل را به "روح القدس" تعبیر نموده است؛ یعنی روحی که از خطا و پلیدی های مادی طاهر و منزه است.<ref> المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۳۴۶. </ref> |
| + | |||
| + | جبرئیل در مراحل مختلف زندگی [[عیسی بن مریم]]، او را یاری کرد؛ ابتدا زمانی که بر مادرش [[مریم]] ظاهر شد و بشارت تولد عیسی را به او داد، بعد در طول زندگی وی، او را از خطر دشمنان حفظ کرد تا این که خداوند عیسای مسیح را به آسمان برد. | ||
| − | + | همچنین در [[سوره تحریم]] به یاری [[پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله توسط جبرئیل اشاره شده است: {{متن قرآن|«... وَإِن تَظَاهَرَا عَلَیهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِیلُ...»}}؛ ([[سوره تحریم]]/۴) ... و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید، (کارى از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل... | |
| − | ==اوصاف و مقام جبرئیل در | + | ==اوصاف و مقام جبرئیل در قرآن== |
| − | خدای متعال در قرآن | + | خدای متعال در [[قرآن کریم]]، جبرئیل امین را با اوصاف و مقامات والایی یاد نموده است که در ذیل به آن می پردازیم: |
===امانت داری=== | ===امانت داری=== | ||
| − | قرآن کریم | + | قرآن کریم کتاب خداست که توسط جبرئیل بر قلب مبارک [[پیامبر اسلام]] صلى اللّه علیه و آله نازل شده است. جبرئیل فرشته امین خداوند است و در پیام الهی هیچ گونه تبدیل و تغییری ایجاد نمی کند. لذا پروردگار متعال، مقام صدق و [[امانت]] جبرئیل را در اجراى رسالت و [[وحی|وحى]] به رسولان الهی گواهى نموده است:<ref> حسینی همدانی، انوار درخشان، ج۱۸، ص۱۶.</ref> {{متن قرآن|«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ»}}؛ ([[سوره شعراء]]/۱۹۳) روح الأمین آن را نازل کرده است. |
| − | + | ساحت او منزه از هر نوع غفلت و اشتباه است. عمداً یا سهواً چیزی از پیام الهی را تغییر نداده و [[تحریف قرآن|تحریف]] نمی کند و دچار فراموشی نیز نمی گردد؛ بلکه [[آیه|آیات]] قرآنى را به همان شکل و هیئتی که از ساحت ربوبى دریافت می کند، بدون دخل و تصرف، آن را بر قلب رسول الله صلى اللّه علیه و آله القاء مى‌کند؛ <ref> انوار درخشان، ج۱۲، ص۸۴؛ المیزان فی تفسیر القران، ج۱۵، ص۳۱۶. </ref> به همین دلیل این صفت فاضله بر سایر صفات کریمه جبرئیل فضیلت دارد. | |
| − | |||
| − | ساحت او منزه از هر نوع غفلت و اشتباه است. عمداً یا سهواً چیزی از پیام الهی را تغییر نداده و تحریف نمی کند و دچار فراموشی نیز نمی گردد؛ بلکه | ||
در کلام نورانی [[امام سجاد]] علیه السلام با تعبیر «جبرئیل امین» از وی یاد شده که امانت دار وحی الهی بوده و اهل آسمان ها مطیع او هستند و وی از مقربان درگاه خداست که از مقام و عزت والا و ویژه ای برخوردار است.<ref>صحیفه سجادیه، دعای سوم.</ref> | در کلام نورانی [[امام سجاد]] علیه السلام با تعبیر «جبرئیل امین» از وی یاد شده که امانت دار وحی الهی بوده و اهل آسمان ها مطیع او هستند و وی از مقربان درگاه خداست که از مقام و عزت والا و ویژه ای برخوردار است.<ref>صحیفه سجادیه، دعای سوم.</ref> | ||
| سطر ۵۰: | سطر ۵۲: | ||
===طهارت و پاکی=== | ===طهارت و پاکی=== | ||
| − | یکی دیگر از اوصاف جبرئیل در قرآن | + | یکی دیگر از اوصاف جبرئیل در قرآن کریم، [[طهارت]] و پاکی اوست که با تعبیر "روح القدس" به آن اشاره شده است: {{متن قرآن|«قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّک بِالْحَقِّ...»}}؛ ([[سوره نحل]]/۱۰۲) بگو: آن را روح القدس به حق از جانب پروردگارت نازل کرده است... . |
| − | + | مراد از "روح القدس"، جبرئیل امین است؛ روحی که از پلیدی های مادی طاهر بوده و دارای مقام طهارت است. روحی که از هر نوع عیب، نقص، معصیت و خطا منزه است؛<ref>المیزان فی تفسیرالقران، ج۱۲، ص۳۴۶. </ref> چنانکه همه [[ملائکه]] منزه هستند، ولی درجات آنها متفاوت است و جبرئیل سید ملائکه و واسطه بین خدا و انبیاء اوست.<ref> سید عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۹۵.</ref> | |
| − | |||
| − | مراد از "روح القدس"، جبرئیل امین است؛ روحی که از پلیدی های مادی طاهر بوده و دارای مقام طهارت است. روحی که از هر نوع عیب، نقص، معصیت و خطا منزه است؛<ref> | ||
===صاحب رسالت، کرامت و منزلت=== | ===صاحب رسالت، کرامت و منزلت=== | ||
| − | برخی مفسرین آیات | + | برخی مفسرین آیات ۱۹-۲۱ [[سوره تکویر]] را به جبرئیل تفسیر نموده اند. در این آیات که جواب چندین سوگند است، خدای متعال می فرماید: {{متن قرآن|«إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کرِیمٍ * ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکینٍ * مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ»}}؛ (سوره تکویر/۱۹-۲۱) که این (قرآن) کلام فرستاده بزرگوارى است [=جبرئیل] که صاحب قدرت است و نزد (خداوند) صاحبِ عرش، مقام والایى دارد! در آنجا فرمانروا و امین است! |
| − | مراد از رسول | + | مراد از رسول جبرئیل است؛ به این معنا که قرآن از ناحیه خداوند بر لسان او نازل شده و پیامبر عظیم الشأن، آن کلام را از جبرئیل شنیده است. اینکه "قول" را به جبرئیل به عنوان رسول نسبت داده، مى‌فهماند که در حقیقت کلام از آن خداست و نسبت آن به جبرئیل، نسبت رسالت به رسول است که در این مقام خداوند جبرئیل را به شش صفت توصیف نموده است:<ref> المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۲۱۸. </ref> |
| − | + | *رسول: کسی که قرآن را به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وحى مى‌کند. | |
| − | + | *کریم: چون نزد خداى تعالى کرامت، احترام و عزت دارد. | |
| − | + | *صاحب قدرت: کسی که در تکلیف و مأموریت علمی، عملی و تبلیغ رسالتش داراى قوت و شدت بالغه‌اى بود. "ذی قوة" در معنای حقیقی، به معنای داشتن توانایی ذاتی بر انجام اعمال بزرگ است و در معنای مجازی، به معنای پشتکار داشتن در تصمیم گیری، دلیر بودن و داشتن اعتماد به نفس که توصیف جبرئیل به این وصف، می تواند به هر دو معنای حقیقی و مجازی اشاره داشته باشد. | |
| − | + | *بلندمرتبه (مَکین): مکان به معناى تقرّب و نزدیکى مقام است؛ به این معنا که جبرئیل نزد آفریدگار صاحب [[عرش]]، بلند مرتبه و بزرگ مقام است و این مقام و منزلت، چون با قید "عِندَ ذِى الْعَرْش" همراه شده، نشان عظمت این مقام می باشد. | |
| − | + | *فرمانروا (مُطاعٍ): "ثَمَّ" در این آیه کلمه ای است برای اشاره به مکان بعید و "مطاع" کسی است که از او فرمان برده می شود. دلالت کلام بر این است که جبرئیل در پیشگاه الهی، دستوردهنده‌اى است که زیر دستانش که ملائکه ها باشند، در امر او بوده و اطاعتش مى‌کنند؛ یعنی جبرئیل در آسمانها و در کار خودش، یاورانى دارد که فرشتگان آسمان او را اطاعت می کنند. | |
| − | + | *امین: همچنان که بیان شد، جبرئیل در رساندن وحى و رسالت خدا به سوى انبیاء امین است و در دستورات الهی هیچ گونه خیانت و دخل و تصرفی نمى‌کند. | |
| − | === | + | ===تعلیم‌دهنده صاحب قدرت و درایت=== |
| − | دومین موردی که بین مفسران اختلاف نظر هست و برخی به جبرئیل امین تفسیر نموده اند، آیات اولیه [[سوره نجم]] است. خدای متعال بعد از سوگند به «نجم» در بیان اوصاف نبی مکرم اسلام می فرماید: {{متن قرآن|«عَلَّمَهُ | + | دومین موردی که بین مفسران اختلاف نظر هست و برخی به جبرئیل امین تفسیر نموده اند، آیات اولیه [[سوره نجم]] است. خدای متعال بعد از سوگند به «نجم» در بیان اوصاف نبی مکرم اسلام می فرماید: {{متن قرآن|«عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوى؛ ذُو مِرَّةٍ...»}}؛ (سوره نجم/۵–۷) آن کس که قدرت عظیمى دارد [جبرئیل امین] او را تعلیم داده است؛ همان کس که توانایى فوق العاده دارد... |
| − | "شدیدُ القوی" یکی از اوصاف ملائکه است و در این آیه وصف جبرئیل است که به معنای نیرومندی و توانایی او در انجام اعمال عظیم جسمانی و روحانی است؛ به این معنا که جبرئیل وحی الهی را که قرآن باشد، به رسول خدا تعلیم داده است.<ref> التحریر والتنویر، | + | گفته شده "شدیدُ القوی" یکی از اوصاف ملائکه است و در این آیه وصف جبرئیل است که به معنای نیرومندی و توانایی او در انجام اعمال عظیم جسمانی و روحانی است؛ به این معنا که جبرئیل وحی الهی را که قرآن باشد، به رسول خدا تعلیم داده است.<ref> التحریر والتنویر، ج۲۷، ص۱۰۲.</ref> |
| − | "ذُو مِرَّة" وصف کسی است که صاحب کمال عقل و درایت باشد.<ref>زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، | + | "ذُو مِرَّة" وصف کسی است که صاحب کمال عقل و درایت باشد.<ref>زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۴، ص۴۱۹.</ref> اگر چه برخی مفسرین این وصف را به معنای صاحب قدرت و نیرو گرفته اند، ولی با توجه به این که در توصیف قبلی با عبارت «شدید القوی» به این ویژگی جبرئیل اشاره شده، "ذُو مِرَّة" به استواری فکری و بصیرت جبرئیل اشاره دارد. بنابراین یکی دیگر از فضایل و اوصاف جبرئیل، قدرت عقلانی و فهم و درک بالای اوست. |
==توسل به جبرئیل== | ==توسل به جبرئیل== | ||
| − | در حدیث نهم از باب | + | در [[حدیث]] نهم از باب ۱۳۵ کتاب الدعا از [[اصول کافی]] آمده است که چون اندوه به تو روی آورد، در آخر [[سجده]] مکرر بگوی: «یا جبرئیل یا محمد یا جبرئیل یا محمد... اکفیانی ما انا فیه فانکما کافیان و احفظانی باذن الله فانکما حافظان»؛ کفایت کنید شر آنچه من در آنم که کفایت کننده اید و حفظ کنید مرا باذن خدا که شما حفظ کننده اید.<ref> نقل از نثر طوبی، علامه شعرانی.</ref> |
| − | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
| − | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | * | + | *[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=43990 مقاله «جبرئیل»، سایت پژوهه]، اباذر بشيرزاده، مجتبی بيابان پور. |
| − | *علامه شعرانی و محمد قریب، | + | *[[نثر طوبی (کتاب)|نثر طوبی؛ دائرةالمعارف لغات قرآن کریم]]، علامه شعرانی و محمد قریب، انتشارات اسلامیه. |
[[رده:فرشتگان]] | [[رده:فرشتگان]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۱ آوریل ۲۰۲۲، ساعت ۰۸:۱۸
«جبرئیل» نام یکی از فرشتگان مقرب خدای تعالی است که مأمور ابلاغ وحی بر پیامبران الهی و نیز تعلیم و یاری آنان بوده است. نام «جِبریل» در کتب آسمانی تورات و انجیل و به ویژه در قرآن کریم ذکر گردیده و به امانت و کرامت توصیف شده است.
محتویات
واژه شناسی جبرئیل
علامه شعرانی در مورد واژه «جبرئیل» می گوید: اصل آن عبری است مرکب از «جبر» به معنی قوه و قدرت، و «ئیل» به معنی خدا و جمله به معنی «قوة الله» است چنانکه در آیه «و النجم» فرمود: «علّمه شدیدُ القوی» جبرئیل وحی برپیغمبر ما می آورد «فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَىٰ قَلْبِک بِإِذْنِ اللَّهِ» (سوره بقره/۹۲).[۱]
و امین الاسلام طبرسی می گوید: «جبرئیل» اسمی عجمی (غیر عربی) است که وارد زبان عربی شده و "جبر" در لغت سریانی به معنای بنده و "ایل" به معنای خداست؛[۲] که بنا بر آن "جبرئیل" به معنای بنده خداست.
این واژه به دو شکل تلفظ می شود: جبرئیل با همزه و جِبریل بدون همزه، و در کلام امیرالمؤمنین(علیه السلام) به شکل «جبرائیل» نیز ذکر شده؛[۳] اما در قرآن کریم نام این «ملک» سه بار فقط به صورت "جِبریل" آمده است. (سوره بقره/۹۷ و ۹۸ و سوره تحریم/۴). البته در آیات دیگر نیز با القاب و عناوین دیگری مثل «روح القدس»، «روح الامین» و...، از این ملک مقرب یاد شده است.
علت اینکه قرآن جبرئیل را «روح» نامیده، اقوال مختلفی است؛ از جمله اینکه او وجودی روحانی است، نه مادی،[۴] یا اینکه او وسیله‌ی احیاء دین و به قولی دیگر وسیله‌ی احیاء روح انسانهاست.[۵]
وظایف جبرئیل در بیان قرآن
در قرآن کریم برای «جبرئیل» وظایف متعددی ذکر شده از جمله:
ابلاغ وحی
«وحی» که تنها راه ارتباط و تکلم بشر با خداوند است، طبق آیه شریفه ذیل به سه طریق صورت می گیرد:
«وَمَا کانَ لِبَشَرٍ أَن یکلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یرْسِلَ رَسُولًا فَیوحِی بِإِذْنِهِ مَا یشَاء...»؛ (سوره شوری/۵۱) و شایسته هیچ انسانى نیست که خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحى یا از پشت حجاب، یا رسولى مى فرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحى مى کند...
در قسم سوم، ارسال وحی توسط رسول خداست و آن رسول، همان جبرئیل امین است که رسول الهی برای پیامبران خداست و پیامبران الهی، رسولان خدا بر سایر مخلوقات هستند؛ یعنی پیام خدا نخست به فرشته وحی داده می شود و او هر چه را خدای سبحان اذن داده باشد، به پیامبر خدا می رساند.[۶]
قرآن کریم در پاسخ بهانه جویی یهودیان در انکار جبرئیل به عنوان فرشته وحی می فرماید: «قُلْ مَن کانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِک بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقاً لِّمَا بَینَ یدَیهِ...»؛ (سوره بقره/۹۷) بگو: کسى که دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا که او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل کرده است؛ درحالى که کتب آسمانى پیشین را تصدیق مى‌کند...
یاری انبیاء
نقش دیگری که در قرآن برای جبرئیل مطرح شده، حمایت و یاری پیامبران الهی است:
«... وَآتَینَا عِیسَى ابْنَ مَرْیمَ الْبَینَاتِ وَأَیدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»؛ (سوره بقره/۸۷) ... و به عیسى بن مریم دلایل روشن دادیم و او را به وسیله روح القدس تأیید کردیم.
در این آیه جبرئیل را به "روح القدس" تعبیر نموده است؛ یعنی روحی که از خطا و پلیدی های مادی طاهر و منزه است.[۷]
جبرئیل در مراحل مختلف زندگی عیسی بن مریم، او را یاری کرد؛ ابتدا زمانی که بر مادرش مریم ظاهر شد و بشارت تولد عیسی را به او داد، بعد در طول زندگی وی، او را از خطر دشمنان حفظ کرد تا این که خداوند عیسای مسیح را به آسمان برد.
همچنین در سوره تحریم به یاری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله توسط جبرئیل اشاره شده است: «... وَإِن تَظَاهَرَا عَلَیهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِیلُ...»؛ (سوره تحریم/۴) ... و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید، (کارى از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل...
اوصاف و مقام جبرئیل در قرآن
خدای متعال در قرآن کریم، جبرئیل امین را با اوصاف و مقامات والایی یاد نموده است که در ذیل به آن می پردازیم:
امانت داری
قرآن کریم کتاب خداست که توسط جبرئیل بر قلب مبارک پیامبر اسلام صلى اللّه علیه و آله نازل شده است. جبرئیل فرشته امین خداوند است و در پیام الهی هیچ گونه تبدیل و تغییری ایجاد نمی کند. لذا پروردگار متعال، مقام صدق و امانت جبرئیل را در اجراى رسالت و وحى به رسولان الهی گواهى نموده است:[۸] «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ»؛ (سوره شعراء/۱۹۳) روح الأمین آن را نازل کرده است.
ساحت او منزه از هر نوع غفلت و اشتباه است. عمداً یا سهواً چیزی از پیام الهی را تغییر نداده و تحریف نمی کند و دچار فراموشی نیز نمی گردد؛ بلکه آیات قرآنى را به همان شکل و هیئتی که از ساحت ربوبى دریافت می کند، بدون دخل و تصرف، آن را بر قلب رسول الله صلى اللّه علیه و آله القاء مى‌کند؛ [۹] به همین دلیل این صفت فاضله بر سایر صفات کریمه جبرئیل فضیلت دارد.
در کلام نورانی امام سجاد علیه السلام با تعبیر «جبرئیل امین» از وی یاد شده که امانت دار وحی الهی بوده و اهل آسمان ها مطیع او هستند و وی از مقربان درگاه خداست که از مقام و عزت والا و ویژه ای برخوردار است.[۱۰]
طهارت و پاکی
یکی دیگر از اوصاف جبرئیل در قرآن کریم، طهارت و پاکی اوست که با تعبیر "روح القدس" به آن اشاره شده است: «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّک بِالْحَقِّ...»؛ (سوره نحل/۱۰۲) بگو: آن را روح القدس به حق از جانب پروردگارت نازل کرده است... .
مراد از "روح القدس"، جبرئیل امین است؛ روحی که از پلیدی های مادی طاهر بوده و دارای مقام طهارت است. روحی که از هر نوع عیب، نقص، معصیت و خطا منزه است؛[۱۱] چنانکه همه ملائکه منزه هستند، ولی درجات آنها متفاوت است و جبرئیل سید ملائکه و واسطه بین خدا و انبیاء اوست.[۱۲]
صاحب رسالت، کرامت و منزلت
برخی مفسرین آیات ۱۹-۲۱ سوره تکویر را به جبرئیل تفسیر نموده اند. در این آیات که جواب چندین سوگند است، خدای متعال می فرماید: «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کرِیمٍ * ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکینٍ * مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ»؛ (سوره تکویر/۱۹-۲۱) که این (قرآن) کلام فرستاده بزرگوارى است [=جبرئیل] که صاحب قدرت است و نزد (خداوند) صاحبِ عرش، مقام والایى دارد! در آنجا فرمانروا و امین است!
مراد از رسول جبرئیل است؛ به این معنا که قرآن از ناحیه خداوند بر لسان او نازل شده و پیامبر عظیم الشأن، آن کلام را از جبرئیل شنیده است. اینکه "قول" را به جبرئیل به عنوان رسول نسبت داده، مى‌فهماند که در حقیقت کلام از آن خداست و نسبت آن به جبرئیل، نسبت رسالت به رسول است که در این مقام خداوند جبرئیل را به شش صفت توصیف نموده است:[۱۳]
- رسول: کسی که قرآن را به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وحى مى‌کند.
- کریم: چون نزد خداى تعالى کرامت، احترام و عزت دارد.
- صاحب قدرت: کسی که در تکلیف و مأموریت علمی، عملی و تبلیغ رسالتش داراى قوت و شدت بالغه‌اى بود. "ذی قوة" در معنای حقیقی، به معنای داشتن توانایی ذاتی بر انجام اعمال بزرگ است و در معنای مجازی، به معنای پشتکار داشتن در تصمیم گیری، دلیر بودن و داشتن اعتماد به نفس که توصیف جبرئیل به این وصف، می تواند به هر دو معنای حقیقی و مجازی اشاره داشته باشد.
- بلندمرتبه (مَکین): مکان به معناى تقرّب و نزدیکى مقام است؛ به این معنا که جبرئیل نزد آفریدگار صاحب عرش، بلند مرتبه و بزرگ مقام است و این مقام و منزلت، چون با قید "عِندَ ذِى الْعَرْش" همراه شده، نشان عظمت این مقام می باشد.
- فرمانروا (مُطاعٍ): "ثَمَّ" در این آیه کلمه ای است برای اشاره به مکان بعید و "مطاع" کسی است که از او فرمان برده می شود. دلالت کلام بر این است که جبرئیل در پیشگاه الهی، دستوردهنده‌اى است که زیر دستانش که ملائکه ها باشند، در امر او بوده و اطاعتش مى‌کنند؛ یعنی جبرئیل در آسمانها و در کار خودش، یاورانى دارد که فرشتگان آسمان او را اطاعت می کنند.
- امین: همچنان که بیان شد، جبرئیل در رساندن وحى و رسالت خدا به سوى انبیاء امین است و در دستورات الهی هیچ گونه خیانت و دخل و تصرفی نمى‌کند.
تعلیم‌دهنده صاحب قدرت و درایت
دومین موردی که بین مفسران اختلاف نظر هست و برخی به جبرئیل امین تفسیر نموده اند، آیات اولیه سوره نجم است. خدای متعال بعد از سوگند به «نجم» در بیان اوصاف نبی مکرم اسلام می فرماید: «عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوى؛ ذُو مِرَّةٍ...»؛ (سوره نجم/۵–۷) آن کس که قدرت عظیمى دارد [جبرئیل امین] او را تعلیم داده است؛ همان کس که توانایى فوق العاده دارد...
گفته شده "شدیدُ القوی" یکی از اوصاف ملائکه است و در این آیه وصف جبرئیل است که به معنای نیرومندی و توانایی او در انجام اعمال عظیم جسمانی و روحانی است؛ به این معنا که جبرئیل وحی الهی را که قرآن باشد، به رسول خدا تعلیم داده است.[۱۴]
"ذُو مِرَّة" وصف کسی است که صاحب کمال عقل و درایت باشد.[۱۵] اگر چه برخی مفسرین این وصف را به معنای صاحب قدرت و نیرو گرفته اند، ولی با توجه به این که در توصیف قبلی با عبارت «شدید القوی» به این ویژگی جبرئیل اشاره شده، "ذُو مِرَّة" به استواری فکری و بصیرت جبرئیل اشاره دارد. بنابراین یکی دیگر از فضایل و اوصاف جبرئیل، قدرت عقلانی و فهم و درک بالای اوست.
توسل به جبرئیل
در حدیث نهم از باب ۱۳۵ کتاب الدعا از اصول کافی آمده است که چون اندوه به تو روی آورد، در آخر سجده مکرر بگوی: «یا جبرئیل یا محمد یا جبرئیل یا محمد... اکفیانی ما انا فیه فانکما کافیان و احفظانی باذن الله فانکما حافظان»؛ کفایت کنید شر آنچه من در آنم که کفایت کننده اید و حفظ کنید مرا باذن خدا که شما حفظ کننده اید.[۱۶]
پانویس
- ↑ علامه شعرانی، نثر طوبی، ج۱، ص ۱۲۲.
- ↑ فضل بن حسن طبرسى، مجمع البیان، ج۱، ص۳۲۴.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۸۰.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القران، ج۷، ص۱۱۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۳۲۰.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القران، ج۱۸، ص۷۳ و ۷۴.
- ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۳۴۶.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ج۱۸، ص۱۶.
- ↑ انوار درخشان، ج۱۲، ص۸۴؛ المیزان فی تفسیر القران، ج۱۵، ص۳۱۶.
- ↑ صحیفه سجادیه، دعای سوم.
- ↑ المیزان فی تفسیرالقران، ج۱۲، ص۳۴۶.
- ↑ سید عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۹۵.
- ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۲۱۸.
- ↑ التحریر والتنویر، ج۲۷، ص۱۰۲.
- ↑ زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۴، ص۴۱۹.
- ↑ نقل از نثر طوبی، علامه شعرانی.
منابع
- مقاله «جبرئیل»، سایت پژوهه، اباذر بشيرزاده، مجتبی بيابان پور.
- نثر طوبی؛ دائرةالمعارف لغات قرآن کریم، علامه شعرانی و محمد قریب، انتشارات اسلامیه.
