آیه 90 سوره نساء

إِلَّا الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلَىٰ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ أَوْ جَاءُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقَاتِلُوكُمْ أَوْ يُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقَاتَلُوكُمْ ۚ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَأَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا

[4–90] (مشاهده آیه در سوره)

<<89	آیه 90 سوره نساء	91>>
سوره : سوره نساء (4) جزء : 5 نزول : مدینه

ترجمه های فارسی

مگر کسانی که به قومی که بین شما با آنها عهد و پیمانی است در پیوسته باشند یا (بر این عهد نزد شما آیند) که از جنگ با شما و با قوم خودشان (که دشمنان شما هستند) هر دو خودداری کنند و از جنگ دلتنگ باشند، (با این دو طایفه از کافران که در حقیقت به شما پناهنده‌اند نباید قتال کنید.) و اگر خدا می‌خواست آنها را بر شما مسلط می‌کرد تا با شما قتال می‌کردند، پس هر گاه از شما کناره گرفتند و با شما نجنگیدند و تسلیم شما شدند خدا برای شما راهی بر علیه آنها نگشوده است.

مگر آنان که به گروهی که میان شما و ایشان پیمانی [چون پیمان متارکه جنگ یا پیمان های دیگر] است بپیوندند، یا در حالی که سینه هایشان از جنگیدن با شما یا قوم خودشان به تنگ آمده باشد به نزد شما آیند. و اگر خدا می خواست قطعاً آنان را بر شما مسلط می کرد، در آن صورت به طور یقین با شما می جنگیدند. پس اگر از شما کناره گرفتند، و با شما به جنگ برنخاستند، و پیشنهاد صلح و آشتی دادند، [به آنان تعدّی نکنید که] خدا در این صورت برای تجاوز به آنان راهی برای شما قرار نداده است.

مگر كسانى كه با گروهى كه ميان شما و ميان آنان پيمانى است، پيوند داشته باشند، يا نزد شما بيايند در حالى كه سينه آنان از جنگيدن با شما يا جنگيدن با قوم خود، به تنگ آمده باشد. و اگر خدا مى‌خواست، قطعاً آنان را بر شما چيره مى‌كرد و حتماً با شما مى‌جنگيدند. پس اگر از شما كناره‌گيرى كردند و با شما نجنگيدند و با شما طرح صلح افكندند، [ديگر] خدا براى شما راهى [براى تجاوز] بر آنان قرار نداده است.

مگر كسانى كه به قومى كه ميان شما و ايشان پيمانى است مى‌پيوندند، يا خود نزد شما مى‌آيند در حالى كه از جنگيدن با شما يا جنگيدن با قوم خود ملول شده باشند. و اگر خدا مى‌خواست بر شما پيروزشان مى‌ساخت و با شما به جنگ برمى‌خاستند. پس هرگاه كناره گرفتند و با شما نجنگيدند و به شما پيشنهاد صلح كردند، خدا هيچ راهى براى شما بر ضد آنان نگشوده است.

مگر آنها که با همپیمانان شما، پیمان بسته‌اند؛ یا آنها که به سوی شما می‌آیند، و از پیکار با شما، یا پیکار با قوم خود ناتوان شده‌اند؛ (نه سر جنگ با شما دارند، و نه توانایی مبارزه با قوم خود.) و اگر خداوند بخواهد، آنان را بر شما مسلطّ می‌کند تا با شما پیکار کنند. پس اگر از شما کناره‌گیری کرده و با شما پیکار ننمودند، (بلکه) پیشنهاد صلح کردند، خداوند به شما اجازه نمی‌دهد که متعرّض آنان شوید.

ترجمه های انگلیسی(English translations)

excepting those who join a people between whom and you there is a treaty, or such as come to you with hearts reluctant to fight you, or to fight their own people. Had Allah wished, He would have imposed them upon you, and then they would have surely fought you. So if they keep out of your way and do not fight you, and offer you peace, then Allah does not allow you any course [of action] against them.

Except those who reach a people between whom and you there is an alliance, or who come to you, their hearts shrinking from fighting you or fighting their own people; and if Allah had pleased, He would have given them power over you, so that they should have certainly fought you; therefore if they withdraw from you and do not fight you and offer you peace, then Allah has not given you a way against them.

Except those who seek refuge with a people between whom and you there is a covenant, or (those who) come unto you because their hearts forbid them to make war on you or make war on their own folk. Had Allah willed He could have given them power over you so that assuredly they would have fought you. So, if they hold aloof from you and wage not war against you and offer you peace, Allah alloweth you no way against them.

Except those who join a group between whom and you there is a treaty (of peace), or those who approach you with hearts restraining them from fighting you as well as fighting their own people. If Allah had pleased, He could have given them power over you, and they would have fought you: Therefore if they withdraw from you but fight you not, and (instead) send you (Guarantees of) peace, then Allah Hath opened no way for you (to war against them).

معانی کلمات آیه

يصلون: وصول: رسيدن. «يصلون»: مى رسند و منتسب مى شوند.

حصرت: حصر (بر وزن خلق) تنگ گرفتن و بر وزن شرف به معنى تنگ شدن است.

اعتزلوكم: عزل: كناركردن. اعتزال: كنار شدن . «اعتزلوكم»: كنار شدند از شما.

سلم: (بر وزن قلم) اطاعت ، انقياد و تسليم شدن.

نزول

محل نزول:

این آیه همچون دیگر آیات سوره نساء در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است.

شأن نزول:

«شیخ طوسی» گوید: عمر بن شبه گويد: اين قومى كه استثناء شده اند، طائفه بنومدلج اند كه از ميان آنان سراقة بن ملك بن جعثم المدلجى بعد از غزوه احد نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و تعهد سپرد كه به جنگ نپردازد و اگر قريش مسلمان بشوند آنان نيز اسلام بياورند زيرا ميان آنان با قريش معاهده اى در بين بوده.

امام محمدباقر عليه‌السلام فرمايد: كه منظور از «إِلى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ مِيثاقٌ» هلال بن عويمر السلمى است چنان كه سدى و ابن زيد و عكرمة نيز چنين گفته اند.

تفسیر آیه

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

إِلَّا الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلى‌ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ مِيثاقٌ أَوْ جاؤُكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقاتِلُوكُمْ أَوْ يُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقاتَلُوكُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقاتِلُوكُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا «90» مگر كسانى (از منافقان) كه به قومى پيوسته‌اند كه ميان شما و آن قوم پيمانى است، يا (كسانى كه) نزد شما مى‌آيند در حالى كه سينه‌هاشان از جنگ با شما يا قوم خودشان به تنگ آمده است (و اصلًا حال جنگ با هيچ طرفى را ندارند و اين بى‌حوصلگى آنها لطف خداست) زيرا اگر خداوند مى‌خواست آنان را بر شما مسلّط مى‌كرد و آنان با شما مقاتله مى‌كردند.

جلد 2 - صفحه 127

پس اگر آنان از شما كناره گرفته و با شما نجنگيدند و پيشنهاد صلح و سازش دادند، خداوند براى شما راهى براى تعرّض و جنگ با آنان قرار نداده است.

پیام ها

1- به پيمان‌هاى نظامى حتّى با كفّار، بايد احترام گذاشت. «بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ مِيثاقٌ»

2- در جنگ‌ها، به كسانى كه اعلام بى‌طرفى مى‌كنند، متعرّض نشويد. «حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقاتِلُوكُمْ أَوْ يُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ»

3- مسلمانان بايد چنان قدرتمند باشند كه مخالفان در فكر هجوم نباشند. «حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقاتِلُوكُمْ»

4- توجّه به قدرت خدا داشته باشيد تا دچار غرور نشويد. «لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ»

5- با اراده ومشيّت الهى، دشمنان از جنگ با شما بازماندند، مبادا آن را به حساب قدرت خود بگذاريد. «لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ»

6- جهاد اسلام براى سلطه و تحميل عقيده نيست، بلكه براى دفع شرّ و موانع است. پس اكنون كه آنان از شما دست برداشته‌اند شما تعرّض بر آنان نكنيد و اگر متعرّض شويد ممكن است خداوند به آنان نيرو دهد و شما را قلع و قمع نمايند. وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ‌ ... لَسَلَّطَهُمْ‌ ...

7- به انگيزه‌هاى صلح‌طلبانه و تقاضاى آتش بس، احترام بگذاريد. چون در اسلام، صلح اصل است و جنگ، در صورت ضرورت مجوّز دارد. فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقاتِلُوكُمْ‌ ... فَما جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا

8- تنها پيشنهاد صلح از سوى دشمن كافى نيست، براى اطمينان، ترك جنگ و القاى سلام لازم است. «فَلَمْ يُقاتِلُوكُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ»

9- ملاك، معيار و ضوابط جنگ و صلح را بايد خدا تعيين كند. «فَما جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا»

تفسير نور(10جلدى)، ج‌2، ص: 128

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

إِلاَّ الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلى‌ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ مِيثاقٌ أَوْ جاؤُكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقاتِلُوكُمْ أَوْ يُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقاتَلُوكُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقاتِلُوكُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلاً (90)

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 536

إِلَّا الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلى‌ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ مِيثاقٌ‌: (عطف بر فخذوهم) يعنى ايشان را بگيريد و به قتل آريد، مگر آن كسانى را كه پناه آورند به قومى كه واقع شده ميان شما و ايشان، عهد و پيمانى. و آنها قبيله خزاعه بودند كه هر كه به جوار ايشان درآيد، در حمايت آن حضرت باشد. أَوْ جاؤُكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ‌: يا مگر آن كسانى كه آمدند به شما در حالتى كه تنگ بود سينه‌هاى آنها، يا آمدند ايشان تنگدل و منقبض الصدر، أَنْ يُقاتِلُوكُمْ‌: از آنكه مقاتله كنند با شما، يا به جهت كراهت آنكه با شما حرب نمايند، أَوْ يُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ‌: يا مقاتله كنند با قوم خود از كفار. و آنها بنى مدلج بودند كه بعد از واقعه احد، سراقة بن مالك مدلجى را خدمت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرستاده، عهد بستند كه با پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مقاتله نكنند و با قريش نيز همين عهد را كردند. از حضرت باقر عليه السّلام مروى است كه مراد بنى اسلمند كه بلال بن عمر اسلمى را خدمت حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرستاده، عهد بستند كه مقاتله و حمايت مشركان ننمايند. و نزد بعضى مراد بنى اشجعند و پيشواى آنها مسعود بن رحيل بود، به مدينه آمدند. رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از آنها پذيرائى نمود و سبب آمدن را پرسيد، عرض كردند: براى معاهده كه با هم مقاتله نكنيم. حضرت با ايشان عهد بست.

وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ‌: و اگر خواستى خدا، و حكمت و مصلحت او تقاضا نمودى، هر آينه مسلط ساختى ايشان را، عَلَيْكُمْ‌: بر شما به آنكه ترس شما را از قلوبشان بردارد و صدور ايشان را منبسط ساختى و قلوب آنها را تقويت دادى.

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 537

فَلَقاتَلُوكُمْ‌: پس هر آينه قتال كردندى با شما و دست از جدال با شما باز نداشتى. فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقاتِلُوكُمْ‌: پس اگر كناره كنند از شما، مرتدان حلفا و معاهدان شما، پس مقاتله نكنند با شما، وَ أَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ‌: و القا كنند به جانب شما، انقياد و استسلام را، يعنى از شما امان طلبند. فَما جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا: پس قرار نداد خداوند مر شما را بر ايشان، راهى در قتل انفس و نهب اموال ايشان، يعنى شما را اذن نداد در اخذ و قتل ايشان. و به اتفاق علماء تفسير، اين آيه به آيه‌ فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ‌ منسوخ مى‌باشد.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

إِلاَّ الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلى‌ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ مِيثاقٌ أَوْ جاؤُكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقاتِلُوكُمْ أَوْ يُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقاتَلُوكُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقاتِلُوكُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلاً (90)

ترجمه‌

مگر آنانكه به‌پيوندند بقوميكه ميانه شما و ميانه آنها پيمانى است يا آمده باشند شما را با آنكه تنگ شده باشد سينه‌هاشان كه مقاتله نمايند با شما يا مقاتله كنند با قبيله خودشان و اگر خواسته بود خدا هر آينه مسلط نموده بود آنها را بر شما پس هر آينه مقاتله نموده بودند با شما پس اگر كناره كردند از شما پس مقاتله ننمودند با شما و پيشنهاد نمودند بشما صلح را پس قرار نداد است خدا از براى شما بر آنها راهى.

تفسير

خداوند سبحان دو دسته از كفار را از حكم وجوب قتل مستثنى فرموده يكى آنكسانيكه پناه ببرند بقوميكه بين آنها و مسلمانان معاهده واقع شده است كه هر كس به پناه آنها برود از تعرض مسلمانان در امان باشد و هر كس به پناه مسلمانان آيد از تعرض آنها در امان باشد چنانچه اين معاهده بروايت مجمع از حضرت باقر (ع) بين پيغمبر (ص) و هلال بن عويم اسلمى كه رئيس قبيله بود واقع شده بود ديگر كسانى كه در مضيقه واقع شدند كه نخواستند با مسلمين جنگ كنند و نتوانستند با قوم خودشان مقاتله كنند ناچار آمدند و از پيغمبر (ص) امان گرفتند كه نه اسلام بياورند و نه با قوم خودشان در جنگ با مسلمانان كمك نمايند تا پيغمبر (ص) از ساير قبائل عرب كه فارغ شد بآنها بپردازد و اين جماعت بروايت كافى از حضرت صادق (ع) بنى مدلج بودند و بروايت قمى مصداق هر دو مستثنى قبيله اشجعند كه به بنى ضمره متصل شدند كه پيغمبر با آنها معاهده داشت و نخواستند با پيغمبر (ص) جنگ كنند براى آنكه مرعوب شده بودند و بلاد آنها قريب بمسلمانان بود و نمى‌توانستند با اقوام خودشان هم جنگ كنند براى آنكه عده آنها كم بود لذا با پيغمبر (ص) مصالحه نمودند و اگر خدا خواسته بود مرعوب نميشدند و با پيغمبر (ص) جنگ ميكردند و بر مسلمين مسلط ميشدند ولى چون خدا نخواسته بود عزت آنها را و خواسته بود عزت مسلمين را آنها را مرعوب نمود كه تقاضاى صلح نمودند و امان گرفتند علاوه بر آنچه ذكر شد هر وقت كفار متعرض مسلمانان نشدند و پيشنهاد صلح نمودند خداوند دستور قبول داده و منع از تعرض مسلمانان بآنها فرموده است با اين تفصيل چه قدر بى‌انصاف است كسيكه بگويد اسلام دينى است كه‌

جلد 2 صفحه 99

بشمشير بر خلق تحميل شده است با آنكه اين حكم صريح قرآن است كه بآن ثابت ميشود كه تمام غزوات صدر اسلام دفاع بوده چنانچه قمى ره هم بر اين منوال سيره پيغمبر (ص) را از حضرت صادق (ع) نقل نموده تا زمان نزول سوره برائة كه عذاب الهى شامل حال اهل شرك گرديد.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

إِلاَّ الَّذِين‌َ يَصِلُون‌َ إِلي‌ قَوم‌ٍ بَينَكُم‌ وَ بَينَهُم‌ مِيثاق‌ٌ أَو جاؤُكُم‌ حَصِرَت‌ صُدُورُهُم‌ أَن‌ يُقاتِلُوكُم‌ أَو يُقاتِلُوا قَومَهُم‌ وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ لَسَلَّطَهُم‌ عَلَيكُم‌ فَلَقاتَلُوكُم‌ فَإِن‌ِ اعتَزَلُوكُم‌ فَلَم‌ يُقاتِلُوكُم‌ وَ أَلقَوا إِلَيكُم‌ُ السَّلَم‌َ فَما جَعَل‌َ اللّه‌ُ لَكُم‌ عَلَيهِم‌ سَبِيلاً (90)

مگر كساني‌ ‌که‌ واصل‌ شوند بقومي‌ ‌که‌ ميانه‌ ‌شما‌ و ‌آن‌ قوم‌ عهد و ميثاقي‌ بسته‌ ‌شده‌ ‌ يا ‌ كساني‌ ‌که‌ ‌از‌ كفار شرفياب‌ حضور ‌شما‌ شدند و قلب‌ ‌آنها‌ منصرف‌ ‌است‌ ‌از‌ اينكه‌ ‌با‌ ‌شما‌ مقاتله‌ كنند و نه‌ ‌با‌ مشركين‌ ‌يعني‌ نه‌ ‌با‌ ‌شما‌ باشند و نه‌ ‌بر‌ ‌شما‌ و ‌اگر‌ ‌بر‌ فرض‌ مشية حق‌ تعلق‌ گرفت‌ ‌که‌ ‌با‌ ‌شما‌ مقاتله‌ كنند و بخواهند ‌بر‌ ‌شما‌ تسلطي‌ پيدا كنند ‌با‌ ‌آنها‌ مقاتله‌ كنيد ‌پس‌ ‌اگر‌ كنار رفتند و دست‌ ‌از‌ مقاتله‌ ‌با‌ ‌شما‌ برداشتند

جلد 5 - صفحه 163

و ‌با‌ ‌شما‌ بمسالمت‌ حاضر شدند ‌پس‌ ديگر حق‌ نداريد ‌که‌ متعرض‌ ‌آنها‌ شويد خداوند سبيلي‌ ‌از‌ ‌براي‌ ‌شما‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ قرار نداده‌.

‌اينکه‌ ‌آيه‌ شريفه‌ و ‌آيه‌ قبل‌ و ‌آيه‌ ‌بعد‌ كفار ‌را‌ چند قسم‌ فرموده‌ و چند دسته‌ كرده‌: قسم‌ اول‌‌-‌ مشركين‌ و كفاري‌ ‌که‌ ‌با‌ ‌شما‌ ‌در‌ مقام‌ مقاتله‌ هستند و منافقيني‌ ‌که‌ بآنها پيوستند و ‌در‌ مقاتله‌ ‌با‌ ‌شما‌ شركت‌ كردند واجب‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌با‌ ‌آنها‌ مقاتله‌ كنيد ‌که‌ موضوع‌ جهاد و دفاع‌ ‌از‌ شر ‌آنها‌ ‌است‌ مگر اينكه‌ بيايند و بشرف‌ اسلام‌ مشرف‌ شوند ‌که‌ مفاد ‌آيه‌ قبل‌ ‌است‌.

قسم‌ دوم‌‌-‌ كفاري‌ ‌که‌ ‌با‌ ‌شما‌ عهد و ميثاق‌ بستند ‌که‌ ‌با‌ ‌شما‌ مقاتله‌ نكنند مطلقا ‌ يا ‌ ‌تا‌ مدتي‌ و منافقيني‌ ‌که‌ بآنها واصل‌ شدند و ‌در‌ مقام‌ مقاتله‌ ‌با‌ ‌شما‌ نيستند متعرض‌ ‌آنها‌ نشويد مگر آنكه‌ عهد ‌خود‌ ‌را‌ بشكنند و ‌در‌ مقام‌ مقاتله‌ ‌بر‌ آيند ‌با‌ ‌آنها‌ مقاتله‌ كنيد.

قسم‌ سوم‌‌-‌ كفار و منافقيني‌ ‌که‌ ملحق‌ بكفار شدند ‌اگر‌ آمدند و قلبا ‌با‌ ‌شما‌ نه‌ ‌از‌ روي‌ حيله‌ و تزوير قرار داد كردند ‌که‌ نه‌ ‌با‌ ‌شما‌ باشند و نه‌ ‌بر‌ ‌شما‌ باشند ‌آنها‌ ‌را‌ ‌هم‌ ترك‌ مقاتله‌ كنيد و متعرض‌ ‌آنها‌ نشويد.

قسم‌ چهارم‌‌-‌ ‌اگر‌ همينها بمقتضي‌ مشيت‌ الهي‌ خواستند مسلط ‌بر‌ ‌شما‌ شوند ‌به‌ اينكه‌ خواستند ‌شما‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌بين‌ ببرند ‌با‌ ‌آنها‌ مقاتله‌ كنيد البته‌.

قسم‌ پنجم‌‌-‌ ‌اگر‌ اعتزال‌ كردند و كنار رفتند و ‌در‌ مقام‌ مقاتله‌ ‌با‌ ‌شما‌ نيستند و ‌با‌ ‌شما‌ بمسالمت‌ رفتار كردند حق‌ نداريد متعرض‌ ‌آنها‌ شويد ‌پس‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ بيان‌ ‌در‌ شرح‌ ‌آيه‌ شريفه‌ بپردازيم‌:

إِلَّا الَّذِين‌َ يَصِلُون‌َ إِلي‌ قَوم‌ٍ بَينَكُم‌ وَ بَينَهُم‌ مِيثاق‌ٌ الا استثناء ‌از‌ جمله‌ ‌آيه‌ قبل‌ ‌است‌ ‌که‌ فرمود فَإِن‌ تَوَلَّوا فَخُذُوهُم‌ وَ اقتُلُوهُم‌ حَيث‌ُ وَجَدتُمُوهُم‌ مگر ‌اينکه‌ طائفه‌ ‌از‌ كفار ‌که‌ ملحق‌ شدند بكفاري‌ ‌که‌ ‌با‌ ‌شما‌ عهد و ميثاق‌ بسته‌اند ‌که‌ هيچكدام‌

جلد 5 - صفحه 164

‌از‌ ‌شما‌ و ‌آنها‌ متعرض‌ يكديگر نباشيد ‌اينکه‌ هايي‌ ‌که‌ ملحق‌ بآنها شدند حكم‌ ‌آنها‌ ‌را‌ دارند كانه‌ داخل‌ ‌در‌ پيمان‌ شدند.

أَو جاؤُكُم‌ حَصِرَت‌ صُدُورُهُم‌ أَن‌ يُقاتِلُوكُم‌ أَو يُقاتِلُوا قَومَهُم‌ حصر بمعني‌ منع‌ و اطراف‌ گيريست‌ و ‌از‌ ‌اينکه‌ باب‌ ‌است‌ حصار شهر و شبهه‌ محصوره‌، صدور جمع‌ صدر بمعني‌ قلب‌ ‌است‌ ‌يعني‌ آمدند نزد پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ و متعهد شدند ‌که‌ نه‌ ‌با‌ ‌شما‌ مقاتله‌ كنند و نه‌ ‌با‌ كفار ‌که‌ ‌هم‌ كيش‌ ‌آنها‌ هستند ‌يعني‌ نه‌ ‌با‌ ‌شما‌ باشند و نه‌ ‌بر‌ ‌شما‌ باشند، ‌اينکه‌ جمله‌ عطف‌ ‌است‌ ‌بر‌ جمله‌ قبل‌ ‌که‌ جزو مستثني‌ ‌است‌ ‌يعني‌ اينها ‌را‌ ‌هم‌ ترك‌ مقاتله‌ كنيد.

وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ لَسَلَّطَهُم‌ عَلَيكُم‌ فَلَقاتَلُوكُم‌ ‌لو‌ امتناعيه‌ ‌است‌ و قضيه‌ فرضيه‌ و معني‌ مشيت‌ الهي‌ نه‌ تشريعيه‌ ‌است‌ بلكه‌ تكوينيه‌ ‌است‌ ‌از‌ باب‌ اينكه‌ هيچ‌ امري‌ ‌در‌ عالم‌ صورت‌ تحقق‌ پيدا نميكند ‌تا‌ مشيت‌ حق‌ تعلق‌ نگيريد ما قَطَعتُم‌ مِن‌ لِينَةٍ أَو تَرَكتُمُوها قائِمَةً عَلي‌ أُصُولِها فَبِإِذن‌ِ اللّه‌ِ حشر ‌آيه‌ 5، و ‌اينکه‌ منافات‌ ‌با‌ اختيار ندارد بلكه‌ عين‌ اختيار ‌است‌، مرحوم‌ سبزواري‌ (ره‌) ميگويد (و الفعل‌ فعل‌ اللّه‌ و ‌هو‌ فعلنا) ‌يعني‌ فعل‌ باختيار ‌عبد‌ صادر ميشود و موجب‌ ثواب‌ و عقاب‌ و حسن‌ و قبح‌ ‌است‌ و ‌خود‌ ‌عبد‌ ‌با‌ جميع‌ قوي‌ و اختيار تحت‌ مشيت‌ و اراده‌ حق‌ ‌است‌ و همين‌ ‌است‌ معناي‌ فرمايش‌ حضرت‌ رسالت‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ بابي‌ ‌عبد‌ اللّه‌ ‌عليه‌ السّلام‌

(اخرج‌ ‌الي‌ العراق‌ فان‌ اللّه‌ شاء ‌ان‌ يراك‌ قتيلا و ‌در‌ حق‌ عيالاتش‌ ‌ان‌ اللّه‌ شاء ‌ان‌ يراهن‌ سبايا

و همين‌ ‌است‌ فرمايش‌ عليا ‌عليه‌ زينب‌ سلام‌ اللّه‌ عليها بپسر مرجانه‌ لعنه‌ اللّه‌ هؤلاء قوم‌ كتب‌ اللّه‌ ‌عليهم‌ القتل‌ فبرزوا ‌الي‌ مضاجعهم‌ و احتياج‌ بدست‌ و پا ندارد فَإِن‌ِ اعتَزَلُوكُم‌ و ‌اگر‌ ‌از‌ ‌شما‌ اعتزال‌ نمودند ‌يعني‌ جدا شدند و ‌با‌ ‌شما‌ مخالفت‌ نكردند و معناي‌ معتزله‌ ‌که‌ يك‌ طائفه‌ ‌از‌ عامه‌ هستند بواسطه‌ خارج‌ شدن‌ ‌از‌ مجلس‌ حسن‌ بصري‌ ‌است‌ و ‌در‌ ‌آيه‌ شريفه‌ ‌از‌ قول‌ حضرت‌ ابراهيم‌ ‌عليه‌ السّلام‌ وَ أَعتَزِلُكُم‌

جلد 5 - صفحه 165

و ‌آيه‌ ‌بعد‌ فَلَمَّا اعتَزَلَهُم‌ مريم‌ ‌آيه‌ 48 و 49 بهمين‌ معناست‌.

فَلَم‌ يُقاتِلُوكُم‌ طريفيت‌ ‌با‌ ‌شما‌ نكردند وَ أَلقَوا إِلَيكُم‌ُ السَّلَم‌َ ‌يعني‌ قرارداد صلح‌ و مسالمت‌ ‌با‌ ‌شما‌ بستند فَما جَعَل‌َ اللّه‌ُ لَكُم‌ عَلَيهِم‌ سَبِيلًا جان‌ و مال‌ ‌آنها‌ محفوظ و هيچگونه‌ تعرضي‌ نسبت‌ بآنها حق‌ نداريد.

(تنبيهان‌)

تنبيه‌ اول‌‌-‌ ملاحظه‌ فرمائيد مفاد ‌اينکه‌ آيات‌ شريفه‌ ‌را‌ ‌که‌ بصداي‌ بلند فرياد ميزند ‌که‌ تمام‌ جنگهاي‌ نبي‌ّ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌با‌ كفار دفاعي‌ بوده‌ ‌ يا ‌ كفار حمله‌ باسلام‌ ميكردند ‌ يا ‌ ‌با‌ محاربين‌ ‌هم‌ دست‌ ميشدند ‌ يا ‌ ‌در‌ مقام‌ بودند ‌که‌ حمله‌ كنند حضرت‌ ‌در‌ مقام‌ دفع‌ ‌آنها‌ مجاهده‌ ميفرمود، و اعتراضي‌ ‌که‌ يهود و نصاري‌ باسلام‌ دارند ‌که‌ بسر نيزه‌ پيشرفت‌ كرد و تمسّك‌ نمودند بآيه‌ شريفه‌ وَ قاتِلُوا المُشرِكِين‌َ كَافَّةً توبه‌ ‌آيه‌ 36، بسيار واهي‌ و افتراء محض‌ ‌است‌ ‌حتي‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ شريفه‌ ‌را‌ جمله‌ بعدش‌ ‌را‌ غفلت‌ ميكنند ‌که‌ ميفرمايد كَما يُقاتِلُونَكُم‌ كَافَّةً.

و بالجمله‌ مسئله‌ جهاد و ‌لو‌ ‌از‌ احكام‌ مهمّه‌ اسلام‌ ‌است‌ و ‌در‌ تمام‌ شرايع‌ قبل‌ ‌هم‌ بوده‌ مخصوصا ‌در‌ شريعت‌ موسي‌ (ع‌) و انبياء ‌بعد‌ ‌از‌ ‌آن‌ مثل‌ داود (ع‌) سليمان‌ (ع‌) قضيه‌ طالوت‌ و جالوت‌ و ‌حتي‌ حضرت‌ عيسي‌ ‌عليه‌ السّلام‌ بمقتضاي‌ همين‌ اناجيل‌ رايجه‌ ‌هر‌ چه‌ اصرار كرد بحواريين‌ ‌که‌ ‌او‌ ‌را‌ ياري‌ كنند ‌حتي‌ ‌گفت‌ ‌که‌ ‌شما‌ خردلي‌ ايمان‌ نداريد ‌او‌ ‌را‌ رها كردند بلكه‌ انكار نمودند لكن‌ ‌بعد‌ ‌از‌ آني‌ ‌که‌ ‌آنها‌ ‌را‌ دعوت‌ باسلام‌ ميفرمود ‌که‌ بيائيد معجزات‌ و ادله‌ و براهين‌ واضحه‌ ‌را‌ مشاهده‌ كنيد و ‌از‌ ‌هر‌ جهت‌ حجة ‌را‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ تمام‌ ميفرمود و ‌آنها‌ ‌از‌ روي‌ عناد و عصيت‌ قبول‌ نميكردند و مخصوصا ‌در‌ اهل‌ كتاب‌ قبول‌ جزيه‌ ‌هم‌ ميفرمود و ‌آنها‌ حاضر نميشدند حكم‌ جهاد ميآمد ‌آن‌ ‌هم‌ بشرائط مفصلي‌ ‌که‌ ‌در‌ كتاب‌ جهاد عنوان‌ دارند و اغلب‌ جنگهاي‌ پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ دفاعي‌ بوده‌ چنانچه‌ ذكر شد.

جلد 5 - صفحه 166

تنبيه‌ دوم‌‌-‌ اصل‌ حكمت‌ جهاد مثل‌ مرضيست‌ ‌که‌ ‌در‌ عضوي‌ ‌از‌ بدن‌ پيدا شود و موجب‌ سرايت‌ بساير اعضاء گردد طبيب‌ دانشمند ابتداء ‌در‌ مقام‌ معالجه‌ ‌بر‌ ميآيد و ‌اگر‌ قابل‌ معالجه‌ نيست‌ ‌آن‌ عضو ‌را‌ قطع‌ ميكند ‌که‌ سرايت‌ بساير اعضاء نكند، و انبياء و اطبّاء روحاني‌ هستند ‌که‌ خداوند ‌آنها‌ ‌را‌ فرستاده‌ ‌که‌ معالجه‌ امراض‌ روحي‌ ‌از‌ اخلاق‌ رذيله‌ و اعمال‌ سيّئه‌ ‌از‌ پيكر جامعه‌ نمايند و اعظم‌ امراض‌ روحي‌ شرك‌ و كفر ‌است‌ و مرضيست‌ ‌که‌ سرايت‌ بساير اعضاء جامعه‌ ميكند، ابتداء وظيفه‌ انبياء ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ مقام‌ معالجه‌ ‌بر‌ آيند بدعوت‌ بايمان‌ ‌با‌ منطق‌ صحيح‌ و قول‌ ليّن‌ و براهين‌ عقليه‌ و اقامه‌ معجزات‌ و حسن‌ اخلاق‌ بلكه‌ معالجه‌ شوند و ‌اگر‌ عناد و عصبيت‌ و حب‌ّ جاه‌ و مقام‌ و كبر و نخوت‌ مانع‌ شد و ‌از‌ معالجه‌ مأيوس‌ شدند ‌حتي‌ ‌اگر‌ ميديدند ‌که‌ ‌در‌ نسل‌ ‌آنها‌ مؤمني‌ پيدا ميشود باز ‌هم‌ خودداري‌ ميكردند، و ‌اگر‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ قسمت‌ ‌هم‌ نااميد ميشدند ناچار بايد ‌اينکه‌ عضو فاسد ‌را‌ قطع‌ كرد ‌تا‌ سرايت‌ بساير اعضاء نكند اينست‌ فلسفه‌ جهاد ‌با‌ كفار و مشركين‌.

برگزیده تفسیر نمونه

---

(آیه 90)

شأن‌ نزول‌:

از روایات مختلفی که در شأن نزول آیه وارد شده چنین استفاده می شود که: دو قبیله در میان قبایل عرب به نام «بنی ضمره» و «اشجع» وجود داشتند که قبیله اول با مسلمانان پیمان ترک تعرض بسته بودند و طایفه اشجع نیز با بنی ضمره هم پیمان بودند.

بعضی از مسلمانان از قدرت طایفه بنی ضمره و پیمان شکنی آنها بیمناک بودند، لذا به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله پیشنهاد کردند که پیش از آن که آنها حمله را آغاز کنند مسلمانان به آنها حمله ور شوند.

پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «نه، هرگز چنین کاری نکنید، زیرا آنها در میان تمام طوایف عرب نسبت به پدر و مادر خود نیکوکارترند، و از همه نسبت به اقوام و بستگان مهربانتر، و به عهد و پیمان خود از همه پایبندترند»؟ پس از مدتی مسلمانان باخبر شدند که طایفه اشجع به سرکردگی «مسعود بن رجیله» که هفتصد نفر بودند به نزدیکی مدینه آمده اند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نمایندگانی نزد آنها فرستاد تا از هدف مسافرتشان مطلع گردد، آنها اظهار داشتند: ما از یک طرف توانایی مبارزه با دشمنان شما را نداریم، چون عدد ما کم است، و نه قدرت و تمایل به مبارزه با شما داریم، زیرا محل ما به شما نزدیک است لذا آمده ایم با شما پیمان ترک تعرّض ببندیم.

در این هنگام آیه نازل شد و دستورهای لازم را در این زمینه به مسلمانان داد.

تفسیر:

استقبال از پیشنهاد صلح

به دنبال دستور به شدت عمل در برابر منافقانی که با دشمنان اسلام همکاری نزدیک داشتند، در این آیه دستور می دهد که دو دسته از این قانون مستثنا هستند:

1- «آنها که با یکی از هم پیمانان شما ارتباط دارند و پیمان بسته اند» (إِلَّا الَّذِینَ یصِلُونَ إِلی قَومٍ بَینَکم وَ بَینَهُم مِیثاقٌ).

2- «کسانی که از نظر موقعیت خاص خود در شرایطی قرار دارند که نه قدرت مبارزه با شما را در خود می بینند، و نه توانایی همکاری با شما و مبارزه با قبیله خود دارند» (أَو جاؤُکم حَصِرَت صُدُورُهُم أَن یقاتِلُوکم أَو یقاتِلُوا قَومَهُم).

سپس برای این که مسلمانان در برابر این پیروزیهای چشمگیر مغرور نشوند و آن را مرهون قدرت نظامی و ابتکار خود ندانند و نیز برای این که احساسات انسانی آنها در برابر این دسته از بی طرفان تحریک شود می فرماید: «اگر خداوند بخواهد می تواند آن (جمعیت ضعیف) را بر شما مسلط گرداند تا با شما پیکار کنند» (وَ لَو شاءَ اللّهُ لَسَلَّطَهُم عَلَیکم فَلَقاتَلُوکم).

بنابراین، همواره در پیروزیها به یاد خدا باشید و هیچ گاه به نیروی خود مغرور نشوید و نیز گذشت از ضعیفان را برای خود خسارتی نشمرید.

در پایان آیه بار دیگر نسبت به دسته اخیر تأکید کرده و با توضیح بیشتری چنین می فرماید: «اگر آنها از پیکار با شما کناره گیری کنند و پیشنهاد صلح نمایند، خداوند به شما اجازه تعرّض نسبت به آنها را نمی دهد» و موظفید دستی را که به منظور صلح به سوی شما دراز شده بفشارید (فَإِنِ اعتَزَلُوکم فَلَم یقاتِلُوکم وَ أَلقَوا إِلَیکمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللّهُ لَکم عَلَیهِم سَبِیلًا).

سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:

تفسیر های فارسی

ترجمه تفسیر المیزان

تفسیر خسروی

تفسیر عاملی

تفسیر جامع

تفسیر های عربی

تفسیر المیزان

تفسیر مجمع البیان

تفسیر نور الثقلین

تفسیر الصافی

تفسیر الکاشف

منابع

• تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
• اطیب البیان فی تفسیر القرآن‌، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام‌، 1378 ش‌، چاپ دوم‌
• تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
• تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
• برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
• تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش‌، چاپ پنجم‌
• محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه.