جامع الرواة (کتاب)
کتاب «جامع الرُواة و إزاحةُ الإشتباهات عن الطُرق و الأسناد» اثر رجالی محمد بن علی اردبیلی است، که در سال ۱۱۰۰ قمری تألیف شده است. این کتاب از لحاظ شیوه بحث مؤلف و کارآمدی و سودمندی، در علم رجال و روند نگارش آثار رجالی، جایگاهی ویژه دارد.
 | |
| نویسنده | محمد بن علی اردبیلی |
| موضوع | رجال شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲ |
|
| |
محتویات
مؤلف
«محمد بن علی اردبیلی» (زنده در ۱۱۰۰ ق)، محدث و رجالی برجسته شیعه در قرن یازدهم هجری است.
او از شاگردان علامه مجلسى، جعفر بن عبداللّه کمره‌ای و محمدعلی بن احمد استرآبادی بوده است. علامه مجلسی به اردبیلی اجازه عام روایت آثار خود را داده و از او با عنوان «المولی الفاضل الکامل الصالح» یاد کرده و اشاره نموده که اردبیلی بسیاری از آثار حدیثی و عقلی را نزد او قرائت کرده است. از این رو می‌توان گفت که اردبیلی دارای مدارج بلند علمی بوده است.
دو کتاب «جامع الرواة» و «تصحیح الأسانید»، از مهمترین آثار اردبیلی در علم رجال است.
معرفی کتاب
اهمیت محمد بن علی اردبیلی به سبب تألیف کتاب «جامع الرواة» در موضوع رجال امامیه است. او تألیف کتاب خود را در ۱۹ ربیع الاول سال ۱۱۰۰ ق. به پایان رسانده است.
اردبیلی این اثر را در مدت ۲۵ سال تألیف کرده بود و آنگاه که تألیف آن به پایان رسید، شاه سلیمان صفوی دستور داد تا نسخه‌ای بر اساس اصل مؤلف برای وی استنساخ شود و بعد از آنکه کاتب تصمیم به استنساخ کرد، اردبیلی جماعتی از علمای آن دوره را به حجره خود در مدرسه مبارکیه دعوت کرد و به انشای آنان، خطبه کتاب را برنوشت. اینان شامل: علامه مجلسی، آقا جمال خوانساری، سید علاءالدین گلستانه، میرزا محمدرحیم عقیلی و چند تن دیگر بودند.
تاریخچه تألیفات رجال‌شناسی نشان می‌دهد که پس از عصر شیخ طوسی و نجاشی، کتاب‌های «معالم العلماء» و «خلاصة الاقوال» علامه حلی کمک اندکی به علم رجال امامی کردند و از آن پس، گرچه «منهج المقال» میرزا محمد استرآبادی و نیز «نقد الرجال» تفرشی نوشته شد، اما هیچ کدام به اندازه «جامع الرواة» اردبیلی، مرجع فقها نبودند.
شیخ آقا بزرگ تهرانی در «الذریعة» می گوید که نام دیگر کتاب «جامع الرواة»، «رافع الاشتباهات» است و در موضعی دیگر، این کتاب را با عنوان «رجال الأردبیلی»، و در کتاب «مصفّی المقال»، با عنوان «تمیز المشترکات»، فهرست نموده است.
سید حسین حسینی قزوینی (م، ۱۲۰۸ ق)، این کتاب را خلاصه کرده است. همچنین سید علی‌محمد دستغیب شیرازی (معاصر)، شرح ثقات این کتاب را با عنوان «معجم الثقات من جامع الرواة» تألیف نموده است.
محتوای کتاب
مقدمه کتاب شامل مطالبی در بیان ضرورت نگارش کتاب، محتویات کتاب و منابع مورد مراجعه است. همچنین با رمزهای خاصّی هر یک از منابع، معرّفی شده اند. اردبیلی در مقدمه کتاب خود، کوشیده است که احوال راویان را بر اساس شناخت طبقه روایی هر یک از آنان بررسی کند، زیرا به سبب ناشناخته بودن گروهی از راویان حدیث، شماری از احادیث، غیر قابل اعتماد می‌نمودند.
وی برای برطرف کردن ناآگاهی‌های علما از احوال راویان و نیز تبیین نام‌های مشترک میان آنان، کتب اربعه حدیثی شیعه و نیز «الفهرست» شیخ طوسی و «الفهرست» شیخ منتجب الدین رازی و همچنین دو مشیخه شیخ صدوق و شیخ طوسی را مورد بررسی قرار داده است.
در واقع این کتاب به عنوان حاشیه و مکمّل کتاب «تلخیص المقال» میرزا محمد استرآبادی (م ۱۰۲۸ ق)، همراه با اضافاتی از کتاب‌های دیگر، به ویژه «الفهرست» منتجب الدین، تألیف شده است و بعد از ذکر اسامی رجال، شرح حال های میرزا محمد استرآبادی در «تلخیص المقال» با رمز «مح» در ذیل هر عنوان، آورده شده است. در بعضی از موارد، مطالبی مانند شرح و یا به صورت استدراک و یا توضیح بیشتر آمده است و شرح حال هر شخص، راوی و مروی عنه وی، با استناد به نشانی موجود در کتب اربعه، بیان شده است و در مورد اشخاصی که در کتب اربعه روایتی ندارند، تنها به ذکر اسامی آنها اکتفا شده است.
در موارد اسامی مشترک، در حدّ امکان، قراینی جهت ترجیح (مانند بیان اسامی راوی و مروی عنه) ذکر شده است و کتاب او، در تشخیص مشترکات، کارآیی بسیار دارد. جالب این است که او در این اثر، به اختلاف نسخه‌های کتاب‌های حدیث در ذکر نام راویان توجه داشته و آنها را بررسی کرده است.
موارد ارسال سند، با استناد به قراین، مشخّص شده اند. نیز در مواردی که اختلاف نسخه موجود بوده است، هر دو نسخه ذکر شده و با استناد به قراین، یکی از نسخه ها ترجیح داده شده و یا ترجیح به خواننده واگذار شده است.
مؤلّف در خاتمه کتاب، فوایدی را متذکر شده که اغلب آنها در شرح مشیخه صدوق و مشیخه طوسی آمده است. این خاتمه، مشتمل بر ده فایده است که در آخر فایده هشتم منتخب کتاب خود با نام «تصحیح الأسانید»، درج نموده است.
منابع
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ص۴۸۳-۴۸۴، تهران، ۱۳۷۷.
- مأخذشناسی رجال شیعه، رسول طلائیان، ص ۱۲۳-۱۲۴.
- نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
