وفیات الأعیان (کتاب)
 | |
| نویسنده | ابن خلکان |
| موضوع | زندگينامه مشاهير اسلام |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۸ |
| تحقیق | احسان عباس |
|
| |
«وَفَيات الأعيان و أنباءُ أبناء الزمان» تألیف ابن خلکان (۶۰۸-۶۸۱ ق)، نخستين فرهنگ زندگينامه‌اى عام و الفبايى و حاوى شرح‌حال مختصر حدود ۸۰۰ نفر از مشاهير جهان اسلام تا قرن هفتم هجرى است.
محتویات
مؤلف
«شمس‌الدين ابوالعباس احمد» معروف به «ابن خَلْكان» (۶۰۸-۶۸۱ ق)، قاضی، اديب، شاعر، مورخ و فقیه مشهور شافعی مذهب در قرن هفتم هجری است.
ابن خلكان مدتی به قاضی القضاتی و نظارت بر اوقاف جامع و بيمارستان و مدارس دمشق منصوب شد و تدريس در هفت مدرسۀ معروف آنجا به وی واگذار شد.
ابن خلكان با توجه به اينكه در منصب قضا، فقيهی دانشمند و داوری عادل به شمار می‌رفت و نزد فقيهان بزرگ روزگار خود دانش آموخته بود، اهتمامی خاص به فقه و اصول نشان می‌داد، اما در تاريخ و نحو و ادبیات عرب نيز دستی قوی داشت. «وفَیات الأعیان و أنباءُ أبناء الزمان» در ترجمه و زندگی امرا و وزرا و علما، از مهمترین آثار اوست.
معرفی کتاب
ابن خلکان در مقدمه‌اش در معرفی کتاب می گوید: «اين اثر، مختصرى در موضوع تاريخ است كه چون علاقه‌مند به اطلاع از اخبار پيشينيان بودم، به جمع‌آورى آن پرداختم و كم‌كم بر آن افزودم و كتاب‌هاى اين فنّ را مطالعه كردم و آنچه را نيافتم، از زبان پيشوايان اهل اتقان گرفتم... و براى سهولت مراجعه، آن را بر اساس حروف الفباى نام‌ها منظم كردم».
ابن خلكان، تدوين اين كتاب را در سال ۶۵۴ق، در قاهره مصر شروع كرد و در سال ۶۵۹ق، زمانى كه به شرح حال «يحيى بن خالد بن برمک» رسيد، به دمشق منتقل شد. او ناچارا كارش را متوقف كرد؛ ولى در سال ۶۹۹ق، مجددا به قاهره برگشت و نوشتن كتاب را ادامه داد و سرانجام تأليف اين كتاب را در سال ۶۹۹ (یا به روايتى در ۶۷۲ق) به پايان رساند. نویسنده در پايان كتابش چنين نوشته است: «كتابى كه آن را «وفيات الأعيان و أنباء أبناء الزمان» ناميدم، با حمد و منت خداى متعال به پايان رسيد در روز دوشنبه بيستم جمادى‌الآخرة سال ۶۷۲ق، در قاهره... هر اهل علمى كه بر اين كتاب واقف شود و در آن خللى ببيند، زود مؤاخذه نكند؛ چون من به نظرم صحيح بوده بر طبق آنچه برایم آشكار شده، با توجه به آنكه خدا نخواسته كه جز كتاب خودش صحيح و بى‌عيب باشد».
كتاب «وفيات الأعيان» ابن خلكان، به تعبير امروزى يک فرهنگ زندگى‌نامه‌اى «عامّ و الفبايى» است و به همان لحاظ كه «عامّ و الفبايى» است، سرحلقه سنّت ادبى خاصّى در فرهنگ اسلامى به حساب مى‌آيد.
بر کتاب «وفيات الأعيان» ذيل و تکمله‌هایی نوشته شده است، از جمله: کتاب «فوات الوفيات و الذيل عليها»، تألیف محمد بن شاکر کُتُبی (متوفای ۷۶۴ق)، ذیلى است بر کتاب «وفيات الأعيان» که حاوی حدود ۶۰۰ زندگی‌نامه، از جمله شرحی درباره زندگی ابن خلکان است. همچنین کتاب «درة الحجال فی أسماء الرجال» در سه جلد، از آثار احمد بن محمد مكناسى مشهور به «ابن القاضى» (۹۶۰-۱۰۲۵ ق)، دنباله و ادامه كتاب وفيات الأعيان است كه در آن، شرح حال تعداد قابل توجهى از مشاهير مسلمان را به‌صورت مختصر توضيح داده است.
كتاب وفيات الأعيان، به زبان‌هاى تركى و اروپايى ترجمه شده و بارها در ايران و مصر به چاپ رسيده است.
محتوای کتاب
کتاب «وفيات الأعيان» از مقدمه و متن اصلى (در هشت جلد) تشكيل شده است. به گفته ابن خلکان در مقدمه، اين کتاب به گروهى خاصّ مانند عالمان، شاهان يا اميران و وزيران و... اختصاص ندارد، بلكه همه را شامل می شود.
در اين كتاب شرح حال ۸۴۶ نفر از بزرگان علما، امرا، وزرا و عرفا، به ترتيب حروف معجم (تهجى) آمده است و به منظور رعایت و اختصار و طولانى نشدن كتاب، تنها به ذكر سال وفات و تولد، و احيانا شعر يا رساله‌اى از بزرگان و علما اكتفا شده است. شرط انتخاب مشاهير آن بوده است كه تاريخ دقيق وفات و در حد امكان تاريخ دقيق تولد احراز شده باشد.
اين كتاب، از مهمترين كتب فن رجال است كه سرگذشت دانشمندان ايران و اسلام را نوشته است. در تدوين اين كتاب، از سرگذشت صحابه و تابعين و خلفای راشدین، به علت شهرت آنان ذكرى نشده؛ فقط از چند نفر اينها، آن‌هم خيلى مختصر، گفته شده است؛ زيرا به اعتقاد نویسنده كتاب، ذكر حال اين سه گروه در نوشته‌هاى ديگران بسيار است.
منابع
- "وفيات الأعيان"، پايگاه دائرةالمعارف اسلامى طهور.
- "وفيات الأعيان نخستين فرهنگ زندگى‌نامه‌اى عامّ و الفبايى"، مرتضى اسعدى، مجله تحقيقات اسلامى، سال۵، ۱۳۶۹، شماره۱.
- "کتابشناسی گزیده توصیفی تاریخ و تمدن ملل اسلامی"، شهره روغنی، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۲ش.
- نرم افزار تراجم و کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
