مقاتل الطالبیین (کتاب)
«مقاتل الطالبيّين»، تألیف ابوالفرج اصفهانی (متوفی ۳۵۶ ق)، از جمله آثاری است که به شرح مختصری از زندگی و مرگ طالبیان (فرزندان و نوادگان ابوطالب) - از زمان پیامبر اسلام تا زمان مؤلف - یا جنبش‌هایی که انگیزه الهی داشته‌اند اختصاص یافته است.
 | |
| نویسنده | ابوالفرج اصفهانی |
| موضوع | زندگی و مقتل فرزندان ابوطالب |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تحقیق | السید احمد صقر |
|
| |
مؤلف
علی بن حسین معروف به «ابوالفرج اصفهانی» (۲۸۴-۳۵۶ ق)، مورخ، محدث، شاعر و ادیب نامدار مسلمان در قرن چهارم هجری است. او را از شاگردان ابن درید، ابوبکر ابن انباری و محمد بن جریر طبری شمرده اند.
ابوالفرج در ادبیات، نحو، لغت، حدیث، تاریخ، انساب، موسیقی و شعر متبحر بود و تألیفات مهمی در این علوم انجام داد. برخی از آثار او عبارتند از: مقاتل الطالبیین، الأغانی، ادب الغرباء من اهل الفضل و الادب، الاماء الشواعر، الدیارات، ایام العرب، ادب السماع.
معرفی کتاب
ابوالفرج اصفهانی چنان‌که خود می‌گوید: در جمادی الاول ۳۱۳ ق. نگارش کتاب «مقاتل الطالبيّين» را به پایان رسانده است. وی در آغاز اشاره می‌کند که هدف وی از تألیف آن، فراهم آوردن شرحی کوتاه از چگونگی زندگی و مرگ ۲۱۶ نفر از فرزندان ابوطالب - از زمان پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) تا زمان مؤلف - بوده است.
کتاب «مقاتل الطالبيّين» بعدها بیشتر به سبب جامعیت و نیز دقتی که در نقل اخبار آن صورت گرفته، مورد استناد و استفاده مؤلفان بسیار واقع شد. از مؤلفان غیر شیعی می‌توان به ابوالقاسم برزهی در کتاب «المحامد» و نیز ابن ابی الحدید اشاره کرد. مؤلفان زیدی نیز که به جمع و نقل اخبار مربوط به ائمه و بزرگان خود همت گماشتند، همواره از کتاب مقاتل به‌عنوان اصلی‌ترین مأخذ نام برده‌اند. ابوطالب هارونی، اگرچه در «الإفادة» ظاهراً تصریحی به مقاتل نکرده، ولی غالب اخبار کتاب خود را از آن گرفته است؛ اما در کتاب دیگرش «امالی» به ابوالفرج استناد جسته است. همچنین حمیدالدین محلی در «الحدائق الوردية» در اخباری به ابوالفرج استناد کرده است. نقل قول شیخ مفید نیز از ابوالفرج حائز اهمیت است؛ زیرا از عبارت او چنین برمی‌آید که به اصل کتاب «مقاتل» به خط ابوالفرج دسترسی داشته است. «مقاتل» همچنین یکی از مآخذ ابن صوفی بوده است.
محتوای کتاب
کتاب «مقاتل الطالبيّين»، مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و متن اثر است که در سه بخش «عصر النبی و الخلفاء الاولین»، «عصر بنی امیه» و «ذکر من قتل منهم فی الدلة العباسیه» آمده است. کتاب با ذکر نام جعفر بن ابی‌طالب آغاز و به ذکر نام طالبیین ایام مقتدر عباسی ختم شده است. نویسنده سعی کرده است که اسامی طالبیین را با توجه به زمان حاکمان عباسی دسته‌بندی کند.
در مورد افراد، روش کار ابوالفرج چنین است که نخست نام کامل و نسب فرد را می‌آورد و گاه نام مادران وی را تا جد اعلی نقل می‌کند. در پایان روایات، معمولاً اشعاری را که در رثا یا مدح آن فرد سروده شده است، ذکر می‌کند. از جالب توجه‌ترین بخش‌های کتاب «مقاتل»، اطلاعاتی است درباره چگونگی فعالیت کسانی که به زید بن علی بن الحسین یا محمد نفس زکیه یا دیگر علویان پیوستند.
ابوالفرج تنها اخبار طالبیانی را گرد آورده که مرگشان دلایلی سیاسی داشته یا به روایت جنبش‌هایی پرداخته که انگیزه آنها خصایل ارجمندی چون تقوا و عدل بوده است، نه هوی و هوس. بنابراین نخست از شهادت جعفر بن ابی‌طالب در زمان پیامبر(ص) سخن گفته، سپس اخبار هریک از علویان را زیر نام خلیفه‌ای که در آن زمان حکم می‌رانده آورده است. نکته‌ای که ابوالفرج در چند جای کتاب بدان اشاره کرده، تأکید بر رعایت اختصار است؛ چنان‌که گاه همه اسانید مربوط به اخبار را ذکر نمی‌کند.
یکی از مهمترین بخش‌های کتاب «مقاتل الطالبيّين» گزارش مربوط به جنبش ابوالسرایا است که ابوالفرج به احتمال بسیار، آن را از کتابی نقل کرده است که در این موضوع به نصر بن مزاحم منقری - که خود شاهد این قیام بوده است - نسبت داده‌اند. در صدر گزارش، ابوالفرج بر روایتی که ابن عمار از علی بن محمد بن سلیمان نوفلی نقل کرده، طعن زده و بر آن به دلایل اعتقادی خرده گرفته است. گرچه دیگر مورخانی که این جنبش را گزارش کرده‌اند، نامی از منابع خود به میان نیاورده‌اند، اما به سبب اختلافات مهمی که میان گزارش ابوالفرج به نقل از نصر بن مزاحم و دیگر مآخذ مانند بلاذری و طبری و ابن اثیر در این خصوص هست، می‌توان گفت که مقصود از روایت نوفلی، همین گزارش مشترک است.
از مهمترین نکات در «مقاتل الطالبيّين»، اسانید ارزشمندی است که غالباً به کسانی منتهی می‌شود که از نزدیک شاهد وقایع بوده‌اند. همچنین صفحات کتاب را انبوهی اسانید مربوط به زیدیان و طالبیان پر کرده؛ مثلاً روایات ابوالفرج از ابن عقده در سراسر کتاب پراکنده است و روایات از این طریق به محمد بن منصور و سپس به احمد بن عیسی بن زید می‌رسد.
منابع کتاب
از دیدگاه تحقیقات تاریخی، منابع ابوالفرج اصفهانی در این کتاب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این منابع غالباً به‌صورت سلسله اسناد در سراسر کتاب پراکنده‌اند. بیشتر مؤلفانی که ابوالفرج به آنان استناد کرده، کتاب‌های ارزشمندی مرتبط با موضوع همین کتاب داشته‌اند، ولی اکنون نشانی از هیچ‌یک در دست نیست. در اینجا مهمترین این منابع به ترتیبی که ابوالفرج بر حسب موضوع مورد استناد و استفاده قرار داده، معرفی شوند.
نخست باید از کتاب «المغازی» ابن اسحاق یاد کرد که ابوالفرج از طریق استادش محمد بن جریر طبری از آن بهره برده است. وی گاه از ابومخنف نیز از طریق احمد بن عیسی از حسین بن نصر بن مزاحم نقل روایت می‌کند. گاه نیز واسطه روایت او از ابومخنف احمد بن حارث خراز بوده که خود از مدائنی نقل قول کرده است.
مهمترین منبعی که به‌طور گسترده مورد استفاده ابوالفرج قرار گرفته، کتابی است در اخبار خروج محمد بن عبدالله معروف به نفس زکیه و برادرش ابراهیم تألیف ابن شبه که به نام کتاب «محمد و ابراهیم ابنی عبدالله بن حسن» مشهور است. ابوالفرج بیشتر روایات مربوط به این قیام‌ها را از این کتاب اخذ کرده است. اما به نظر می‌رسد که وی بنابر گرایش‌های مذهبی خود (اهل سنت)، برخی از این اخبار را که مورد پسندش بوده، برگزیده و برخی دیگر را فروگذاشته است. همچنین در اخبار مربوط به محمد نفس زکیه از قول عباد بن یعقوب رواجنی که خود همراه محمد بن قاسم بن علی خروج کرده بود روایاتی نقل شده است. روایات دیگری نیز از عباد در «مقاتل» موجود است.
از دیگر مآخذ ابوالفرج در نقل اخبار، مربوط به قیام علویان در زمان منصور عباسی می‌توان به زبیر بن بکار، ابن ابی‌خیثمه و محمد بن عمر واقدی و نیز محمد بن علی بن حمزه علوی اشاره کرد که ابوالفرج در جای‌جای «مقاتل» به وی استناد کرده و در نقل اخبار کوتاه پایانی کتاب چنان‌که صریحاً گفته بر «مقاتل الطالبيين» او تکیه داشته است. مأخذ دیگری که ابوالفرج روایات بسیاری از آن نقل کرده کتاب ابن عمار است در «مقاتل آل ابی‌طالب» و گاه از طریق او به روایات علی بن محمد بن سلیمان نوفلی یا احمد بن حارث خراز، یا ابن شبه نیز استناد می‌جوید.
منابع
- "مقاتل الطالبيين"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، آذرتاش آذرنوش، جلد ۶، ۱۳۷۳.
- نرم افزار نور السیرة، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
