محمدباقر قائنی بیرجندی
محمدباقر قائنی مجتهد بیرجندی (۱۲۷۶-۱۳۵۲ ق)، فقیه، رجالی و متکلم بزرگ شیعه در قرن ۱۴ قمری و از شاگردان میرزا حبیب‌الله رشتی و میرزای شیرازی است. وی در بیرجند به تدریس علوم دینی و اقامه نماز جمعه و جماعت می‌پرداخت و منزلش محل رفع دعاوی و خصومات مردم و قضاوت شرعی بود. از علامه بیرجندی، کتاب‌های فراوانی در رشته‌های مختلف علوم اسلامی چون فقه، اصول، کلام، تفسیر، حدیث و تاریخ، بر جای مانده که «وثیقة الفقهاء» و «الکبریت الاحمر» از مشهورترین آن‌هاست.
 | |
| نام کامل | محمدباقر قائنی بیرجندی |
| زادروز | ۱۲۷۶ قمری |
| زادگاه | قائن، بیرجند |
| وفات | ۱۳۵۲ قمری |
| مدفن | بیرجند |
|
| |
| اساتید |
میرزا محمدحسن شیرازی، میرزا حبیب‌الله رشتی، آخوند خراسانی، محمد فاضل ایروانی، میرزا حسین خلیلی طهرانی،... |
| شاگردان |
سید علی مدد موسوی قائنی، میرزا ابوالحسن مشکینی، سید علی نقی نقوی لکهنوی، سید شهاب الدین مرعشی نجفی،... |
| آثار |
الکبریت الاحمر، وثیقة الفقهاء، ایضاح الطریق و فص العقیق، آیات الاحکام، بدایة المعرفة، مجمع المسائل،... |
محتویات
ولادت و خاندان
محمدباقر آیتی بیرجندی معروف به «شیخ محمدباقر مجتهد بیرجندی» در ربیع الاول سال ۱۲۷۶ قمری (۱۲۳۸ شمسی) در خانواده ای اصیل و علمی در روستای گازار از توابع قائن شهرستان بیرجند متولد شد. پدرش مولا محمدحسن قائنی، یکی از علمای مشهور منطقه بیرجند و اجدادش از علمای معروف به زهد و تقوا بودند. و مادر ایشان هم از خانواده علم و فضیلت و دختر مولا محمدحسین عسکری قائنی بوده است.
پدربزرگش مولا علی محمد شریف علوی فاطمی ملقب به «اشرف الشرفا» و جد اعلایش علامه ملا محمدباقر، از شاگردان علامه مجلسی و دارای اجازه از وی و شیخ حر عاملی می باشد. برادران شیخ محمدباقر نیز از علما و دانشمندان بوده اند؛ برادر بزرگش آقا شیخ محمد ابراهیم قائنی، برادر دیگرش محمدتقی قائنی (فاضل و شاعر متخلص به «شعله») و برادر دیگرش حاج ملا محمدعلی است.
تحصیل و استادان
محمدباقر قائنی بیرجندی، ادبیات و علوم بلاغت را نزد والد بزرگوارش شیخ محمدحسن قائنی فرا گرفت. وی، ۱۲ ساله بود که به سوی قائن حرکت کرد و در مدرسه جعفریه ساکن شد. و نزد برادرش حاج ملا محمدعلی و اساتید دیگر (همچون سید ابوطالب قائنی) ادبیات و معانی و بیان را تکمیل نمود.
هجرت به مشهد مقدس:
محمدباقر بیرجندی در سن ۱۴ سالگی به مدرسه میرزا جعفر در مشهد رفت و در مدت چند سال، برخی از کتب فقهی و اصولی (معالم، قوانین و شرح لمعه) را نزد میرزا هدایت‌الله مدرس ابهری و کتاب‌های شیخ انصاری (رسائل و مکاسب) را نزد شاگردان شیخ فرا گرفت که برخی از آنان عبارتند از:
- حاج سید عبد‌الصمد شوشتری که نزد شیخ انصاری از مطوّل تا آخرین کتاب‌های فقهی و اصولی را تا واپسین روزهای زندگی شیخ خوانده بود.
- شیخ محمدتقی بجنوردی
- شیخ علی یزدی
- علامه سید مرتضی یزدی قائنی
- حکمت و فلسفه را نزد میرزا علی‌رضا مدرس سبزواری و علوم تجوید و قرائت را در محضر ملاعلی مزینانی آموخت.
وی در این مدرسه در کمال احترام بود و حجره مرحوم شیخ‌الرئیس قاجار را بدو داده بودند. استاد وی، میرزا هدایت‌الله ابهری بارها گفته بود: من درس را تنها برای ایشان می‌گویم، زیرا که شیخ بهایی در عالم رؤیا سفارش او را به من فرموده است و گفت: او در آینده به مقاماتی عالی خواهد رسید.
هجرت به نجف:
شیخ محمدباقر بیرجندی در ۲۰ سالگی (۱۲۹۶ هـ. ق) آهنگ نجف نمود. وی در حالی که فاضلی کوشا و درس خوانده بود و در فقه، اصول، کلام، فلسفه و ادبیات دستی توانا داشت، در حلقه درس اساتید نام‌آور نجف شرکت جست و از محضر آنان استفاده‌های فراوانی برد. استادان وی در نجف عبارتند از آیات عظام:
- میرزا حبیب‌الله رشتی
- آخوند ملامحمدکاظم خراسانی
- علامه شیخ هادی تهرانی
- محمد فاضل ایروانی
- میرزا حسین خلیلی طهرانی
هجرت به سامراء:
علامه شیخ محمدباقر بیرجندی در سال ۱۳۰۰ هـ. ق به سامراء رفت و سالیان چند در فقه و اصول از محضر فقیه بزرگ شیعه، میرزای شیرازی، بهره‌های فراوانی برد، و همزمان در علم حدیث و رجال از محضر محدث جلیل، میرزا حسین نوری صاحب مستدرک، استفاده کرد و مورد توجه فراوان آن دو استاد قرار گرفت. میرزای شیرازی که استعداد او را در فقه دید، بدو دستور داد که در این علم، کتاب بنویسد. و او به تالیف کتاب «وثیقة الفقهاء» مشغول شد. زمانی که جلد اول آن به پایان رسید، تقدیم محضر میرزا نمود و ایشان پس از آنکه یکی دو ماه آن را مطالعه فرموده بود، او را تحسین کرد و با تاکید و تکرار بدو گفت: «بنویس! بنویس!».
تدریس و شاگردان
علامه شیخ محمدباقر بیرجندی، پس از رسیدن به مقام عالی اجتهاد و کسب اجازات متعدد اجتهادی و روایتی از اساتیدش، به تدریس فقه و اصول پرداخت و از این رهگذر، گروه بسیاری از فضلای قائن و بیرجند را در دامان خویش پروراند، که برخی از آنان عبارتند از:
- آقا محمدرضا شریف کمیلی
- جلال الدین محمد بن أبی تراب شیرازی
- سید علی مدد موسوی قائنی
- میرزا ابوالحسن مشکینی
- سید علی نقی نقوی لکهنوی
- سید شهاب الدین مرعشی نجفی
- سید ابوالقاسم فقیه شیرازی ارسنجانی
- علاءالدین کرمانشاهی آل وحید بهبهانی
- شیخ محمدحسین شیرازی اصطهباناتی از فرزندان صاحب الحدائق
- ملا علی خیابانی صاحب کتاب علماء معاصرین
- شیخ محمدحسین ضیائی بیرجندی، فرزند محدث بیرجندی
- شیخ محمدعلی اردوبادی
- سید حسن آل طه یزدی
- شیخ محمدحسین آیتی
- شیخ جواد عارفی بیرجندی
آثار و تألیفات
از علامه محمدباقر بیرجندی، کتاب‌های فراوانی در رشته‌های مختلف علوم اسلامی چون: فقه، اصول، کلام، تفسیر، حدیث، تاریخ و ادبیات، بر جای مانده که شمار آنها به ۶۲ اثر می‌رسد و اکثر آنها به خط شریفش در کتابخانه آیت‌الله نجفی مرعشی موجود است. برخی از این آثار عبارتند از:
در فقه:
- وثیقة الفقهاء (شرح استدلالی «تبصرة المتعلمین» علامه حلی).
- العین الباصرة شرح التبصرة.
- الرسالة الفرضیة.
- منجزات المریض.
- مجمع المسائل.
- طلاق الحاکم زوجة الغائب.
- صلاة الجمعة.
- نصح الاستغاثه فی الملاعین الثلاثة.
- الرجعة فی النکاح.
- جامع الفقه.
در اصول:
- ایضاح الطریق و فص العقیق.
- حاشیه معالم الاصول.
- قطر الامطار لمن اراد الاستنباط من کتب الاخبار.
- التحفة الغرویة.
- بدایة المعرفه.
- شرح کتاب «تهذیب الوصول» علامه حلی.
در حدیث:
- رسالة فی فضیلة العلم و العلماء العالمین.
- نظم حدیث الکساء.
- ترتیب اخبار التهذیب و الاستبصار و الفقیه و الکافی.
- تصحیح وسائل الشیعة.
در تفسیر:
- آیات الاحکام.
- تفسیر القرآن الکریم (نا تمام).
در کلام و عقاید:
- اکفاء المکائد فی اصلاح المفاسد یا القاء المکائد فی اصلاح المفاسد.
- الرد علی الشیخیة.
- صمصام مهدی.
- نور المعرفة.
- فصل الخطاب.
- بدایة المعرفة.
- رساله‌ای در ردّ فرقه‌های صوفیه، خصوصاً فرقه گنابادیه.
در تاریخ:
- بغیة الطالب فی من رأی الامام الغائب.
- تذکرة الطالب.
- الدرّة البیضاء فی احوال اصحاب الکساء.
- الکبریت الاحمر فی شرائط المنبر.
- مفتاح الفردوس.
- مکین الاساس فی احوال مولینا ابی الفضل العباس (فارسی).
- وقایع الشهور و الاعوام (فارسی).
فعالیتهای علمی و اجتماعی
علامه محمدباقر بیرجندی، در ۳۰ سالگی رهسپار بیت‌الله الحرام و مدینه منوره شد و پس از بازگشت از سفر حج، به سوی زادگاه خویش بازگشت و در آنجا رحل اقامت افکند. وی در بیرجند پس از ازدواج، به تألیف و تصنیف، تدریس علوم دینی و تربیت شاگردان، افتاء و پاسخگویی به پرسش‌های مردم، اقامه نماز جمعه و جماعت پرداخت.
همچنین منزل او محل رفع دعاوی و خصومات مردم و قضاوت شرعی بود و به عنوان حاکم شرع به اجرای احکام دین (مانند: طلاق زنانی که شوهران آنها مفقود شده بودند) می‌پرداخت، و البته در اواخر عمر شریفش از قضاوت دوری می‌کرد.
وجوب عینی نماز جمعه و وجوب بقاء بر تقلید میّت اعلم، از فتاوای خاص علامه محمدباقر بیرجندی است.
مناظره با عالم سنی:
در روزهای نخست ورود مرحوم علامه بیرجندی به زادگاهش، روزی در مجلس امیر عَلَم (حاکم بیرجند) بین او و ملا ابراهیم حنفی (که از افاضل علمای عامه و معروف به احاطه بر کلام و جَدَل بود) در مسائل امامت و مباحث دیگر، بحثی در گرفت و به پیروزی وی بر ملا ابراهیم بینجامید. و این واقعه سبب شهرت مرحوم علامه در اوساط علمی و نزد مردم شد. همه مردم منطقه قائن و بیرجند و مردمان افغانستان (از سنی و شیعه) در مسائل مذهبی، بدو مراجعه می‌کردند و او بر حسب هر یک از مذاهب فتوا صادر می‌کرد و در خطابات رسمی از سوی علمای هرات و دولت افغانستان، از او به «مفتی الفریقین» تعبیر می‌شد.
وی عقیده داشت هرکس باید برای روز جهاد، آماده باشد و واجب است فنون نظامی را فرا گیرد و لذا هر روز تفنگش را برمی‌داشت و با گروهی از بزرگان و رؤسای شهر به صحرا می‌رفتند تا تمرین تیراندازی بنمایند و فنون رزم را فرا گیرند. حتی به برخی از جوانان، از زکات و حقوق شرعی مالی می‌پرداخت تا در تیراندازی استاد ماهر شوند و به گروهی دیگر آموزش دهند. همچنین دو نفر از کسانی که در تیراندازی کار با سلاح گرم مهارت داشتند استخدام کرده بود، که خبر این حرکت و اقدام در چند شماره روزنامه «حبل‌المتین» درج شد.
وفات
مرحوم محمدباقر قائنی بیرجندی، سرانجام پس از عمری تلاش و کوشش در راه اعلای کلمه حق، در شب جمعه ۱۴ ذی الحجة سال ۱۳۵۲ هـ.ق در ۷۷ سالگی چشم از جهان فرو بست. پیکر مطهر او را در مقبره مخصوص خویش در قبرستان بیرجند به خاک سپردند. به دنبال اعلام خبر وفاتش، در بیشتر شهرهای ایران مجالس یادبودی برگزار شد و حوزه علمیه قم به سوگ نشست و آیت‌الله مرعشی در مدرسه فیضیه مجلس با شکوهی منعقد ساخت.
منابع
- "آیت‌الله محمدباقر بیرجندی"، سایت اندیشه قم.
- "محمدباقر آیتی بیرجندی"، سایت شورای عالی حوزه علمیه خراسان.
