محقق حلی
«جعفر بن حسن بن یحیی حلی» معروف به «محقق حلی» یا «محقق اول» (۶۷۶-۶۰۲ ق)، فقیه و اصولی بزرگ شیعه در قرن هفتم قمری است. کتاب «شرایع الاسلام» او از مهمترین آثار فقهی است که بسیار مورد توجه و استفاده علمای بعد قرار گرفته است. عالمان بزرگی چون علامه حلی و ابن داوود حلی از شاگردان او هستند.
| نام کامل | جعفر بن حسن محقق حلی |
| زادروز | ۶۰۲ قمری |
| زادگاه | حله |
| وفات | ۶۷۶ قمری |
| مدفن | حله |
|
| |
| اساتید |
حسن بن یحیى حلی، محمد بن جعفر بن نما حلی، فخار بن معد موسوی،... |
| شاگردان |
علامه حلی، ابن داوود حلی، فاضل آبی، سید عبدالکریم طاووس،... |
| آثار |
شرایع الاسلام، مختصر النافع، معارج الاصول، نهج الوصول الی معرفة علم الاصول،... |
تحصیل و استادان
ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن بن یحیی، در سال ۶۰۲ قمری در شهر حله به دنیا آمد. وى از همان سنین کودکى به تحصیل مقدمات علوم متداول عصر خویش پرداخت. او ادبیات عرب را که زبان مادرى اش بود، بهخوبى فراگرفت و هیئت، ریاضیات، منطق و کلام را به مقدار لازم آموخت و در تمام این رشتهها با توجه به هوش سرشار خود تبحر کامل یافت.
محقق حلى، آنگاه، فقه و اصول را نزد پدر فاضلش، حسن بن یحیى آموخت و از محضر فقهاى مشهور حله، مانند محمد بن جعفر بن نما حلی (متوفاى ۶۴۵) و سید فخار بن معد موسوى (متوفاى ۶۳۰) نیز بهره برد.
شاگردان
عالمان بزرگی از محضر علمی محقق حلی بهره بردند، که برخی از ایشان عبارتند از:
- حسن بن یوسف مطهر حلی
- ابن داوود حلی
- حسن بن ابی‌طالب فاضل آبی
- غیاث الدین سید عبدالکریم طاووس
- سید محمد جلال‌الدین فرزند سید رضی‌الدین طاووس (عموزاده سید عبدالکریم)
- جمال الدین یوسف فرزند حاتم شامی
- شمس الدین محمد بن صالح قسینی
گفته شده خواجه نصیر طوسی نیز گاه به کرسی درس محقق حاضر می شد و محقق به احترام خواجه از جا برخاسته و از او درخواست تدریس می نمود، ولی او قبول نمی کرد و در جلسه مستمع بود. نوشته اند آنگاه که محقق در مسئله استحباب تیاسر قبله سخن می راند، بین محقق و خواجه بحثی به میان آمد و خواجه رأی محقق را پسندید و قبول کرد (مقصود از تیاسر: مختصر انحرافی به سمت چپ از سوی قبله به قبله است).
آثار و تألیفات
برخی از آثار مهم محقق حلی عبارت است از:
- شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، حاوی دوازده هزار مسئله از مسائل حلال و حرام می باشد که چندین بار تجدید چاپ شده و شامل کلیه ابواب فقهی است.
- مختصر النافع یا «النافع فی مختصر الشرایع» ،در فقه
- معارج الاصول، در اصول
- نهج الوصول الی معرفة علم الاصول
- الکهنة، در منطق
- المسلک، در اصول دین
- تلخیص الفهرست، که ملخص فهرست شیخ طوسی است
- نکت النهایه.
از نظر عالمان
کلیه صاحب تراجم علما در کتب خویش اعم از شیعه و سنی، به فضائل علمی و استادی محقق حلی اعتراف دارند:
- علامه حلی در اجازه‌نامه‌ای که به خاندان زهره داده، درباره او نوشته است: «کان هذا الشیخ افضل اهل عصره فی الفقه» (این عالم بزرگ، فقیه‌ترین مردم روزگار خویش بوده است).
- محدث نوری او را این چنین می‌ستاید: «کشف کننده حقایق شریعت با ظریف‌ترین نکته‌هایی که تاکنون هیچ انس و جنی با آن‌ها اُنس و آشنایی نداشته است. او رئیس علما و فقیه حکما، آفتاب درخشان فضلا، ماه چهارده شبه عرفا و نام و دانش او بازگو کننده قصه جزیره خضرا و وارث علوم پیشوایان معصوم (ع) و حجت‌های حق بر جهانیان می‌باشد. او برافرازنده پرچم تحقیق بر جهانیان است...».
- سید حسن صدر صاحب کتاب تأسیس الشیعه می‌نویسد: «انگشت قلم، عاجز از بازشماری اوصاف اوست. او کتاب شرایع الاسلام دارد که به مثابه قرآنِ فقه است. کتاب معروف النافع، المعتبر، و دیگر المعارج در اصول فقه دارد و در علم کلام، رسالات و تالیفاتی دارد که در فهرست کتاب‌های مفصل آمده است و از مجلس عالی درس او بیش از ۴۰۰ مجتهد آگاه که شرح حال آنان در علم رجال آمده است، فارغ التحصیل گردیده‌اند و چنین موفقیتی تاکنون بر احدی نصیب نگردیده است.»
- شیخ حسن فرزند شهید ثانی او را بدین گونه یاد می‌کند: «اگر علامه حلّی، «محقق» را فقیه و بزرگ همه زمان‌ها می‌شمرد، بهتر بود؛ چرا که محقق، سرآمد فقیهان شیعه است و در میان آنان نظیری ندارد.»
- ابن داود حلی، شاگرد محقق، در کتاب رجالش درباره او می‌نویسد: «محقق یکتای عصر خویش و گویاترین اهل زمان و منطقی‌ترین آنان بود، فردی که حضور ذهن سریع داشت.»
وفات
محقق حلی سرانجام به سال ۶۷۶ قمری در سن هفتاد و چهار سالگی وفات نمود. البته صاحب تأسیس الشیعه در این مورد می گوید: «وفات او در حله در ماه ربیع الاخر سال ۶۹۶ رخ داده است و بر قبر شریف او در حله قبه بلندی قرار دارد که هم اکنون مورد تبرک و زیارت علاقمندان قرار می‌گیرد».
منابع
- مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
- پایگاه شعائر.
- ویکی شیعه.
