علی بن عیسی اربلی

علی بن عیسی اربلی (م، ۶۹۳ هـ.ق) از عالمان بزرگ شیعه در قرن هفتم هجری است. اربلی در علوم مختلف اسلامی همچون حدیث، تاریخ، رجال، فقه و عقاید صاحب نظر و از نظریه پردازان سیاست آن روز بوده و فکر و تدبیر و انشاء و قلم وی در اتخاذ تصمیم های سیاستمداران عصر تأثیر فراوان داشته است. کتاب «کشف الغمّه فی معرفة الائمه» از مهمترین آثار اوست.

زندگی‌نامه

علی بن عیسی در اوایل قرن هفتم هجری در شهر اربل به دنیا آمد. او بعد از اتمام تحصیلات و کسب علوم رایج عصر خویش در نزد اساتید فن و نخبگان آن دوران به ترویج فرهنگ اسلام پرداخت. وی در فن نگارش و شعر و ادب، مورد توجه عالمان دانش دوست و حاکمان عالم پرور قرار گرفت. در دوران جوانی و اواخر خلافت حکمرانان بنی عباس در زادگاه خویش به فن کتابت و نویسندگی اشتغال داشت و بعد از آن که هلاکوخان مغول بر شهرهای اسلامی، از جمله بغداد استیلا یافت و حکومت بغداد به دست خاندان باکفایت و دانش دوست جوینی افتاد، علی بن عیسی اربلی نیز به آنان پیوست و تا اواخر عمر در «دیوان انشاء» (اداره اسناد رسمی و مکاتبات دولتی) با آنان به ویژه عطاء الملک جوینی معروف به علاءالدین همکاری نزدیک داشت. از متون تاریخی برمی آید که پدر وی امیر فخرالدین ابوالفتح اربلی مدتی حکومت اربل را عهده دار بوده است.

اربلی در دوران زندگی خویش با دانشمندان بزرگ اسلامی همچون خواجه نصیرالدین طوسی، سید رضی الدین علی بن موسی بن طاووس، یوسف بن مطهر حلی (پدر علامه حلی) و حسن بن یوسف بن مطهر حلی (علامه حلی) معاصر و مرتبط بود. وی همچنین مورد توجه مردان سیاست و وزارت در عصر خود از جمله ابن علقمی وزیر دانش دوست و شیعه اواخر حکومت عباسیان، عطاملک جوینی و برادرش شمس الدین بوده است.

علی بن عیسی اربلی با انگیزه های گوناگون، سفرهای متعدّدی به شهرها و مناطق مختلف عراق، داشته است. از لابلای منابع مختلف به دست می آید که وی به شهرهای موصل، بغداد، واسط و... سفر کرده و سال ها به فعالیت های فرهنگی و اداری پرداخته است.

در عصر زندگی این مورّخ شهیر، حوادث تلخی اتفاق افتاد که نمونه های زیر از جمله آنهاست:

۱. سلطه مغول:

هجوم لشکریان مغول به بخش های وسیعی از سرزمین های اسلامی، یکی از دردآورترین حوادث ناگوار عصر اربلی است. اربل، اوّلین بار در سال ۶۳۴ و ۶۳۵ ق. مورد حمله لشکریان مغول قرار گرفت. در این هجوم، ساکنان اربل در دژهای مستحکم خویش پناه گرفتند و به مقاومت پرداختند و با حمله شبانه، دشمن را به شکست واداشتند؛ ولی در هجوم دوباره مغول که در سال ۶۵۷ ق. اتفاق افتاد، مقاومت اربلیان با شکست مواجه شد و ابن صلایا حسنی علوی، در سیاه کوه به شهادت رسید. کشته شدن او که برای اربلی ناگوار بود، سبب شد تا وی آنجا را به قصد بغداد ترک نماید. طبق نوشته ابن فوطی، (شاگرد اربلی) ورود او به بغداد سال ۶۵۷ ق. و بر اساس یادداشت خود اربلی، رجب ۶۶۰ ق. است.

۲. یهودیان در حکومت مغولان:

در سال ۶۸۷ ق. حکومت بغداد به دست سعدالدّوله یهودی افتاد. تعدادی از یهودیان نیز از تفلیس برای نظارت بر «تَرَکات مسلمین» به کمکش آمدند. او رویّه اسلام ستیزی را در پیش گرفت. با تحریک او، خان مغول (ارغون خان، پسر هلاکو) نه تنها مناصب دولتی را از چنگ شخصیت های اسلامی شهرهای مختلف در آورد؛ بلکه به قتل و کشتار آنها پرداخت. و این وضع تا سال ۶۹۰ ق. که سعدالدّوله کشته شد، ادامه یافت. یکی از کسانی که از این فتنه جان سالم بدر برد، ولی سِمَتش را از دست داد، بهاءالدین علی بن عیسی اربلی بود. این دوره کوتاه، برای دانشمندان مسلمان، به ویژه اربلی، سخت و ناگوار بود. خانه اربلی مورد حمله یهودیان قرار گرفت و بخشی از کتاب ها و منابعی که برای نوشتن کتاب کشف الغمّه، فراهم کرده بود، به تاراج رفت. وی از این فتنه به گرفتاری های زمانه تعبیر کرده، می نویسد: «امور تشیب الولید و تذیب الحدید و تعجز الجلید».

اساتید و مشایخ

علی بن عیسی اربلی در طول زندگی خویش از دانشمندان برجسته اسلامی اعم از شیعه و سنی بهره های فراوان برده است که برخی از آنان عبارتند از:

1. سید رضی الدین علی بن طاووس
2. سید جلال الدین علی بن عبدالحمید بن فخار موسوی
3. تاج الدین ابوطالب علی بن انجب
4. حافظ ابوعبدالله محمد گنجی شافعی
5. کمال الدین ابوالحسن علی بن وضاح
6. شیخ رشیدالدین ابوعبدالله محمد بن ابی القاسم

شاگردان و راویان

علی بن عیسی اربلی، افزون بر تألیفات ارزشمند و خدمات شایان توجه فرهنگی و اجتماعی برای جوامع اسلامی، اندوخته های علمی و پژوهش های خود را ـ که محصول سال ها اندیشه و تفکر و زحمات شبانه روزی وی بود ـ بر عده ای از انسان های مستعد و اندیشمند عرضه نمود، برخی از آنان عبارتند از:

1. مجدالدین ابوالفضل بن یحیی بن علی طیبی
2. جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر حلی
3. شیخ رضی الدین علی بن یوسف بن مطهر
4. سید شمس الدین محمد بن فضل علوی حسنی
5. شیخ تقی الدین بن ابراهیم بن محمد بن سالم
6. تاج الدین محمد بن علی اربلی
7. عمادالدین عبدالله بن محمد مکی
8. شرف الدین احمد بن عثمان نصیبی
9. شرف الدین احمد بن تاج الدین محمد
10. عزالدین ابوعلی حسن بن ابی الهیجاء اربلی
11. تاج الدین ابوالفتح بن حسین بن ابی بکر اربلی
12. امین الدین عبدالرحمن بن علی بن ابی الحسن جزری
13. حسن بن اسحاق بن ابراهیم بن عباس موصلی
14. محمود بن علی بن ابی القاسم
15. عبدالرزاق بن الفوطی
16. شیخ عیسی بن محمد بن علی

آثار و تألیفات

علامه اربلی ذخیره های علمی و نتیجه تفکرات و تلاش های فرهنگی خود را در قالب کتاب های مفید و مشتاقان علم، فرهنگ، ادب، حدیث و تاریخ عرضه کرده که متأسفانه تعداد محدودی از آثار وی بدست ما رسیده است و آنان عبارتند از:

1. کشف الغمه فی معرفة الائمه: کتاب «کشف الغمه» چنان که از نامش پیداست در موضوع آشنایی با زندگی و شخصیت پیشوایان معصوم علیهم السلام نگارش یافته و در حقیقت یک دوره امام شناسی و مجموعه ای مستند و متقن در مناقب و فضائل اهل بیت علیهم السلام و یکی از مهمترین منابع شیعی در این موضوع است. متفکر نامدار شیعه، علی بن عیسی اربلی در این کتاب با قلمی شیوا و عباراتی سهل و آسان به تشریح اعتقادات و اندیشه های کلامی شیعه می پردازد. او با طرح مسائلی همچون ضرورت امامت، تبیین جایگاه آن در جامعه اسلامی، نکته های مهم تاریخی، فضائل و مناقب، علت شهادت هر یک از ائمه اطهار علیهم السلام، فرزندان، سخنان آن بزرگان و ناگفته های بسیاری را برای مخاطبان موافق و مخالف خود روشن می سازد.
2. المقامات
3. رساله الطیف یا طیف الانشاء
4. دیوان اشعار

رساله ها و مقاله های دیگری نیز از وی به جای مانده که در اثر حوادث مختلف از دسترس جویندگان علم و فرهنگ به دور مانده است.

اربلی از منظر دانشمندان

۱. شیخ حر عاملی:

علی بن عیسی اربلی دانشمندی فاضل و حدیث نگاری مورد اعتماد، شاعری ادیب و نوسنده ای متعهد و دارای فضائل اخلاقی و خصلت های پسندیده است. از تألیفات وی می توان به کتاب پرارج «کشف الغمه فی معرفه الائمه» اشاره کرد که در موضوع خود کامل و نیکو نگاشته شده است. وی این کتاب را در شب ۲۱ ماه رمضان، شب قدر، در سال (۶۸۷) به پایان برده است. اربلی بیشتر اشعار خود را به مدح و ستایش اهل بیت و ائمه اطهار علیهم السلام اختصاص داده است.

۲. علامه امینی صاحب الغدیر:

اربلی یکی از دانشمندان و نابغ کم نظیر جهان اسلام است که با داشتن دانش سرشار و معلومات چشم گیرش در قرن هفتم هجری درخشید، او در زمره بزرگترین علمای علم ادب پیش از خود قرار دارد با این حال او یکی از سیاست پردازان عصر درخشان خود بود چنان که حقیقت فقه و حدیث نیز توسط وی آشکار گردید و سنگرهای مذهب (به) وسیله او حمایت شد و کتاب ارزنده اش «کشف الغمه» بهترین اثری است که درباره تاریخ پیشوایان دین، نشان دادن فضائل آنان و دفاع از حریم شان و دعوت به سوی آنان نوشته شده است. این کتاب دلیل قاطع بر دانش زیاد، مهارت در حدیث، ثبات در مذهب، نبوغ در ادب و مهارت در شعر این دانشمند تواناست.

ویژگی‌های علی بن عیسی

اربلی به عنوان اندیشمند اسلامی دارای تفکرات و اندیشه های ارزشمندی بود. وی به خاطر برخورداری از افکاری والا در میان دانشمندان اسلامی از مقام و منزلت ویژه ای برخوردار است.

۱. شیدای اهل بیت:

اربلی در فرصت های مناسب در کتاب «کشف الغمه» گاهی با نظم و زمانی با عبارت های شیوا، عشق و علاقه خود را به اهل بیت عصمت علیهم السلام ابراز می دارد. او در موارد متعددی حزن و اندوه خود را از حوادث غم بار کربلا اظهار می دارد و حتی گاهی تحمل خود را از شنیدن و نقل مصیبت های حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام از دست می دهد. او می گوید: «گاهی شنیدن این اوضاع و احوال شدیداً دل مرا به درد می آورد و نمی توانم این مصائب را آن چنان که رخ داده بنگارم. من سالهاست که در روز عاشورا و در مجالس عزاداری برخی از این مصائب و روضه ها را نمی توانم گوش کرده و تحمل نمایم و از شدت ناراحتی بر آن چه که بر آن حضرت و اهل بیت علیهم السلام وی گذشته است، گاهی مشرف به هلاکت می شوم و تا آن جا که می توانم بر آن حضرت و اهل بیتش گریه می کنم و بر قاتلان و دشمنانشان لعن و نفرین می فرستم. اما حزن و اندوه من با این ها تسکین نمی یابد و در مصیبت آن جناب نمی توانم آرامش حقیقی خود را بازیابم.»

۲. شاعر توانمند:

گرچه مهم ترین و مشهورترین اثر به جا مانده از اربلی، کشف الغمّه است، که یک کتاب تاریخی و روایی است؛ ولی نبوغ او در شعر و ادب، بیش از تاریخ و روایت بوده و حتّی در همان اثر تاریخی اش، از شعر و ادب بهره زیاد جسته است. وی در پایان مبحث زندگیِ هریک از معصومان علیهم السلام، در این کتاب، با سرودن قصیده ای جالب و ماندگار، میزان عشق و علاقه اش به خاندان پیامبر را آشکار ساخته است. او به دلیل برخورداری از ذوق شعری و طهارت درون و ید طولایی که در شعر و ادب داشت، به تدریس، تشکیل و اداره جلسات علمی و ادبی و نظارت و کنترل بر سروده های دیگران پرداخت. وی به این منظور، خانه اش را در بغداد مکانی برای آمد و شد فضلا و شاعرانی قرار داد که به نقد و بررسی آثار خویش و نیز مباحثه علمی می پرداختند.

۳. ندای تقریب:

از مهمترین شیوه های اربلی در تنظیم و ترتیب «کشف الغمه»، احترام به آرا و افکار اهل تسنن و تقدیم منابع آنان ـ در استنادات فضائل و مناقب اهل بیت علیهم السلام ـ بر روایات شیعی است و این جهت در پذیرش کتاب و محتوای آن برای اهل سنت دارای اهمیت ویژه ای است.

علامه شعرانی در این مورد می گوید: «کتاب کشف الغمه چون اخبار عامه و خاصه است در مناقب ائمه اثنی عشر علیهم السلام و عبارات آن در غایت فصاحت و مشتمل بر اشعار نیکو (است)؛ و از آن چه بر طبع گران آید و ذوق سلیم را ناگوار باشد و از اخبار بی اسناد و از توهین و سب نسبت به علمای عامه و لعن و طعن آنان خالی است و بسیار از آن ها به تبجیل و تکریم نام می برد، مثلا: صدیقی الفاضل فلان الحنبلی و یگانه روزگار در فضل و علم ابوعثمان جاحظ...».

۴. سیاستمدار متدین:

اربلی بعد از واقعه موصل و تصرف این شهر توسل مغول، به بغداد هجرت کرد و با خاندان جوینی همکاری نزدیک داشت؛ و با استفاده از قدرت سیاسی و اقتصادی، در ترویج دین مبین اسلام و تعظیم عالمان دین و نشر ادب و فضائل و ترمیم خرابی های مغول از هیچ کوششی فروگذاری نکرد. وی با علاء الدین جوینی معروف به عطا ملک حاکم خیّر و دانش دوست بغداد پیوندی عمیق داشت تا آن جا که وقتی علاءالدین جوینی مورد غضب اباقاخان مغول قرار گرفت و توسط او به همدان احضار شد، علی بن عیسی نیز در کنار علاءالدین به عنوان اسیر در زنجیر گرفتار بود، آنان هنوز در گردنه اسد آباد بودند که اباقاخان در سال ۶۸۰ هـ.ق، درگذشت و آن ها آزاد شدند. او همچنان با خاندان جوینی همراهی می کرد تا این که شمس الدین جوینی توسط ارغون شاه، مقتول و عطاملک نیز درگذشت و علی بن عیسی از صحنه سیاست کنار رفت.

۵. شکوه از علمای اهل سنت:

اربلی هنگامی که برای تنظیم و تکمیل «کشف الغمه» به منابع اهل سنت مراجعه می کند، به غیر از مناقب و فضائل حضرت امام علی علیه السلام و امام حسن و امام حسین علیهما السلام، در مورد سایر ائمه اطهار علیهم السلام با کمبود مطلب مواجه می شود. او متوجه می گردد که آگاهان آنان نیز در این مورد سهل انگاری کرده اند، به این جهت با ابراز شگفتی و اظهار تأسف از این همه بی مهری نسبت به ائمه هدی علیهم السلام می گوید:

«چگونه از منظر دانشمندان اهل سنت، نام، یاد، شرح حال، سخنان و حسب و نسب آن گرامیان پوشیده مانده است؟! در حالی (که) آنان در طول تاریخ تلاش می کرده اند اسامی و سخنان ناقلین اخبار و اشعار و امثال را در کتاب های مفصل خود بگنجانند حتی نام و گفتار و حرکات مجانین، آوازه خوان ها، لطیفه گویان، افسانه پردازان، بذله گویان و سایر صنف های عرب در متن تألیفات و تواریخ قید شده است؛ تا آن جا که از افرادی که فقط یک بیت شعر و یا یک ضرب المثل گفته(اند)؛ به توضیح و تفصیل سخن رانده اند و در مورد آشنایی با ابعاد و نسبت اصوات آوازه خوانان و مغنیان به بحث نشسته اند؛ اما بسی شگفتی و تأسف است که مؤلفین و قلم پردازانی که به آن همه حرص و ولع این حوادث و نکات غیرمهم را ثبت کرده اند در مورد طایفه ای از عرب که جد آنان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، پدرشان وصی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مادر آنان حضرت فاطمه علیهاالسلام و مادر بزرگشان حضرت خدیجه علیهاالسلام و دایی های آنان طیب، طاهر و قاسم و عمویشان جعفر طیار است و قرآن به پاکی و طهارت آنان شهادت داده و رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بر دوستی و مودت آنان تشویق و امر کرده است، هیچ سخنی قابل عرضه به میان نمی آورند. من به چشم خود مشاهده کردم که در زمان ما قضات و مدرسین آنان زیارت امام موسی بن جعفر علیه السلام را نمی پسندیدند و برای ما جایز نمی شمردند و هرگاه ما همراه آنان بودیم و در سر راه به زیارت آن حضرت مشرف می شدیم آنان در بیرون توقف کرده و بعد با ما مراجعه می کردند. این در حالی بود که خود آنان به زیارت قبور صوفیه و برخی قبور ناشناخته می رفتند. ما به خداوند متعال از هواهای نفسانی پناه می بریم».

وفات

علی بن عیسی اربلی بعد از سال ها تلاش و کوشش در راه ترویج دین و مذهب تشیع و اعتلای پرچم پرافتخار اهل بیت علیهم السلام در سال (۶۹۳ هـ.ق) دار فانی را وداع گفت. پیکر شریف او در شهر بغداد و در خانه مسکونی اش به خاک سپرده شد. مزار این عالم وارسته قرن هاست که زیارتگاه شیفتگان آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم است.

محدث قمی در کتاب فوائد الرضویه می نویسد: «قبر جناب علی بن عیسی در بغداد، در وسط عمارت کارپرداز خانه دولت ایران واقع است و من به سر مزار او رفته ام و برای روح پرفتوحش فاتحه خوانده ام. قدس الله تربته و اعلی فی الجنات رتبته».

منابع

• تلخیص از مجموعه گلشن ابرار، جلد ۵، زندگی نامه "علی بن عیسی اربلی" از عبدالکریم پاک نیا.

• سید علی نقی میرحسینی ، علی بن عیسی اربلی (مورّخ عترت)، مجله فرهنگ کوثر، زمستان ۱۳۸۴، شماره ۶۴ پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: ۲۳ بهمن ۱۳۹۲.

پیوندها

• زندگینامه

• کتاب كشف الغمة فی معرفة الأئمة