علی بن محمد سمری

بارگاه على بن محمد سمرى در بغداد

«علی بن محمد سَمَری» (م، ۳۲۹ ق)، از اصحاب امام حسن عسکری (علیه‌السلام) و چهارمین نایب خاص امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه) در زمان غیبت صغری بود. شش روز پیش از رحلت سمری، توقیعی از سوی امام زمان (علیه‌السلام) به دستش رسید که وفات او و آغاز غیبت کبری را خبر می‌داد.

ولادت و نسب

سَمَری منسوب به «سَمَر» یکی از قریه های بصره، واقع در بین بصره و واسط است. درباره تاریخ ولادت علی بن محمد سَمَری اطلاعاتی در دسترس نیست. او در خاندانی متدین و شیعه چشم به جهان گشود که در سازمان وکالت ائمه علیهم السلام به حسن خدمت شهرت داشتند.

بسیاری از اعضای خاندان سَمَری؛ مانند حسن و محمد، فرزندان اسماعیل بن صالح و علی بن زیاد در بصره املاک زیادی داشته اند. آنان نیمی از درآمد آن را وقف امام عسکری علیه السلام نموده و هر ساله درآمد آن را به آن امام بزرگوار ارسال می نموده اند.

ابوالحسن علی بن محمد سَمَری شوهر خواهر وزیر عباسیان، جعفر بن محمد بوده است. این رابطه او را قادر ساخت سِمت مهمی در دستگاه عباسیان به دست آورد.

نایب خاص امام زمان

ابوالحسن علی بن محمد سَمَری، چهارمین و آخرین «نایب خاص» امام زمان (علیه السلام) در زمان غیبت صغری بود که بعد از درگذشت حسین بن روح نوبختی، به دستور امام علیه السلام امر نیابت را عهده دار شد. وی از تاریخ هیجدهم شعبان ۳۲۶ قمری تا پانزدهم شعبان سال ۳۲۹ قمری -و یا به نقلی تا پانزدهم شعبان سال ۳۲۸ قمری- سازمان وکالت و نیابت را رهبری می کرده است.

گفته شده اعتقاد شیعیان به جلالت و وثاقت او، مثل سایر نواب بود و مورد قبول عموم شیعیان قرار گرفت. طبق روایت شیخ صدوق، وکلا او را به عنوان سفیر راستین امام به رسمیت می‌شناختند و وجوهات شرعی را به وی تقدیم می‌کردند.

دوران نیابت سمری، دوران ظلم و اختناق بود و همین امر سبب شد فعالیت‌های او نسبت به دیگر نواب، مخفیانه‌تر باشد. برخی از محققان، علت اصلی کوتاه‌بودن دوره نیابت او و حتی انقطاع و پایان‌یافتن دوره غیبت صغری را، سخت‌گیری و خفقان بیش از حد‌ دستگاه عباسی در آن دوره می‌دانند.

لازم به ذکر است، شیخ طوسی سمری را جزء اصحاب امام حسن عسکری (علیه السلام) نیز به شمار آورده که با آن حضرت مکاتباتی داشته است.

توقیع امام زمان به سمری

آخرین توقیع از ناحیۀ مقدسه، شش روز پیش از درگذشت علی بن محمد سَمَری صادر شد. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در این توقیع زمان درگذشت سمری را پیش گویی کرده و اعلام نموده بود که بعد از این، سفیر و نایبی برنمی گزیند و با مرگ سَمَری دورۀ غیبت صغری به پایان می رسد و غیبت کبری آغاز می شود. آن توقیع شریف بدین قرار است:

«بسم الله الرّحمن الرّحیم. یا علی بن محمد السمری! أعظم الله أجر اخوانک فیک، فانّک مَیتٌ ما بینک و بین ستّه أیام، فاجمع أمرک ولاتُوصِ الی أحدٍ فیقوم مقامک بعد وفاتک، فقد وقعت الغیبه التّامّه فلا ظهور الاّ بعد اذن الله تعالی ذکرُهُ و ذلک بعد طول الأمد و قسوة القلوب و امتلاءِ الأرضِ جوراً و سیأتی شیعتی مَن یدّعی المشاهده، ألا فمن ادّعی المشاهده قبل خروج السّفیانی والصّیحه فهو کذّابٌ مُفترٍ، ولا حول ولا قوّه الاّ بالله العلی العظیم». به نام خداوند بخشندۀ مهربان. ای علی بن محمد سَمَری! خداوند پاداش برادران دینی تو را در مصیبت مرگ تو بزرگ دارد. تا شش روز دیگر خواهی مرد، پس امر حساب و کتاب خود را مرتب کن و دربارۀ جانشینی این مقام نیابت، به هیچ کس وصیت مکن تا به جای تو بنشیند؛ زیرا غیبت دومی (غیبت کامل یا غیبت کبری) فرا رسیده است. تا آن روزی که خداوند - عزّوجلّ - بخواهد، ظهوری نخواهد بود و آن پس از مدت درازی خواهد بود که دل ها را سختی و قساوت فراگیرد و زمین از ستم و بی داد پر گردد. به زودی کسانی از شیعیان من ادّعای مشاهده خواهند نمود. بدان هر کسی که پیش از خروج سفیانی و برآمدن صیحه (بانگی) از آسمان، ادّعای دیدن من نماید، دروغ گوست. قدرت و توان مندی از آنِ خداوند بلند مرتبه است.

شیخ صدوق به نقل از ابومحمد حسن بن احمد مکتّب می نویسد:

«ما در سال درگذشت ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری در بغداد بودیم. چند روز قبل از درگذشت او به حضورش رسیدیم. او این توقیع حضرت را به ما نشان داد و ما از روی آن نوشتیم و نسخه برداری نمودیم و از نزدش خارج شدیم و چون روز ششم، روز موعود فرا رسید، به نزد سَمَری رسیدیم و او را در حالت احتضار مشاهده کردیم. دیدیم که در حال جان دادن است. به وی گفتند که وصیّ و جانشین تو چه کسی است؟ او در پاسخ گفت: "لله أمر هو بالغُه و قَضی"؛ خدا را مشیّتی است که خود انجام خواهد داد. این مطلب را گفت و آن گاه جان به جان آفرین تسلیم نمود. این آخرین سخنی بود که از او شنیده شد».

مرقد ابوالحسن على بن محمد سمرى

وفات

مشهور است که رحلت علی بن محمد سَمَری در پانزدهم شعبان سال ۳۲۹ قمری اتفاق افتاده، ولی شیخ صدوق رحلت این نایب بزرگوار امام مهدی عجل الله تعالی فرجه را پانزدهم شعبان سال ۳۲۸ قمری ذکر نموده است. وی در رصافه بغداد، در نزدیکىِ مسجد براثا به خاک سپرده شد.

منابع

• تاریخ عصر غیبت، مسعود پور سید آقایی.
• منتهی الآمال، شیخ عباس قمی، قسمت دوم، باب چهاردهم: در تاریخ امام دوازدهم.