دعای ۴۸ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
دعا در روز عید قربان؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیهِ السَّلَامُ یوْمَ الْأَضْحَى وَ یوْمَ الْجُمُعَةِ:
اللَّهُمَّ هَذَا یوْمٌ مُبَارَک مَیمُونٌ، وَ الْمُسْلِمُونَ فِیهِ مُجْتَمِعُونَ فِی أَقْطَارِ أَرْضِک، یشْهَدُ السَّائِلُ مِنْهُمْ وَ الطَّالِبُ وَ الرَّاغِبُ وَ الرَّاهِبُ وَ أَنْتَ النَّاظِرُ فِی حَوَائِجِهِمْ، فَأَسْأَلُک بِجُودِک وَ کرَمِک وَ هَوَانِ مَا سَأَلْتُک عَلَیک أَنْ تُصَلِّی عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ.
وَ أَسْأَلُک اللَّهُمَّ رَبَّنَا بِأَنَّ لَک الْمُلْک، وَ لَک الْحَمْدَ، لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ، الْحَلِیمُ الْکرِیمُ الْحَنَّانُ الْمَنَّانُ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکرامِ، بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، مَهْمَا قَسَمْتَ بَینَ عِبَادِک الْمُؤْمِنِینَ مِنْ خَیرٍ أَوْ عَافِیةٍ أَوْ بَرَکةٍ أَوْ هُدًى أَوْ عَمَلٍ بِطَاعَتِک، أَوْ خَیرٍ تَمُنُّ بِهِ عَلَیهِمْ تَهْدِیهِمْ بِهِ إِلَیک، أَوْ تَرْفَعُ لَهُمْ عِنْدَک دَرَجَةً، أَوْ تُعْطِیهِمْ بِهِ خَیراً مِنْ خَیرِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ، أَنْ تُوَفِّرَ حَظِّی وَ نَصِیبِی مِنْهُ.
وَ أَسْأَلُک اللَّهُمَّ بِأَنَّ لَک الْمُلْک وَ الْحَمْدَ، لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ، أَنْ تُصَلِّی عَلَى مُحَمَّدٍ عَبْدِک وَ رَسُولِک وَ حَبِیبِک وَ صِفْوَتِک وَ خِیرَتِک مِنْ خَلْقِک، وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ الْأَبْرَارِ الطَّاهِرِینَ الْأَخْیارِ صَلَاةً لَا یقْوَى عَلَى إِحْصَائِهَا إِلَّا أَنْتَ، وَ أَنْ تُشْرِکنَا فِی صَالِحِ مَنْ دَعَاک فِی هَذَا الْیوْمِ مِنْ عِبَادِک الْمُؤْمِنِینَ، یا رَبَّ الْعَالَمِینَ، وَ أَنْ تَغْفِرَ لَنَا وَ لَهُمْ، إِنَّک عَلى کلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعا در روز عید قربان و روز جمعه:
خداوندا این روزی با برکت و میمون است، و مسلمانان در هر جای زمین تو در آن اجتماع دارند، سؤال کننده، و خواهنده، و امیدوار و ترسنده حضور دارند، و تو ناظر در حوائجشان هستی، پس به جود و کرمت و آسانی مسئلتم نزد تو از حضرتت می‌خواهم که بر محمد و آلش درود فرستی،
و خداوندا ای پروردگار ما، که پادشاهی زیبنده توست، و سپاس حضرتِ تورا سزد، و خدایی جز تو نیست، بردبار و بزرگوار و مهربان و، دارای عطای گسترده‌ای، و خداوند جلال و اکرام، و پدید آورنده آسمانها و زمینی، هر چه میان بندگان مؤمنت قسمت کرده‌ای از خیر یا عافیت یا برکت یا هدایت یا توفیق طاعت، یا خیری که بر اهل ایمان انعام می‌کنی، و به سبب آن به سوی خود هدایتشان می‌نمایی، یا در پیشگاهت مقام آنان را به آن بلند می‌کنی، یا بدان سبب خیر دنیا و آخرت به آنان می‌بخشی، از تو می‌خواهم که بهره و نصیب مرا از آن فراوان کنی.
و بار خدایا که پادشاهی و حمد توراست و معبودی جز تو نیست، از تو می‌خواهم که بر محمد بنده و فرستاده و دوست و برگزیده و اختیار شده از خَلقت، و بر آل محمد نیکوکاران و پاکان و اخیار درود فرستی، چنان درودی که جز تو احدی را قدرت شمردنش نباشد، و ما را در دعای شایسته هریک از بندگان باایمانت که در این روز تو را خوانده است - شریک سازی،ای پروردگار عالمیان، و ما و ایشان را مورد مغفرت قرار دهی، که تو بر هر چیز توانایی.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است در روز عید قربان و روز جمعه:
بار خدایا، امروز روزى مبارک است و خجسته و مسلمانان در اقطار زمین تو گرد هم آمده اند. برخى سائلان آمرزش تواند، برخى طالبان نعمت تو، جمعى با دلى پرشوق و امید و جمعى ترسان و لرزان و تو در نیازمندیشان مى نگرى. پس، از تو مى خواهم به جود و کرمت و آسان بودن خواهش من در نزد تو که بر محمد و خاندان او درود فرستى.
اى خداوند ما، اى پروردگار ما، از آن توست پادشاهى و خاص توست حمد و سپاس. هیچ خدایى جز تو نیست. تویى خداوند بردبار کریم مهربان بخشنده ى صاحب جلالت و اکرام. تویى آفریدگار آسمانها و زمین. از تو مى خواهم که هرگاه میان بندگان مومن خود خیرى یا عافیتى یا برکتى یا هدایتى تقسیم کنى، یا توفیق طاعتشان نصیب فرمایى، یا برایشان منت نهى و به عملى نیک به سوى خود هدایتشان کنى، یا درجات و مراتبشان در نزد خود برافرازى یا خیرى از خیرات دنیا و آخرت ارزانیشان مى دارى، در حظ و نصیب من از آن بیفزایى.
بار خدایا، از آن توست پادشاهى و خاص توست حمد و سپاس. هیچ خدایى جز تو نیست. از تو مى خواهم که بر محمد بنده خود و رسول خود و حبیب خود و برگزیده ى خود از میان آفریدگانت و بر خاندان محمد آن نیکان و پاکان و برگزیدگان، درود فرستى، درودى که جز تو کسى را یاراى شمار کردنش نباشد، و ما را در گروه بندگان صالح و مومنت که در این روز تو را مى خوانند درآورى- اى پروردگار جهانیان- و ما و ایشان را بیامرزى، که تو بر هر کار توانایى.
ترجمه ارفع
در روز عید قربان و روز جمعه:
بار الها این روزى است مبارک و خوب و مسلمانان از همه نقاط زمینت گرد آمده اند. سائل و طالب و میل کننده و ترسنده ى همگى حاضر شده اند و تو ناظر بر حوائج ایشان هستى، بنابراین از جود و کرمت مى پرسم زیرا که آنچه مى خواهم برایت آسان است و درخواست من این است که بر محمد و آل او درود فرستى.
و ای خداى ما تراست سلطنت و مکنت و حمد مخصوص توست، خدایى نیست جز تو که بردبار و کریم و مهربان و بسیار نعمت دهنده، صاحب جلالت و کرامتى.
ای خدایى که آفریدگار آسمانها و زمینى و از تو مسئلت مى جویم که در هنگامى که بین بندگان خیر و عافیت و برکت و یا هدایت و یا عمل به طاعتت را تقسیم مى کنى و یا خیرى را که به سبب آن برایشان منت مى گذارى و آنان را به سویت راهنمایى مى نمایى و یا درجه آنها را بالا مى برى و یا خیر از دنیا و آخرت به آنها عطا مى فرمایى حظ و نصیبى هم براى من در نظر داشته باش.
پروردگارا تراست سلطنت و حمد، خدایى غیر تو نیست، از تو مى خواهم که بر محمد بنده و رسول و حبیب و برگزیده ات و بهترین آفریده گان و بر آل محمد که نیکوکار، پاکیزه و خیر رساننده درود فرستى، درودى که کسى جز تو شمارش نتواند کرد و از تو مى خواهیم که ما را در دعاى خیر بندگان مومنت که امروز ترا مى خوانند شریک گردانى ای خداى جهانیان و ما و ایشان را مشمول عفوت قرار دهى زیرا که تو بر هر چیزى توانایى.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است در روز عید قربان و روز جمعه:
خدایا، این روزى مبارک و فرخنده است، و در این روز مسلمانان در اقطار زمین تو گرد هم جمع اند، درخواست کننده و جویا و مشتاق و ترسان آنان همه حاضرند، و تو بر حاجت هاى آنان نظارت دارى، پس به وجود و کرمت و آسانى برآوردن خواسته ام بر تو، از تو مى خواهم که بر محمد و آل او درود فرستى.
و اى خدا، اى پروردگار ما، از آن جا که پادشاهى از آن توست، و سپاس و ستایش ویژه توست، معبودى جز تو نیست، بردبار و کریم و مهربان و بخشنده و شکوهمند و گرامى و کرم بخش و پدید آرنده آسمان ها و زمین هستى، از تو مى خواهم که هر چه میان بندگان مؤمن خود تقسیم کرده اى از خیر یا عافیت یا برکت یا هدایت یا عمل به طاعتت، یا خیرى که به آنان ارزانى مى دارى و بدان وسیله آنان را به سوى خود هدایت مى کنى، یا درجه اى را براى آنان نزد خود بالا مى برى، یا بدان وسیله خیرى از خیرات دنیا و آخرت را به آنان عطا مى کنى، نصیب و بهره مرا از آن فراوان سازى.
خدایا، و از آن جا که پادشاهى و سپاس و ستایش ویژه توست، و معبودى جز تو نیست، از تو مى خواهم که بر محمد آن بنده و رسول و حبیب و برگزیده و منتخب از میان آفریدگانت، و بر محمد و آل محمد آن نیکان پاک و برگزیده درود فرستى، درودى که جز تو قدرت شمارش آن را نداشته باشد، و ما را مشمول دعاى نیک بندگان دعاگوى با ایمانت که در این روز تو را مى خوانند گردانى، اى پروردگار جهانیان، و ما و آنان را بیامرزى، که تو بر هر چیز توانایى.
ترجمه الهی قمشه‌ای
دعاى عید قربان:
اى خداى من این روزى بس مبارک است (که عید سعید امت پیغمبر است) و مسلمانان در این روز از اطراف عالم در پیشگاه حضورت مجتمع گشته و بعضى به درخواست حاجت از حضرتت و برخى طالب (رحمتت) و برخى مشتاق (لطف و عنایتت) و ترسان و هراسان (از قهر و سطوتت) و تو در حاجات و مقاصد خلق به چشم لطف و عنایت به همه نظر دارى پس از حضرتت درخواست مى کنم که به جود و کرمت (که لازمه ذات مقدس تست) و آسانى و ناچیزى حاجتم بر تو که بر پیغمبر اکرم و آل پاکش درود و رحمت فرستى
باز درخواست مى کنم اى خداى عالم اى آفریننده ى ما تنها پادشاه ملک وجود توئى و حمد و ستایش مخصوص تست و خدائى در عالم هستى جز تو نیست و توئى که به صفت حلم و بردبارى و کرم و مهربانى و عطا و بخشش موصوفى (و به هر صفت کمال آراسته اى) و داراى وصف عظمت و جلال و بزرگوارى و کرمى و پدید آرنده آسمانها و زمین درخواستم اى خدا از حضرتت این است که هر آنچه در میان بندگان با ایمانت قسمت مى کنى از خیر و نیکوئى و سلامت و عافیت برکت و هدایت یا توفیق طاعت یا هر خیرى که به آنها عطا مى کنى که به واسطه آن خیر آنان را به سوى خود هدایت مى فرمائى و به واسطه آن خیر نزد خود به آنها لطف مى کنى یا خیرى از خیرات و نعمت و برکات دنیا و آخرت اعطا نمائى از تو درخواست دارم که از همه ى آنها به من بهره وافر (و حظ کامل به کرمت) عطا فرمائى
اى خداى عالم مسئلت مى کنم از حضرتت که تنها سلطان ملک آفرینش توئى و حمد و ستایش مخصوص تست و هیچ خدائى در عالم وجود غیر تو نیست مسئلت مى کنم که بر محمد مصطفى و آل اطهارش درود و رحمت فرستى که آن حضرت بنده خاص تو و رسول گرامى تست و حبیب و محبوب تو و برگزیده ى از خلق تست و هم بر آل او که نیکوکاران و پاکان و برگزیدگان اهل عالمند درود و رحمتى که از عظمت و بسیارى جز تو کسى قادر بر حساب آن نباشد (و بر عظمت آن آگاه نتواند شد) و درخواست دارم که در ثواب دعاها و اعمال صالحى که در این روز بندگان با ایمانت مى کنند ما را هم شریک فرمائى اى پروردگار عالمیان (اى آفریننده عوالم بى نهایت) و باز درخواست مى کنم از حضرتت که ما و جمیع آن مومنان را که از گناهانمان درگذرى (و همه ما را ببخشى و بیامرزى) که تو البته بر هر چیز قادرى.
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، روز عید قربان و روز جمعه:
خداوندا این روزیست مبارک و خجسته و در آن مسلمانان در اطراف زمینت گرد هم مى آیند، درخواست کننده و جویا و خواهان و ترسان، آنان همگى حاضر مى شوند و تو بیننده بر نیازهایشان هستى. پس از تو مى خواهم به بخشش و کرمت و آسانى آنچه درخواست نمودم بر تو، که بر محمّد و خاندانش درود فرستى.
خداوندا، اى پروردگار ما، از آنجا که پادشاهى براى توست و سپاس ویژه توست، معبودى جز تو نیست، بردبارِ بزرگوار مهربانِ بسیار نعمت دهنده داراى بزرگوارى و احترام، پدیدآورنده آسمان ها و زمین، از تو درخواست مى نمایم که هرگاه میان بندگان با ایمانت، نیکى یا عافیت یا برکت یا هدایت یا عمل به طاعتت یا خیرى را به ایشان عنایت مى کنى و بدین وسیله آنان را به سوى خود هدایت مى کنى یا درجه اى را که از ایشان نزد خود بالا مى برى، یا خیرى از خیرهاى دنیا و آخرت را به ایشان عطا مى کنى، قسمت مى نمایى، بهره و نصیب مرا از آن زیاد گردان.
و خداوندا، از آنجایى که پادشاهى و سپاس مختص به توست، معبودى جز تو نیست، از تو درخواست مى کنم که بر محمّد بنده و فرستاده و دوست و برگزیده و انتخاب شده خود از آفریدگانت و بر خاندان محمّد که نیکوکارانِ پاکانِ برگزیده اند، درود فرستى. درودى که جز تو کسى بر شمردن آن توانایى نداشته باشد و ما را در درخواست شایسته هر که از بندگان با ایمانت که در این روز تو را مى خواند، شریک گردانى، اى پروردگار جهانیان، و ما و ایشان را بیامرزى. به درستى که تو بر هر چیزى توانایى.
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى آن حضرت (علیه السلام) است در روز عید اضحى و روز جمعه:
خداوندا! این روزى فرخنده است. مسلمانان در اطراف زمین تو گرد آمده اند، خواهنده و جوینده روى به تو آورده و از عتاب تو بیمناک، همه حاضرند و تو نیازمندیهاى ایشان را مى بینى. تو بخشنده و کریمى و آنچه مى خواهم بر تو آسانست، پس درود بر محمد و خاندان او فرست.
اى خداوند پروردگار ما! پادشاهى خاص تست و سپاس شایسته ى تو، خدائى غیر تو نیست، توئى بردبار و کریم، مهربان و نعمت بخش و صاحب فر و بزرگى، پدیدآورنده ى آسمانها و زمین، از تو مسئلت مى کنم از هر خیر و تندرستى و برکت و هدایت و توفیق طاعت و هر نیکى که میان بندگان مومن بخش مى کنى و بر آنها بدان منت مى گذارى و آنها را سوى خود راه مى نمائى و رتبه ى آنان را بلند مى گردانى و خیر دنیا و آخرت که به آنان عطا مى کنى به من نیز عطا کن.
خدایا! از تو مى خواهم چون پادشاهى تو را است و سپاس شایسته ى تو، خدائى غیر تو نیست. درود بر محمد و آل محمد فرست که بنده و پیغمبر تو و دوست برگزیده و مختار از آفریدگان تست و بر خاندان او که نیکان و پاکان و نیکوکارانند، درودى که شماره ى آن را کسى نتواند کرد غیر تو، و از تو مى خواهم در هر دعاى شایسته که بندگان مومن مى کنند ما را شریک گردانى اى پروردگار جهانیان، و اینکه ما و آنها را بیامرزى که تو بر هر چیز توانائى.
ترجمه فولادوند
دعاى عید قربان و روز جمعه:
بار الها! امروز روزى فرخنده است و مسلمانان در اقطار زمین تو گرد همدیگر بر آمده اند، مسئلت خواهان و راغبان و ترساندگان، و تو در نیازمندى ایشان در مى نگرى. پس ترا سوگند به جود و دهشت و آسانى خواهشم در نزد تو که، درود بر محمد و خاندان وى، و از تو درمى خواهم که بار خدایا! پروردگارا!
از آنجا که پادشاهى تو راست و سپاس تو را و خدایى جز تو نیست و تویى آن بردبار دهشمند مهربان منان شکوهمند و گرامى و نوساز آسمانها و زمین که چون در میان بندگان مومن خود خیرى یا عافیتى یا برکتى یا هدایتى را تقسیم مى کنى یا توفیق طاعتشان نصیب مى فرمائى یا بر ایشان منت مى نهى تا خیرى انجام دهند که در نتیجه به سوى تو رهبرى شوند، یا در نزد خود بر درجه ى آنان مى افزایى یا خیرى دنیوى یا اخروى بدیشان عطا مى کنى،
بار الها! از آنجا که پادشاهى تو راست و سپاس تو را و خدایى جز تو نیست، از تو درمى خواهم که، درود بر محمد و خاندان محمد، بنده و فرستاده و دوست و برگزیده و مختارت از میان آفریدگانت و بر خاندان محمد که همه از نیکان و پاکان و خیرخواهانند، همه و همه درود فرستى، درودى که جز تو کس آنرا شمار نتواند کرد، و از تو درخواست دارم که ما را در دعاى شایسته ى هر یک از بندگان مومن خود که تو را در امروز مى خواند شریک گردانى. اى پروردگار جهانیان و (تمنا دارم که) بر آنان و بر ما ببخشایى که تو خود بر هر چیز توانایى!
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است روز اضحى (دهم ذى الحجه که روز عید و شادى است، و اینکه آن روز اضحى نامیده شده براى آنست که حاجیان در آن روز گوسفندان را ذبح مى نمایند، و اضحى جمع اضحاه است و آن گوسفندى است که در بامداد آن روز پس از برآمدگى آفتاب سرش را مى برند) و روز جمعه (آدینه، و اینکه آن روز را جمعه نامیدند براى اجتماع و گرد آمدن مردم است در آن):
بار خدایا این روز (بر اثر بسیارى ثواب و پاداش و روا شدن خواسته ها روز)ى است با برکت و نیکوئى و با یمن و شگون، و مسلمانان در اطراف زمین تو در آن ( براى عبادت و بندگى) اجتماع نموده اند، درخواست کننده ى (آمرزش) و طلب کننده ى (نعمت) و خواهنده ى (پاداش) و ترسنده ى ایشان (از عذاب، در مساجد و معابد و جایگاههاى پرستش تو) حاضر مى شوند، و بیناى در حاجتها و خواسته هاى آنان توئى، پس به سبب بخشش و نیکیت و آسان بودن بر تو آنچه را که مى خواهم، از تو درخواست مى کنم که بر محمد و آل او درود فرستى
و بار خدایا پروردگار ما تو را است تسلط و پادشاهى (حقیقى، چون مبدء و پدید آورنده ى هر چیز توئى، و پادشاهى دیگرى از جانب تو است) و مر تو را است حمد و سپاس (زیرا هر نعمتى را تو عطا فرموده اى، و حمد دیگرى از جهت آنست که نعمت تو بر دست او روان گشته) خدائى جز تو نیست، خداى بردبار (در کیفر گنهکاران شتاب نمى کنى) بزرگوار مهربان بسیار نعمت دهنده ى داراى عظمت و احسان، پدیدآورنده ى آسمانها و زمین، از تو درخواست مى نمایم که هرگاه میان بندگان خود که با ایمانند خیر و نیکى یا تندرستى یا برکت و فراوانى یا هدایت و رستگارى یا عمل به طاعت و فرمانبرى از خویش، یا خیرى را که به سبب آن بر ایشان منت مى نهى و آنان را به سویت راهنمائى مى کنى، یا براى آنها در درگاهت درجه و پایه اى بلند مى گردانى، یا به وسیله ى آن نیکى اى از نیکى دنیا و آخرت به اینان عطاء مى نمائى، قسمت کنى نصیب و بهره ى مرا از آن بسیار گردان (جمله ى ان توفر حظى و نصیبى منه در بیشتر نسخ خطى و چاپى نیست، بنابراین از قرینه ى کلام و آنچه بیان دلالت بر آن دارد دانسته مى شود که مضمون این جمله یا مانند آن در نظر گرفته شده است)
بار خدایا مر تو را است پادشاهى و سپاس، پرستش شده اى جز تو نیست، از تو درخواست مى کنم که درود فرستى بر محمد بنده و فرستاده و دوست و اختیار شده و برگزیده ى خود از آفریدگانت، و بر آل محمد که نیکوکاران و (از گناهان) پاکان و (به پیروانشان) سود رسانند، درودى که کسى جز تو بر شمردن آن توانائى نداشته باشد، و اینکه ما را در دعاء و درخواست شایسته ى هر که از بندگان باایمانت که در این روز تو را مى خواند شریک گردانى، اى پروردگار جهانیان، و ما و ایشان را بیامرزى، زیرا تو بر هر چیز توانائى (قدیر کسى است که هر چه را بخواهد انجام مى دهد، از اینرو جز خداى تعالى به آن وصف نمى شود).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
دعاى چهل و هشتم:
در عید قربان و روز جمعه:
«اَللَّهُمَّ هَذَا یوْمٌ مُبَارَک مَیمُونٌ وَ الْمُسْلِمُونَ فِیهِ مُجْتَمِعُونَ فِی أَقْطَارِ أَرْضِک یشْهَدُ السَّائِلُ مِنْهُمْ وَ الطَّالِبُ وَ الرَّاغِبُ وَ الرَّاهِبُ
وَ أَنْتَ النَّاظِرُ فِی حَوَائِجِهِمْ فَأَسْأَلُک بِجُودِک وَ کرَمِک وَ هَوَانِ مَا سَأَلْتُک عَلَیک أَنْ تُصَلِّی عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ
وَ أَسْاَلُک اللَّهُمَّ رَبَّنَا بِأَنَّ لَک الْمُلْک وَ لَک الْحَمْدَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ الْحَلِیمُ الْکرِیمُ الْحَنَّانُ الْمَنَّانُ ذُو الْجَلاَلِ وَ الْإِکرَامِ
بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مَهْمَا قمْتَ بَینَ عِبَادِک الْمُؤْمِنِینَ مِنْ خَیر أَوْ عَافِیة أَوْ بَرَکة أَوْ هُدًى أَوْ عَمَل بِطَاعَتِک
أَوْ خَیر تَمُنُّ بِهِ عَلَیهِمْ تَهْدِیهِمْ بِهِ إِلَیک أَوْ تَرْفَعُ لَهُمْ عِنْدَک دَرَجَةً أَوْ تُعْطِیهِمْ بِهِ خَیراً مِنْ خَیرِ الدُّنْیا وَ الآْخِرَةِ أَنْ تُوَفِّرَ حَظِّی وَ نَصِیبِی مِنْهُ
أَسْأَلُک اللَّهُمَّ بِأَنَّ لَک الْمُلْک وَ الْحَمْدَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ أَنْ تُصَلِّی عَلَى مُحَمَّد عَبْدِک وَ رَسُولِک وَ حَبِیبِک وَ صِفْوَتِک وَ خِیرَتِک مِنْ خَلْقِک وَ عَلَى آلِ مُحَمَّد الْأَبْرَارِ الطَّاهِرِینَ الْأَخْیارِ صَلاَةً لاَ یقْوَى عَلَى إِحْصَائِهَا إِلاَّ أَنْتَ
وَ أَنْ تُشْرِکنَا فِی صَالِحِ مَنْ دَعَاک فِی هَذَا الْیوْمِ مِنْ عِبَادِک الْمُؤْمِنِینَ یا رَبَّ الْعَالَمِینَ وَ أَنْ تَغْفِرَ لَنَا وَ لَهُمْ إِنَّک عَلَى کلِّ شَیء قَدِیرٌ»:
ارزش و عظمت جمعه و قربان:
نام مبارک جمعه یعنى آن زمان پر ارزشى که مردم براى رسیدن به رحمت حق اجتماع مى کنند، مردمى که عاشق حق و حقیقت و خواهان فضل و فضیلت هستند در آیه نهم سوره جمعه در قسمت ترغیب و تشویق مردم به نماز جمعه آمده است.
محدّث قمّى آن انسان بزرگوار و با کرامت، و عالم خبیر و مورد اعتماد، در "مفاتیح الجنان" در ضمن معرّفى این وقت گرانبها نقل مى کند:
بدان که شب و روز جمعه را امتیاز تامّ است از سایر لیالى و ایام به مزید رفعت و شرافت و نباهت از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت شده که شب جمعه و روز جمعه بیست و چهار ساعت است و در هر ساعت حق تعالى ششصد هزار کس را از جهنم آزاد کند.
از حضرت صادق((علیه السلام)) وارد شده که هر که بمیرد ما بین زوال روز پنجشنبه تا زوال روز جمعه، خدا پناه دهد او را از افشار قبر.
و نیز ار آنحضرت نقل شده: که جمعه را حقّى و حرمتى عظیم هست، پس زنهار که ضایع نگردانى حرمت آنرا و تقصیر مکن در چیزى از عبادت حق تعالى در آن روز، و تقرّب جو بسوى خدا به عملهاى شایسته، و ترک نما جمیع محرّمات خداى را، زیرا که خدا ثواب طاعات را مضاعف مى گرداند، و عقوبت گناهان را محو مى نماید، و درجات مؤمنان را در دنیا و عقبى بلند مى گرداند.
شبش در فضیلت مانند روز است، اگر توانى که شب جمعه را زنده دارى به عبادت و نماز و دعا، این برنامه را اجرا کن، به درستى که خداوند بزرگ در شب جمعه ملائکه را براى مزید کرامت مؤمنان به آسمان اول مى فرستد که حسنات ایشان را زیاده گردانند، و گناهان ایشان را محو کنند، و حق تعالى واسع العطایا و کریم است.
در حدیث معتبر از آن حضرت مروى است که گاه است که مؤمن دعا مى کند براى حاجتى و حق تعالى قضاى حاجت او را تأخیر مى کند تا اینکه در روز جمعه حاجت او را برآورد و براى فضیلت جمعه مضاعف گرداند. و فرمود که چون برادران یوسف از حضرت یعقوب((علیه السلام)) استدعاى طلب آمرزش گناهان خود کردند، گفت: بعد از این استغفار خواهم کرد. حضرت فرمود: دعا را تأخیر انداخت تا سحر شب جمعه، براى اینکه یقین داشت دعا در سحر شب جمعه مستجاب است.
از آن حضرت روایت شده که چون شب جمعه آید ماهیان دریا سر از آب بیرون مى آورند و وحشیان صحرا گردن مى کشند و حق تعالى را ندا مى کنند که پروردگارا ما را به گناه آدمیان عذاب مکن.
از حضرت باقر((علیه السلام)) روایت شده که حق سبحانه و تعالى امر مى نماید ملکى را که در هر شب جمعه از بالاى عرش ندا مى کند از اول شب تا آخر شب از جانب ربّ اعلى که آیا بنده مومنى هست که پیش از طلوع صبح براى آخرت و دنیاى خود مرا بخواند تا من دعاى او را مستجاب کنم؟
آیا بنده مؤمنى هست که پیش از طلوع صبح از گناه خود توبه کند پس من توبه او را قبول کنم؟
آیا بنده مؤمنى هست که من روزى او را تنگ کرده باشم و از من سئوال کند که روزى او را زیاد گردانم تا پیش از طلوع صبح، پس روزى او را گشاده گردانم؟
آیا بنده مؤمن بیمارى هست که از من سئوال کند، تا پیش از طلوع صبح او را شفا دهم و به عافیت برسانم؟
آیا بنده مؤمن غمگین محبوسى هست که پیش از طلوع صبح از من بخواهد او را از زندان نجات دهم و غمش را پایان دهم؟
آیا بنده مؤمن مظلومى هست که از من سئوال کند، تا پیش از صبح براى دفع ستم ظالم دعایش را به اجابت برسانم؟ پیوسته این ندا هست تا صبح طالع شود.
از امیرالمؤمنین((علیه السلام)) روایت شده: حق تعالى جمعه را از همه روزها برگزیده، و روزش را عید گردانیده، و شبش را مثل روزش گردانیده.
از جمله فضیلت روز جمعه آن است که هر حاجت که در آن روز از خدا بخواهند برآورده مى شود، و اگر جماعتى مستحق عذاب شوند، چون شب جمعه و روز جمعه را دریابند و دعا کنند خدا آن عذاب را از ایشان برمى گرداند، و امور مقدره را حق تعالى در شب جمعه مبرم و محکم مى گرداند. پس شب جمعه بهترین شب ها و روزش بهترین روزهاست.
از حضرت صادق((علیه السلام)) روایت شده که بپرهیزید از گناه در شب جمعه که عقوبت گناهان در آن شب مضاعف است چنانکه ثواب حسنات مضاعف است، و هر که مصیبت خدا را در شب جمعه ترک کند حق تعالى دهد گناهان گذشته او را بیامرزد، و هر که در شب جمعه معصیتى را به آشکار انجام دهد حضرت حق وى را به گناهان جمیع عمرش عذاب کند و عذاب آن گناه را بر او مضاعف نماید.
از حضرت رضا((علیه السلام)) روایت شده که حضرت رسول((صلى الله علیه وآله)) فرمود: روز جمعه سید و بزرگتر روزهاست، حق تعالى در آن روز ثواب حسنات را مضاعف مى دهد، و گناهان را محو مى نماید، و درجات را بلند مى گرداند، و دعوات را مستجاب مى نماید، و شدّتها و غمها را زایل مى گرداند، و حاجت هاى بزرگ را روا مى سازد. و روز را نسبت به شب امتیاز است، زیرا در روز خداوند متعال رحمتش را نسبت به بندگان زیاد مى گرداند، و جماعت بسیار از آتش جهنّم آزاد مى سازد، پس هر که خدا را در آن روز بخواند و حق و حرمت آنرا بشناسد بر خداست که او را از آتش جهنم آزاد گرداند، پس اگر در روز جمعه یا شب آن بمیرد ثواب شهیدان دارد، و در قیامت ایمن از عذاب الهى مبعوث مى گردد، و هر که حق جمعه را سبک بشمارد و از نماز آن روى بگرداند، یا عمل حرامى مرتکب شود بر خداست که او را به آتش جهنم بسوزاند مگر آنکه توبه کند.
حضرت باقر((علیه السلام)) مى فرماید: آفتاب طلوع نکرده در روزى که بهتر از روز جمعه باشد.
امام صادق((علیه السلام)) مى فرماید: هر کس که روز جمعه را دریابد، باید به کارى غیر از عبادت مشغول نگردد، زیرا خداوند در آن روز گناه بندگان را مى آمرزد و رحمت خود را بر آنان نازل مى کند.
آنچه براى شب و روز جمعه در روایات اهل بیت آمده، نزدیک به آن براى روز عید قربان ذکر شده که نیاز به تکرار آن نیست.
وجود مبارک حضرت زین العابدین((علیه السلام)) در این دعا مانند دعاى عرفه از حضرت ربّ العزّة مسائلى را پس از ذکر مقدمه اى در اسماء و اوصاف حق در خواست مى کنند که اجابت آن تأمین کننده خیر دنیا و سعادت دارَین است:
"بارالها این روزى مبارک و با میمنت است، مسلمانان در اطراف زمین تو در آن مجتمعند، مسألت کننده و خواهنده و امیدوار و ترسنده همه حاضرند، و تو ناظر حوائجشان هستى، پس از تو به جود و کرمت و آسانىِ مسألتم پیش تو، مسألت دارم که بر محمّد و آلش درود فرستى، و بار خدایا اى پروردگار ما به عنوان آنکه پادشاهى و ستایش توراست و جز تو معبودى نیست که بردبار و بزرگوار و مهربان و نعمت بخش و صاحب جلال و اکرام و پدیدآورنده آسمانها و زمینى از تو مى خواهم که بهره ام دهى، بهره اى فراوان، از هر نیکى یا عافیت یا برکت یا هدایت یا توفیق طاعت یا چیزى که بر مؤمنین انعام مى کنى و به وسیله آن به سوى خود هدایتشان مى نمایى یا رتبه اى که بالایشان مى برى یا خیر دنیا و آخرت که به آنان مى بخشى.
بارخدایا که پادشاه و ستایش توراست و معبودى جز تو نیست از تو مى خواهم که درود فرستى بر محمّد بنده و فرستاده و دوست و برگزیده و اختیار شده از میان آفریدگانت، و بر آل محمّد که نیکوکاران و پاکان و منشأ خیراند، چنان درودى که جز تو کسى یاراى شمردنش را نباشد، و ما را در دعاى شایسته هر یک از بندگان مؤمنت که در این روز تو را بخواند شریک سازى. اى پرورگار جهانیان ما و ایشان را بیامرز که تو بر هر چیز توانایى.
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام فى یوم الاضحى و یوم الجمعه:
دعاى چهل و هشتم که در روز عید قربان و روز جمعه مواظبت مى فرموده اند حضرت سیدالساجدین.
«اللهم هذا یوم مبارک میمون، و المسلمون فیه مجتمعون فى اقطار ارضک».
الظاهر ان لفظه «فى» بمعنى من.
و الاقطار: جمع القطر -بالضم- و هو الناحیه و الجانب.
یعنى: بار خدایا، این روزى است با برکت و خجسته، و مسلمانان فراهم آمده اند ( در آن) از جوانب زمین تو -یعنى که از مخلوقات تو است.
«یشهد السائل منهم و الطالب و الراغب و الراهب، و انت الناظر فى حوائجهم».
«یشهد» على صیغه الغیبه، و «السائل» و المعطوفات علیه مرفوعات، على نسخه الاصل. و فى نسخه عمید الروساء على صیغه الخطاب و ما بعدها بالنصب معمولات لها.
و الواو فى قوله: «و انت الناظر» مضروب علیه فى نسخه ابن ادریس.
و السائل، اى: الداعى. و الطالب، اى: الذى یطلب الحوائج.
و الراغب، اى: الذى یرغب فیما عند الله من الثواب العظیم.
و الراهب، اى: الذى یرهب من عذابه.
یعنى: حاضر آمده است دعا کننده و خواهنده از مسلمانان و طلب کننده ى حوائج خود را و رغبت کننده به آنچه نزد تو است از ثواب بزرگ و ترسنده از عذاب -یا: حاضر آورنده اى تو ایشان را، بنابر نسخه ى ثانیه- و حال آنکه تو نظر کننده اى در حاجتهاى ایشان- بنابر نسخه اى که و او بوده باشد. یا: تو نظر کننده اى بر تقدیرى که و او نبوده باشد.
«فاسالک بجودک و کرمک و هو ان ما سالتک علیک، ان تصلى على محمد و آله».
یقال: هان علیه الشىء، اى: خف و سهل. و الاسم: الهوان.
یعنى: پس درخواست مى کنم از تو به حق جود تو و کرم تو و حال آنکه آسان است -یا: حقیر است- بر تو آنچه من درخواسته ام آن را بر تو، اینکه افاضه کنى رحمت را بر محمد و آل او.
«و اسالک اللهم ربنا بان لک الملک و لک الحمد».
قدم -علیه السلام- الظرفین للدلاله على اختصاص الامرین به من حیث الحقیقه.
یعنى: درخواست مى کنم تو را بار خدایا اى پروردگار ما- (به آن حق که) مر توراست پادشاهى نه غیر تو را و مر توراست ستایش بر نعمت تو.
«لا اله الا انت الحلیم الکریم».
انما الحلیم هو الصفوح مع القدره و لا یستحق الصافح مع العجز اسم الحلیم.
الکریم، اى: الجواد و المفضل.
یعنى: نیست خدایى مگر تو بردبار و صاحب عفو و صفح -که مشاهده ى معصیت از عاصیان مى کنى و مسارعت در انتقام آن نمى نمایى با کمال قدرتى که دارى- کریمى -یعنى جوادى و بخشنده اى.
«الحنان المنان».
الحنان -بتشدید النون على صیغه فعال- بمعنى ذى الرحمه. قال الجوهرى: الحنان بالتخفیف: الرحمه، و بالتشدید: ذو الرحمه.
و المنان: المعطى المنعم. و قیل: المنان الذى یبتدى بالنوال قبل السوال.
یعنى: صاحب رحمت واسعه اى و عطا مى کنى به عطایا پیش از آنکه سوال کرده شوى.
«ذو الجلال و الاکرام».
اى: ذو العظمه و الغنى المطلق و الفضل العام. قاله الشهید فى قواعده. و قیل: اى: یستحق ان یجل و یکرم و لا یکفر به.
یعنى: صاحب بزرگى و غناى مطلقى که به هیچ وجه احتیاج به تو راه ندارد و صاحب فضل و جود عام. یا به معنى آنکه: سزاوار آنى که اجلال و اکرام کرده شوى و کفران نور زند تو را.
«بدیع السموات و الارض».
اى: مبدعهما.
(یعنى:) پدید آورنده ى آسمانها و زمینى بى سبق نمونه.
«مهما قسمت بین عبادک المومنین من خیر او عافیه او برکه او هدى او عمل بطاعتک، او خیر تمن به علیهم تهدیهم به الیک».
یعنى: سوال مى کنم خداوندا که هر گاه قسمت کنى میان بندگان مومنین خود از مالى یا عافیتى یا برکتى یا هدایتى که به آن راه راست را مسلوک دارند، یا کارکردنى به طاعت یا نیکویى که منت نهى به آن نیکویى بر ایشان تا راه نمایى ایشان را به آن نیکویى به سوى خود.
«او ترفع لهم عندک درجه، او تعطیهم به خیرا من خیر الدنیا و الاخره».
یا بلند سازى از براى ایشان نزدیک خود پایه اى، یا اعطا کنى ایشان را به آن نیکویى از نیکویى دنیا و آخرت.
«ان توفر حظى و نصیبى منه».
هذا مفعول ثان ل«اسالک».
(یعنى:) اینکه وافر سازى بهره و نصیب مرا از آن خیر.
این، جزاى «مهما» است.
«و اسالک اللهم بان لک الملک و الحمد لا اله الا انت، ان تصلى على محمد و آل محمد عبدک و رسولک و حبیبک و صفوتک و خیرتک من خلقک، و على آل محمد الابرار الطاهرین الاخیار صلاه لا یقوى على احصائها الا انت».
لفظه «صفوه» مثلثه الصاد قد رویت فى هذا المقام. و صفوه الشىء: خالصه. و محمد صلى الله علیه و آله و سلم صفوه الله من خلقه و مصطفاه.
و الخیره -مثال العنبه-: الاسم من قولک: اختاره الله.
یعنى: و سوال مى کنم تو را -اى خداوند- که توراست پادشاهى و سپاس و نیست معبودى سزاى پرستش مگر تو، اینکه افاضه کنى رحمت را بر محمد و آل او، بنده ى تو و فرستاده ى تو بر خلقان و دوست داشته ى تو و برگزیده ى تو از خلقان تو، و بر آل او که نیکوکاران پاکیزگان برگزیدگانند، رحمتى که قادر نباشد بر شمردن آن رحمت احدى مگر تو.
«و ان تشرکنا فى صالح من دعاک فى هذا الیوم من عبادک المومنین، یا رب العالمین».
و اینکه شریک سازى ما را در دعاى نیک هر کس که تو را خوانده است در این روز از بندگان مومنین تو، اى پروردگار جهانیان.
«و ان تغفر لنا و لهم. انک على کل شىء قدیر».
و اینکه بیامرزى ما را و ایشان را. زیرا که تو بر همه چیز توانایى.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام فى یوم الاضحى و یوم الجمعه:
و بود از دعاى آن بزرگوار در روز قربان و روز جمعه خداوند جلت عظمته در بعضى از روزها شرافتى قرار داد که در آن روز رحمت او زیاده نازل شود از سایر روزها از آن جمله این روز مبارک است.
خداوندا این روزى است مبارک با برکت و مسلمانان در آن روز جمعند در اطراف زمین تو، حاضر مى شود خواهنده از ایشان و طلب کننده و رغبت کننده و ترسنده.
توئى نظرکننده در حاجتهاى ایشان پس سئوال مى کنم تو را به بخشش تو و کرم تو آسانى آنچه سئوال کردم از تو بر اینکه رحمت بفرستى بر محمد و آل او.
سئوال مى کنم خداوندا پروردگار ما به درستى که تو را است پادشاهى و مر تو را است ثناء نیست پروردگارى به جز تو که حلیم و مهربان و نعمت دهنده ى با جلال و بزرگى و پدید آورنده آسمانها و زمینها و باء در بان لک الملک سببیه است.
قوله «مهما قسمت» مفعول اسئلک هست.
یعنى: هر آنچه قسمت نمودى ما بین بندگان مومن خود از نیکوئى که انعام نمودى به آن به ایشان که راه نمائى ایشان را به آن به سوى تو، یا بلند نمائى از براى ایشان نزد خود مرتبه ى یا عطاء کنى ایشان را به آن نیکوئى از نیکوئى دنیا و آخرت.
سئوال مى کنم تو را اى خداى من به اینکه مر تو را هست پادشاهى و ثنا نیست خدائى جز تو اینکه رحمت بفرستى بر محمد (صلى الله علیه و آله) و آل او بنده ى تو و پیغمبر تو و دوست تو و برگزیده ى تو و اختیار نموده ى تو از مخلوقات تو، و بر آل محمد که نیکوکاران و پاکان و خوبان اند رحمتى که توانائى ندارد بر شمردن آن مگر تو.
و اینکه شریک سازى ما را در شایسته ى هر که خوانده هست تو را در امروز از بندگان مومنان تو اى پروردگار عالمیان، و اینکه بیامرزى براى ما و براى ایشان به درستى که تو بر هر چیز توانائى.
بدان که دعاء مستجاب آن دعائى است که مومن برادران دینى خود را نیز در آن شریک نماید و از جهت ایشان بخواهد آنچه را که از جهت خود مى خواهد با اینکه حاجات ایشان وراء حاجت خود طلب نماید و لذا وارد است از ائمه علیهم السلام که: هر که خواهد دعاء در حق خود نماید اول هفت نفر و یا چهل نفر از برادران دینى خود را دعاء نماید بعد از آن دعاء در حق خود نماید از جهت این است که ائمه علیهم السلام در غالب ادعیه خود شریک مى نمایند مردم را.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعاى عید قربان و جمعه:
در این دعا که امام علیه السلام در روز عید قربان و جمعه مى خوانده است چنین عرضه مى دارد:
(بار خداوندا امروز، روز مبارک و میمونى است و مسلمانان در سراسر زمینت در این روز مجتمع گشته اند) (اللهم هذا یوم مبارک میمون، و المسلمون فیه مجتمعون فى اقطار ارضک).
(همه ى آنها (در صحنه ى عبادت تو) حاضر شده اند هم سائلان آنها، هم طالبان، هم راغبان و هم راهبان و ترسایانشان و تو ناظر حوائج آنانى) (یشهد السائل منهم و الطالب و الراغب و الراهب، و انت الناظر فى حوائجهم).
(پس تو را به حق جود و کرمت و آسانى و کم مقدار بودن آنچه از تو خواسته ام در مقایسه با قدرتت از تو مسالت دارم که بر محمد و آلش درود فرستى) (فاسالک بجودک و کرمک و هوان ما سالتک علیک ان تصلى على محمد و آله).
((همچنین) از تو درخواست مى کنم -بار الها و اى پروردگار ما- از این نظر که ملک و حکومت از آن تو است، حمد و ستایش ویژه ى تو، معبودى جز تو نیست، تو حلیم، کریم، حنان، منان، صاحب جلال و اکرام، پدید آوردنده ى آسمانها و زمینى، هر چه را بین بندگان مومنت تقسیم فرموده اى اعم از خیر یا عافیت یا برکت یا هدایت یا عمل به طاعت یا خیرى از خیرات دنیا و آخرت نصیبشان مى فرمائى (از تو مسئلت دارم) سهمیه ى وافرى را از آن نصیب من فرما) (و اسالک اللهم ربنا بان لک الملک، و لک الحمد لا اله الا انت الحلیم الکریم الحنان المنان ذو الجلال و الاکرام، بدیع السموات و الارض، مهما قسمت بین عبادک المومنین، من خیر او عافیه او برکه او هدى او عمل بطاعتک او خیر تمن به علیهم تهدیهم به الیک، او ترفع لهم عندک درجه، او تعطیهم به خیرا من خیر الدنیا و الاخره، ان توفر حظى و نصیبى منه).
((و باز) از تو مى خواهم -اى خداى من- از این نظر که ملک و حمد و ستایش مخصوص تو است- معبودى جز تو نیست- که بر محمد و آل محمد بنده، رسول، حبیب، برگزیده و انتخاب شده از میان خلققت درود فرستى) (و اسالک اللهم بان لک الملک و الحمد، لا اله الا انت، ان تصلى على محمد و آل محمد عبدک و رسولک و حبیبک و صفوتک و خیرتک من خلقک).
همچنین از تو مى خواهم (بر آل محمد نیکان و پاکان و اخیار (نیز درود فرستى) درودى که هیچ کس قدرت احصاء و شمردن آن را جز تو نداشته باشد) (و على آل محمد الابرار الطاهرین الاخیار صلاه لا یقوى على احصائها الا انت).
همچنین از تو مى خواهم (اى پروردگار عالمیان که ما را در دعا و کارهاى شایسته ى کسانى که تو را در این روز مى خوانند- یعنى بندگان مومنت- شریک فرمائى، و ما و آنها را مورد غفران خویش قرار دهى که تو بر هر چیز قادرى) (و ان تشرکنا فى صالح من دعاک فى هذا الیوم من عبادک المومنین یا رب العالمین، و ان تغفر لنا و لهم انک على کل شىء قدیر).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۷، ص:۱۷۸-۱۶۸
و کان من دعائه علیه السّلام یوم الاضحى و یوم الجمعة؛
بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الذى جعل من الایام جمعه و اضحى و اکرم بهما من امسى فى طاعته و اضحى، والصلاه والسلام على من طلع فى افق النبوه صبحا و على اهل بیته الذین اولى بولایتهم للراجین نجحا.
و بعد: فهذه الروضه الثامنه والاربعون من ریاض السالکین فى شرح صحیفه سیدالعابدین و قره عین الناظرین صلوات الله علیه و على آبائه و ابنائه الطاهرین املاء راجى فضل ربه السنى على الصدر الحسینى الحسنى اعانه الله على ما تولاه و کفاه المهم فى آخرته و اولاه.
یوم الاضحى: هو الیوم العاشر من ذى الحجه، و هو یوم العید، و اول ایام النحر، سمى بذلک لوقوع الاضحى فیه، و هو جمع اضحاه لغه فى الاضحیه بضم الهمزه و کسرها اتباعا للحاء و الیاء مخففه و الجمع اضاحى و یقال: ضحیه ایضا و الجمع ضحایا کعطیه و عطایا، و هى الشاه التى یضحى بها اى تذبح ضحوه، و یقال: الاضحى مرادا به الیوم من غیر اضافه یوم الیه، و هو یذکر و یونث حینئذ فمن ذکر ذهب الى الیوم و من انث لاحظ معنى الجمع لا معنى الساعه کما زعمه بعض المتاخرین.
قال الفارابى فى دیوان الادب: الاضحى جمع اضحاه و هى الشاه التى یضحى بها و منها سمى یوم الاضحى و لذلک یجوز تانیثه فیقال: و اتت الاضحى.
قال: هشام: و التانیث فى الاضحى اکثر من التذکیر.
و انشد النووى فى تانیثه:
قد جاءت الاضحى و ما لى فلس * و قد خشیت ان تسل النفس.
و الجمعه: اسم من الاجتماع سمى بذلک لاجتماع الناس فیه، و قد تقدم الکلام علیه فى اول الروضه السادسه و الاربعین فلیرجع الیه.
البرکه: الزیاده و النماء من حیث لایوجد بالحس ظاهرا مکشوفا یشار الیه فاذا عهد من الشىء هذا المعنى خافیا عن الحس قیل: هذه برکه، و اشتقاقها من البروک و هو اللزوم و الثبوت لثبوتها فى الشىء و یوصف بها کل شىء لزمه و ثبت فیه خیر الهى و لیس لضدها اسم معروف و کذلک یقال: قلیل البرکه، و لا یسند فعل البرکه الا الى الله تعالى لکون الخیر الالهى یفیض و یصدر من حیث لایحص فلایقال: بارکت انا فى الشىء و لا بارک زید فیه و انما یقال: بارک الله فیه فهو مبارک، و الاصل مبارک فیه و کل ما وجد فیه خیر الالهى غیر محسوس و زیاده خافیه عن الحس فهو مبارک، و الى هذه الزیاده اشیر بما روى: «لاینقص مال من صدقه» لا الى النقصان المحسوس حسب ما قال بعض الخاسرین حیث قیل له ذلک فقال: بینى و بینکم المیزان و انما وصف الیوم بکونه مبارکا لما خص به من نماء الاعمال و زیاده الثواب فى الطاعات و اجابه الدعوات الواقعه فیه.
و فى نسخه: میمون: اسم مفعول من الیمن بالضم و السکون و هو عباره عن تیسر ما ینبغى و یراد من غیر قصد و اراده لحصوله، فاذا اعتید ذلک من شىء حتى کانه سبب ظاهر فى نیل مامول و ادراک محبوب قالوا: هو میمون و فلان میمون الناصیه یقال: یمن الرجل على قومه بالبناء للمفعول فهو میمون و انما جعل الفعل على ما لم یسهم فاعله لانه شىء موصول به من غیر ارادته و اختیاره فان اسند الى فاعل فلایسند الا الى الله تعالى فیقال: یمنه الله ییمنه یمنا من باب -قتل-: اذا جعله میمونا، و ضده الشوم.
قال بعضهم: الیمن و الشوم قوتان علویتان یصحبان مزاجین مختلفین فاذا اعتید منهما هذان الغرضان اللذان یصدران عن هاتین القوتین العلویتین، قیل: فلان میمون، و فلان مشووم، انتهى.
و وصف الیوم بکونه میمونا لما اعتید فیه من نیل المامولات الدینیه و ادراک المحبوبات الاخرویه و التقرب بالطاعات الالهیه الى غیر ذلک من موجبات القربه و الزلفى الیه تعالى.
و الظرف من قوله: «فیه» مستقر حال من المسلمین، اى کائنین فیه.
و اجتمع القوم اجتماعا: انضم بعضهم الى بعض.
و الاقطار: جمع قطر بالضم کقفل و اقفال و هو الجانب و الناحیه و الظرف لغو متعلق بمجتمعون.
و یشهد اى: یحضر من شهدت المجلس اشهده من باب -علم- شهودا اذا احضرته فانا شاهد و شهید، و الاصل یشهد فیه السائل و الطالب، اى یحضر فیه کقوله تعالى: «فمن شهد منکم الشهر» اى حضر فى الشهر و لم یکن مسافرا و انما حذف متعلق الفعل للعلم به مع قصد الاختصار، و الجمله تفسیریه مبینه لقوله: «مجتمعون» او مستانفه وقعت جوابا عن سئوال ینساق الیه الذهن کانه قیل: کیف یجتمعون فقیل: یشهد السائل منهم و الطالب، و على التقدیرین لا محل للجمله من الاعراب.
و فى نسخه: تشهد السائل منهم و الطالب بتاء الخطاب، و نصب السائل و الطالب و ما بعدهما على المفعولیه، و الجمله على هذه الروایه فى محل نصب على الحالیه، و المعنى مجتمعون فى اقطار ارضک فى حال شهودک لهم، اى علمک بهم و حضورک لدیهم و فى اسمائه تعالى الشهید الذى لایغیب عنه شىء، و «شهد الله انه لا اله الا هو» اى: علم.
و «من» فى قوله علیه السلام: «منهم» للتبیین، و الفرق بین السئوال و الطلب ان السئوال: یکون بالقول، و الطلب: یکون بالقول و الفعل، و السئوال یستدعى جوابا اما باللسان او بالید، و الطلب قد یفتقر الى جواب و قد لایفتقر و ان کل سئوال طلب و لیس کل طلب سئوالا.
و الرغبه: الاتساع فى الاراده من رغب الشىء یرغب رغبا من باب -تعب- اى اتسع، و منه: حوض رغیب اى: متسع.
و الرهبه: خوف مع تحرز و اضطراب.
و الناظر فى حوائجهم، اى المدبر لها من نظرت فى الامر اذا تدبرته، و معنى تدبیره تعالى تقدیره و قضاوه کما قال سبحانه: «یدبر الامر من السماء الى الارض» اى: یقدره و یقتضیه على حسب ارادته، و الجمله فى محل نصب على الحال الى و الحال انک انت الناظر فى حوائجهم، اى فیما یفتقرون الیه جمع حاجه، و فیه شاهد على صحه هذا الجمع و فصاحته خلافا لمن انکر ذلک کما تقدم بیانه.
«الفاء» لترتیب السئوال على ما ذکر من برکه الیوم و یمنه و اجتماع المسلمین فیه.
و نظر الله تعالى فى حوائجهم فان ذلک من دواعى السئوال و البواعث علیه.
و الباء: للاستعطاف او للسببیه.
و الجود: افاده ما ینبغى بلا غرض.
قال الراغب: و وصفه تعالى بالجواد لما نبه علیه قوله عز و علا: «اعطى کل شى خلقه ثم هدى».
و الکرم: ایثار الغیر بالخیر، و قیل: الکرم اذا وصف به الله تعالى فهو اسم لاحسانه و نعمه المتظاهره.
و قیل: الفرق بین الجود و الکرم: ان الجود بذل المقتنیات، و الکرم الاخلاق و الافعال المحموده.
و هان علیه الامر هونا من باب -قال-: اذا سهل و لم یصعب علیه و کان الهوان اسم منه کالدوام من دام یدوم، و الرواج من راج یروج.
و فى الصحاح: اهانه: استخف به، و الاسم الهوان و المهانه، و علیه فالمراد بهوان ما ساله علیه تعالى: حقارته عنده تعالى و قلته لدیه بالنسبه الى عظیم جوده و وافر کرمه.
و بدا علیه السلام بسئوال الصلاه على محمد و آله لما ورد من استحباب تقدیمه صلى الله علیه و آله بین یدى کل حاجه بمعنى ان لایسال العبد ربه شیئا حتى یبدا بالنبى صلى الله علیه و آله فیصلى علیه ثم یسال الله حوائجه.
و تصدیر مقدمه السئوال بالنداء للتضرع و تکریره لکمال الخضوع و الابتهال و عرض للاعتراف بربوبیته تعالى مع الایمان به و تاکید المسوول به بان للایذان بصدور المقال عنه بوفود الرغبه و کمال النشاط و صدق الاعتراف بمضمونه، اى اسالک بکون الملک و الحمد لک لان «ان» المفتوحه موضوعه لتکون بتاویل مصدر خبرها مضافا الى اسمها، فمعنى بلغنى ان زیدا قائم بلغنى قیام زید، و علمت ان زیدا فى الدار علمت کونه فیها لان الخبر فى الحقیقه متعلق الظرف و هو کائن، و تقدیم الظرف لافاده اختصاص الامرین به من حیث الحقیقه و ذلک لان الملک على الحقیقه له لانه مبدى کل شىء و مبدعه و القائم به و المهیمن علیه، و کذلک اصول النعم و فروعها منه فلا یستحق الحمد غیره و اما ملک غیره فبتسلیط منه و استرعاء من جنابه و حمد غیره اعتداد بان نعمه الله جرت على یده.
و جمله قوله: «لا اله الا انت» حالیه، اى متفردا بالالوهیه فهى فى محل نصب، او مستانفه مقرره لاختصاص الملک و الحمد و مزیحه لما عسى ان یتوهم ان فى الوجود الها آخر لکن لایختص الملک و الحمد به.
و الحلم فى الانسان: عدم انفعال نفسه عن المکروهات الموجبه للغضب و الاضطراب، و اما فى حقه تعالى فیعود الى اعتبار عدم انفعال عن مخالفه عبیده امره و نهیه و کونه لایستخفه عند عصیانهم غضب و لا یستفزه الى تعجیل الانتقام منهم مع کمال قدرته على ما یشاء غیظ و لا طیش، و الفرق بینه تعالى و بین العبد فى هذا الوصف ان سلب الانفعال عنه سلب مطلق و سلبه عن العبد سلب عما من شانه ان یکون له ذلک الشىء فکان عدم الانفعال عنه سبحانه ابلغ و اتم من عدمه عن العبد، و بهذا الاعتبار کان حلمه جل شانه اعظم.
و لما وصفه تعالى بالحلم اردفه بوصفه بالکرم الذى هو کثیرا ما یعبر به عن ایثار الصفح عن الجانى و الاحسان الى المسىء لاستلزام عظمه الحلم له.
و الحنان: الکثیر الرحمه لعباده، من حنین المراه لولدها.
و فى القاموس: معناه الرحیم او الذى یقبل على من اعرض عنه.
و المنان: الکثیر المن، و هو النعمه الثقیله و العطاء الواسع.
و ذو الجلال و الاکرام: اى: صاحب العظمه و الکبریاء و الاحسان و الانعام.
و قیل: الذى عنده الجلال و الاکرام للمخلصین من عباده و قد اسلفنا الکلام علیه مبسوطا.
و بدیع السموات و الارض: اى مبدعهما و موجدهما من غیر مثال سابق.
و قیل: بل هو من قبیل الوصف بحال المتعلق نحو: حسن الغلام اى بدیعه سماواته و ارضه بمعنى عدیمه النظیر لان مجیىء فعیل بمعنى مفعل لم یثبت فى اللغه و ان ورد فشاذ، و الحق ثبوته و وروده شائعا لوروده فى الاسماء الحسنى و الادعیه الماثوره من غیر اضافه و هو یعین کونه بمعنى مبدع، فالمعنى الاول هو المعول علیه، و ارتفاع هذه الصفات على انها اخبار متعدده لمبتدا محذوف، اى انت الحلیم الکریم الى آخره و مهما: کلمه بسیطه لا مرکبه من «مه» و «ما» الشرطیه خلافا للاخفش و الزجاج و لا من «ما» الشرطیه. و «ما» الابهامیه اتصلت بها لزیاده التعمیم کما فى کیفما و اینما ثم ابدلت الهاء من الالف الاولى دفعا للتکرار خلافا للخلیل، و هى اسم لما لایعقل ضمن معنى الشرطیه لا حرف شرط عند الجمهور بدلیل عود الضمیر الیها فى قوله تعالى: «مهما تاتنا به من آیه» فالضمیر المجرور فى به عائد الیها و لا یعود الضمیر الا الى الاسم.
و زعم السهیلى و ابن یسعون انها تاتى حرفا، و اما معناها فهى موضوعه لزیاده التعمیم بمعنى اى شىء من الاشیاء حقیر او خطیر قلیل او کثیر بحیث لایخرج عنه البعض و لا یستثنى.
قال التفتازانى: وجه کونها اعم هو الموضع و المناسبه -على ما قیل ان الزیاده فى البناء للزیاده فى المعنى- و هى من کلم المجازات الجازمه لفعلین شرطا و جوابا تقول: مهما تفعل افعل اى اى شىء تفعل افعل، و هى فى عباره الدعاء فى محل نصب بقسمت و هو شرطها و جوابها محذوف لدلاله المتقدم علیه و هو اسالک مثله فى نحو: اقوم مهما قمت، و لیس هو الجواب لفظا عند جمهور البصریین خلافا للکوفیین و المبرد و ابى زید لان اداه الشرط لها صدر الکلام فلا یتقدم علیها الجواب، و لان الفعل مرفوع و هو ینافى جعله جوابا من حیث اللفظ و ان کان جوابا من حیث المعنى و لا یقدر معه جواب آخر لانه کالعوض منه فاغنى عنه.
و «من» فى قوله علیه السلام: «من خیر او عافیه» بیانیه مثلها فى قوله تعالى: «مهما تاتنا به من آیه» و انما عطف الاشیاء المذکوره على الخیر ب«او» دون الواو لان الطالب لاحدهما یکون لجمیعها اطلب فهو من قبیل دلاله النص.
و جمله قوله علیه السلام: «تهدیهم به» مستانفه للتعلیل، اى لتهدیهم به فلا محل لها من الاعراب، و یحتمل ان تکون بدلا من تمن به علیهم، او عطف بیان لها فمحلها الخفض.
و قوله علیه السلام: «ان توفر حظى و نصیبى منه» فى محل نصب مفعول ثان لاسالک، و اکثر النسخ لاتوجد فیها هذه الفقره و علیها فالمفعول الثانى لاسالک محذوف للعلم به و هو مضمون هذه الفقره او نحوه لان السئوال عند قسمه الخیر یعین کون المسوول من جنسه و الله اعلم.
یقال: قوى على الامر یقوى من باب -علم-: اذا طاقه، و استطاعه و الاسم القوه، و لیس له به قوه، اى طاقه.
و الاحصاء: التحصیل بالعدد، و منه: «و احصى کل شىء عددا» اى حصله و احاط به.
و اشرکته فى الامر اشراکا: جعلته شریکا، و اما شرکته من غیر الف اشرکه من باب -تعب- فمعناه صرت له شریکا.
و قوله علیه السلام: «فى صالح من دعاک» اما على حذف المضاف الیه اى فى صالح دعاء من دعاک کما یوجد کذلک فى بعض النسخ القدیمه او على حذف الموصوف، اى الدعاء الصالح فاستغنى عن الموصوف بصفته ثم اضافها الى الداعى.
و من عبادک المومنین: بیان لمن دعاک.
و غفران الله لعبده صونه من ان یمسه العذاب و اصله من الغفر و هو الباس الشىء ما یصونه عما یفسد و من المغفر بالکسر و هو ما یلبس عند القتال تحت البیضه.
و جمله قوله علیه السلام: «انک على کل شىء قدیر» تعلیل للدعاء و مزید استدعاء للاجابه فان کمال قدرته تعالى على جمیع الاشیاء مقتض لسئواله کل شىء و اجابته کل دعاء اذ لا یعجز عن مسوول و لا یعز علیه انجاح مطلوب.
و الشىء بحسب مفهومه اللغوى: یقع على کل ما یصح ان یعلم و یخبر عنه کائنا ما کان، على انه فى الاصل مصدر شاء، و اطلق على المفعول و اکتفى فى ذلک باعتبار تعلق المشیئه به من حیث العلم و الاخبار عنه، و قد خص هاهنا بالممکن موجودا کان او معدوما بقضیه اختصاص تعلق القدره به لما انها عباره عن التمکن من الایجاد و الاعدام الخاصین به.
و القادر: هو الذى ان شاء فعل و ان لم یشا لم یفعل.
و القدیر: هو الفعال لکل ما یشاء، و لذلک لا یوصف به غیر البارى جل جلاله و الله اعلم.
