حُجَّتُک أَجَلُّ مِنْ أَنْ تُوصَفَ بِکلِّهَا، وَ مَجْدُک أَرْفَعُ مِنْ أَنْ یحَدَّ بِکنْهِهِ، وَ نِعْمَتُک أَکثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَى بِأَسْرِهَا، وَ إِحْسَانُک أَکثَرُ مِنْ أَنْ تُشْکرَ عَلَى أَقَلِّهِ؛
وَ قَدْ قَصَّرَ بِی السُّکوتُ عَنْ تَحْمِیدِک، وَ فَهَّهَنِی الْإِمْسَاک عَنْ تَمْجِیدِک، وَ قُصَارَای الْإِقْرَارُ بِالْحُسُورِ، لَا رَغْبَةً -یا إِلَهِی- بَلْ عَجْزاً.
فَهَا أَنَا ذَا أَؤُمُّک بِالْوِفَادَةِ، وَ أَسْأَلُک حُسْنَ الرِّفَادَةِ، فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اسْمَعْ نَجْوَای، وَ اسْتَجِبْ دُعَائِی، وَ لَا تَخْتِمْ یوْمِی بِخَیبَتِی، وَ لَا تَجْبَهْنِی بِالرَّدِّ فِی مَسْأَلَتِی، وَ أَکرِمْ مِنْ عِنْدِک مُنْصَرَفِی، وَ إِلَیک مُنْقَلَبِی، إِنَّک غَیرُ ضَائِقٍ بِمَا تُرِیدُ، وَ لَا عَاجِزٍ عَمَّا تُسْأَلُ، وَ أَنْتَ عَلَى کلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ، وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِی الْعَظِیمِ.
ترجمه انصاریان
و حجت تو برتر از آن است که به طور کامل وصف شود، و برزگی تو والاتر از آن است که کسی به کنهش برسد، و نعمتت بیش از آن است که همه‌اش به شماره درآید، و احسانت بیش از آن است که کسی کمترین آن را شکرآرد،
و اکنون نبودن زبان سخن مرا از ادامه سپاست ناتوان ساخته، و زبان تمجیدم از کار افتاده، و نهایت قدرتم آن است که به درماندگی اقرار کنم نه از سر رغبت به کوتاهی در ستایش تو -ای پروردگار من بلکه از باب ناتوانی.
اینک منم که به درگاهت روی آورده‌ام، و از حضرتت توقع پذیرایی نیک دارم، پس بر محمد و آلش درود فرست، و رازم را بشنو، و دعایم را مستجاب کن، و روزم را به ناامیدی و تهیدستی به شب مرسان، و در دریوزگیم دست ردّ به سینه‌ام مزن، و رفتنم را از پیشگاهت، و بازگشتم را به حضرتت گرامی دار، زیرا در آنچه بخواهی دچار مضیقه نمی‌شوی، و در برابر خواسته ها ناتوان نمی‌باشی، و بر هر چیزی قدرت داری، و هیچ حول و قوه‌ای جز به دست خدای بزرگ نیست.
ترجمه آیتی
اى خداوند، حجت تو فراتر از آن است که همه اش به وصف گنجد و مجد و بزرگیت برتر از آن است که کس به کنه آن رسد و نعمتت بیشتر از آن است که در شمار آید و احسانت افزون تر از آن است که کمترین آن را شکر توان گفت.
بار خدایا، خاموشى مى گزینم، که از ستایشگریت ناتوانم و زبان برمى بندم، که از تمجید و تکریمت عاجزم. اى خداى من، نهایت کوشش من اعتراف به درماندگى من است، نه آنکه نخواهم، که نمى توانم.
بار خدایا، این منم که آهنگ درگاه تو کرده ام و خواهم که احسان و فضل نیکوى خویش از من دریغ ندارى. پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و زمزمه ى مناجات مرا بشنو و دعاى مرا اجابت کن و امروز مرا با نومیدى من به پایان مرسان و در برابر خواسته هایم دست رد به سینه ى من مزن. اگر از نزد تو بازمى گردم یا به سوى تو مى آیم، در هر حال گرامیم دار، که تو در گزاردن کارهایت به تنگنا نمى افتى و از اداى آنچه از تو خواهند ناتوان نیستى. تو بر هر کار قادرى. و لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظیم.
ترجمه ارفع
حجت تو بزرگتر از آن است که به طور کامل توصیف گردد و عظمت تو بالاتر از آن است که حقیقت آن اندازه گیرى شود و نعمت تو بیشتر از آن است که همه آنها شماره گردد و احسانت فراوانتر از آن است که به طور مختصر سپاسگزارى شود.
خداوندا سکوت مرا از حمد تو ناتوان ساخته و خوددارى مرا از تمجیدت درمانده کرده و تمام تلاش من اعتراف به درماندگى است نه از روى بى میلى از حمد تو بلکه خداى من از روى عجز و ناتوانى.
حالا این بنده به درگاهت روى آورده و تقاضاى بخشش شایسته را دارد، پس بر محمد و آل او درود فرست و راز دلم را گوش ده و دعایم را مستجاب کن و روزم را به نومیدى تمام مکن و دست رد بر پیشانى ام مزن،. رفتنم را به درگاهت و بازگشتم را به سویت ارج نه. زیرا که تو هر چه بخواهى برایت مشکل نیست و از آنچه از تو مسالت مى جویند ناتوان نیستى و تو بر انجام هر کارى توانایى و نیست هیچ حول و قوه ای مگر به یارى پروردگار بلند مرتبه.
ترجمه استادولی
حجت تو بزرگتر از آن است که همه را وصف توان کرد، و ارجمندیت بالاتر از آن است که به عمق حقیقتش توان رسید، و نعمت هایت بیش از آن است که همه را شمار توان کرد، و احسانت بیش از آن است که شکر تو را بر کمترین آن به جاى توان آورد.
و حقا سکوتم مرا در سپاس و تایشت مقصر نموده، و خودداریم از سخن مرا در تمجیدت به لکنت افکنده، و نهایت کارى که توانم کرد اقرار به درماندگى است اى خداى من ؛ نه این که نخواهم بلکه نمى توانم.
هان، اینک منم که قصد وارد شدن بر تو را دارم، و صله و عطاى تو را خواستارم، پس بر محمد و آل او درود فرست، و راز و نیاز مرا بشنو، و دعایم را مستجاب کن، و روزم را به نومیدى پایان مده، و در مورد خواسته ام دست رد به سینه ام مزن، و مرا با اکرام و سربلندى از نزد خود برگردان، و با اکرام و احترام به سوى خود بازگردان، که تو در آنچه بخواهى در تنگنا نباشى، و نسبت به آنچه از تو خواهند ناتوان نیستى، و تو بر هر چیز توانایى، و هیچ حرکت و نیرویى نیست جز به یارى خداى والا و بزرگ.
ترجمه الهی قمشه‌ای
و حجت و برهانت بزرگتر از آن است که به تمامه به وصف درآید و مجد و بزرگواریت بلند مرتبه تر از آن که به کنهه به حد و اندیشه عقل گنجد و نعمتت بیشتر از آن است که به احصاء و شماره درآید و احسانت افزونتر از آنکه بر کمتر حد آن شکرگزارى توان کرد
و مرا تقصیر (و قصور) از اداى حمد و ثنایت به سکوت وامى دارد و عجز و درماندگى از تمجید و تعظیم جلالت به امساک از نعت و وصف الزام مى کند نه آنکه راغب و مایل به سکوت و امساک از حمد و ثنایت باشم بلکه چون به منتهاى قصور و عجز خود اعتراف مى کنم سکوت مى کنم و الا با همه عجز و قصور به ستایش و سپاست مشتاقم)
پس اینک اى خدا به درگاه کرمت به قصد و اخلاص روى آورده و (از لطف و رحمتت) نیکو عطاى تو را درخواست مى کنم. اى خدا پس بر محمد و آل پاکش درود فرست و مناجاتم را از کرم بپذیر و دعایم مستجاب فرما و خاتمه ى کارم را به ناامیدى و محرومى از رحمتت مگردان و سئوالم را بپذیر و دست رد بر پیشانیم مگذار و آنگاه که (اجل فرا رسد و) به سوى تو (از عالم دنیا) بازگردم جایگاهم گرامى دار (یعنى در جوار رحمت و بهشت سرمد) رضوانت مرا منزل ده که همانا تو بر هر چه خواهى قادرى و قدرت کاملت ابدا به مضیقه و تنگنا برخورد نخواهد کرد (به خلاف خلایق که بر هر چه بخواهند به تنگناى عجز و مضیقه ناتوانى گرفتار شوند) و بر هر درخواست که از تو کنند ابدا عجزى در مقابل قدرتت وجود ندارد و بر هر چیز توانائى و (در ملک وجود) هیچ قوه و قدرتى جز به قدرت خداى بلند مرتبه عظیم الشان نخواهد بود.
ترجمه سجادی
حجّت تو بزرگ تر از آنست که به همه آن وصف شود، و بزرگى تو بالاتر از آنست که حقیقت آن به حدّى درآید، و نعمت تو بیشتر از آنست که تمامش به شماره آید، و احسان تو افزون تر از آنست که بر کمترین آن شکر توان کرد.
و سکوت، مرا از سپاس تو به کوتاهى انداخته، و خوددارىْ (از سخن)، مرا از بزرگ داشتن تو درمانده کرده، و نهایت تلاش من اقرار به درماندگى است. نه از روى بى رغبتى -اى خداى من- بلکه از روى ناتوانى است.
پس اینک منم که آهنگ آمدن به درگاه تو را نمودم و پذیرایى نیکو از تو مى خواهم. پس بر محمّد و خاندانش درود فرست و نجوایم را بشنو و دعایم را مستجاب کن و روزم را به ناامیدى به پایان نرسان و در خواهشم، دست رد بر پیشانى ام نزن و رفتنم را از نزدت و بازگشتم را به سویت، گرامى دار. به درستى که تو آنچه بخواهى، برایت سخت و دشوار نیست و از آنچه از تو درخواست شود، ناتوان نیستى و تو بر هر چیزى توانایى و هیچ حرکت و نیرویى نیست، مگر به یارى خداوند بلندمرتبه بزرگ.
ترجمه شعرانی
حجت تو بزرگتر از آنست که به کمال وصف توان کرد و بزرگوارى تو بالاتر از آنکه کنه آن را بتوان بشناخت و نعمت تو افزونتر از آنکه همگى را شماره توان کرد و احسان تو بیش از آنکه کمترین آن را شکر توان گذارد.
بى زبانى مرا از سپاس تو بازداشت و ناتوانى از تمجید تو زبان مرا بست. منتها کار من آنکه اقرار کنم که خاموش ماندم نه به میل خود بلکه از ناتوانى.
اکنون قصد آستان تو دارم و از تو مى خواهم مرا نیک پذیرائى کنى، پس بر محمد و آل او درود فرست و راز مرا بشنو و دعاى مرا مستجاب کن و روز مرا به ناامیدى به پایان مبر و دست رد بر پیشانى من مزن و بازگشت مرا به کرامت مقرون دار و باز آمدن مرا نزد خود نیز، که تو هر چه بخواهى بر تو دشوار نیست و هر چه از تو خواهند از اجابت مسئول آنان عاجز نمانى. تو بر هر چیز توانائى و لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظیم.
ترجمه فولادوند
حجت تو والاتر از آن است که کاملا در وصف گنجد و بزرگیت بالاتر از آن است که کسى به کنه آن رسد و نعمتت بیشتر از آن است که در شمار گنجد و احسانت فراوان تر از آن است که کمترین آنرا شکرانه توان گفت.
اینک خاموشى مرا از تکرار سپاست ناتوان ساخته و خوددارى زبانم را از تمجیدت الکن گردانیده و اى خداى من! نهایت کوشش من اقرار به درماندگى من است نه اینکه راغب نباشم، بلکه عاجزم.
پس هان این منم که از سر نیاز آهنگ در گاه تو کرده ام و خواهم که مرا پذیرا شوى. پس درود بر محمد و خاندان وى، رازم بشنو و دعایم اجابت فرما و روزم را با نومیدى به پایان مرسان و در خواهشم دست رد بر سینه ام مزن و رفتنم را به نزد خود و بازگشتنم را از پیش خویش همراه با گرامى داشت خود فرماى چرا که تو در هر آنچه اراده کنى به تنگى مبتلا نمى شوى و از برآورده کردن نیازها فرو نمى مانى و تو بر هر چیز توانایى و لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظیم.
ترجمه فیض الاسلام
حجت و دلیل تو بزرگتر از آنست که به همه ى (وصف) آن وصف شود (حجت تو منزه است از اینکه مخلوق و آفریده اى بر احاطه ى به وصف آن توانائى داشته باشد) و بزرگى تو بالاتر از آنست که کنه و حقیقت آن به حدى درآید (پایانى براى آن تعیین گردد) و نعمت تو افزونتر از آنست که همه ى آن شمرده شود، و نیکى تو بیشتر از آنست که بر کمتر آن سپاس گزارده شوى
و خاموشى مرا از سپاسگزاردن تو ناتوان ساخته، و خوددارى مرا از بزرگ داشتن تو درمانده کرده (من از سپاسگزاردن و بزرگ داشتن تو ناتوان و درمانده ام از اینرو خاموش گشته و خوددارى مى نمایم، پس گوئیا خاموشى و خوددارى مرا ناتوان و درمانده نموده است) و نهایت کوشش من (در سپاسگزارى) اعتراف به درماندگى است، نه از روى بى رغبتى و دورى گزیدن از سپاسگزارى -اى خداى من- بلکه از روى عجز و ناتوانى است
پس (چون حال چنین است) اینک منم که آمدن به درگاه تو را قصد مى کنم، و عطا و بخشش نیکو از تو مى خواهم، پس بر محمد و آل او درود فرست، و رازم را بشنو، و دعا و درخواستم را روا ساز، و روزم را به نومیدى به پایان مرسان، و در خواهشم دست رد و منع بر پیشانیم مزن (مرا نومید مگردان) و رفتنم را از نزد خود و بازگشتنم را به سویت گرامى دار، زیرا تو به آنچه بخواهى گرفتار سختى نمى شوى، و از آنچه از تو خواسته شود ناتوان نیستى، و تو بر هر چیز توانائى، و انتقال (از معاصى) و توانائى (بر طاعت براى ما) نیست جز به یارى خداى بلند مرتبه ى بزرگ (که خردها از درک حقیقت ذات او فرومى مانند).
دیار عاشقان (انصاریان)
و همچنان حجت تو برتر از آن است که به طور کامل توصیف شود، و عظمت تو والاتر از آن است که کسى پى به ذاتش برد، و نعمت هایت بیش از آنند که همه به شمار آیند، و احسانت فزونتر از آن است که کسى کمترین آن را شکر گزارد، و اکنون خاموشى مرا از ادامه سپاس تو ناتوان ساخته، و خوددارى از تمجیدت زبانم را از کار انداخته است، و آخرین حد توانائیم این است که به درماندگى ـ نه از سر میل که از سر عجز ـ اقرار کنم، پس اینک من به درگاهت روى آورده توقع پذیرایى دارم.
پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و نجواى مرا بشنو، و دعایم را بپذیر، و روزم را با بى حاصلى به پایان مرسان، و در مسألتم دست رد بر سینه ام مگذار، و رفتنم را از نزدت بازگشتم را به سویت گرامى دار، زیرا تو در آنچه بخواهى به تنگ نمى آیى، و در برابر خواسته ها ناتوان نیستى، و بر هر چیز قدرت بى پایان دارى، و هیچ تاب و توانى جز به نیروى خداوند بزرگ نیست.
آنچه در این زمینه تذکرش ضرورى است، تذکرى که در چند جمله نزدیک به پایان دعا با زبان ملکوتى حضرت سجاد بیان شده بود، این که با توجه به چنین رحمت و عنایتى و با معرفت به چنین اوصاف و صفاتى، به هیچ آلوده دامن و گناهکارى و به هیچ مؤمن پاک دامن و عابدى اجازه داده نشده که به رحمت و کرم و لطف و عنایت حضرت محبوب مغرور شود، تا بر اثر غرور بر معصیت بیفزاید و از عبادت و طاعت کم کند، که غرور به کرم و امن از مکر حق از گناهان کبیره و مورث عذاب الهى است.
واجب است انسان به خاطر ایمان و عمل، به رحمتش امید ببندد و محض گناه و معصیت، از عذاب الیمش در خوف باشد، که این امید و خوف عبادت قلب است، و بر این امید و ترس اجز جزیل و مزد عظیم مى دهند.
غرور به کرم حق از گناهان بزرگ است:
گاهى اتفاق افتاده و مى افتد که عاصى بر عصیانش مى افزاید، و عابد از عبادتش مى کاهد، و چون مورد اعتراض واقع مى شود جواب مى دهد: با این کرمى که من از خدا خبر دارم، اضافه شدن گناه برایم باکى ایجاد نمى کند، و کم شدن طاعت به حالم ضررى وارد نمى سازد. چنین حالتى را حضرت محبوب به عاصى و عابد نمى پسندد، چنانکه در دعاى مورد شرح ملاحظه کردید حضرت سجاد قوى ترین سخن و برهان را ارائه داد، رحمت رحمت است، و وسعت رحمت قابل درک نیست ولى صاحب واسعه از بنده اش خواسته به آیات کتابش عمل کند، و تسلیم پیامبرش باشد، و از ولایت امامان معصوم سرنگرداند، و خود را در گردونه تقوا قرار داده و از گناه بپرهیزد.
چیزى که باعث اضافه شدن معصیت و کم شدن طاعت گردد بدون شک شیطانى است و هیچ ربطى به حریم حضرت دوست ندارد، نشان دادن رحمت حق نه براى اضافه شدن گناه است و نه براى کم کردن عبادت، بلکه مى خواهند عابد را به عبادت بیشتر تشویق، و گناهکار را به علاج وجودش از گناه و این که خداوند مهربان به دنبال توبه عاصى حاضر و بخشیدن تمام گذشته است، ترغیب نمایند.
جز مقام نیستى چون نى در کار نیست *** رخت آنجا کش که دزد و رهزنى در کار نیست
فکر کن در اصل خود اى قطره ماء بحر جود *** تا ببینى در جهان ما و منى در کار نیست
چون شوى غافل ز یزدان ره زند اهریمنت *** گر تو یزدان شوى اهریمنى در کار نیست
روز و شب بهر جدال دیو نفس آماده باش *** کآدمى را زان قویتر دشمنى در کار نیست
نازم آن رند مسیحا دم کز استغناى طبع *** در طریق فقر او را سوزنى در کار نیست
گر ندارد ننگ از گور ستمکاران زمین *** از چه آنان را مزار و مدفنى در کار نیست
عاشقان عریان به خون غلطند زیر تیغ عشق *** غنچه این باغ را پیراهنى در کار نیست
کن طواف اهل دل گر حج اکبر بایدت *** غیر دل حق را مقام و مسکنى در کار نیست
صرف شد در عاشقى عمر صغیر و خوشدل است *** زآنکه در عالم از این خوشتر فنى در کار نیست
در قرآن مجید نزدیک به ۲۷۶ بار مسئله رحمت حق مطرح است، ولى بر اساس همان آیات و آیات دیگر و همچنین روایات و اخبار، احدى اجازه ندارد از آن آیات برداشت سوء کند، برداشتى که منجر به امن از مکر حق و غرور به کرم گردد، و به عبارت دیگر برداشت از کرم به صورتى که بر گناه بیفزاید و از طاعت کم کند خیانت به قرآن و جنایت بر نفس است.
«یا اَیهَا الاِْنْسانُ ما غَرَّک بِرَبِّک الْکریمِ».(۱)
اى انسان چه چیز تو را در برابر پروردگار کریمت مغرور ساخته؟
اگر بگوید: کرمت مرا مغرور ساخت، جواب مى دهند: مقتضى کرم کوشش در طاعت و ترک معصیت است، نه معصیت و کفران نعمت کریم، که کریم در دنیا سفره انداز است براى اینکه از آن بهره ببرى و تأمین قدرت نمایى تا بر طاعتش اقدام کرده و به ترک گناه موفق گردى، و در آخرت سفره انداز است تا از محصول ایمان و تقوایت و جهاد و کوشش و عمل صالحت بهره مند گردى!
اگر بگوید: شیطان مرا مغرور کرد، جواب مى گویند: ما به وسیله انبیاء خود و بخصوص کتب آسمانى و مخصوصاً قرآن مجید تو را از مکر و بندبازى او و حیله و خدعه او، تا جائى که حجت بر تو تمام باشد هشدار داده و از اطاعت از شیطان بر حذر داشتیم، و به این معنا آگاهت نموده که هر کس تو را به غیر خواسته هاى دوست مى خواند شیطان است، و مى خواهد همانند پدر و مادرت تو را از بهشت عنبر سرشت قیامت و محروم نماید، چنانکه آنان را از بهشت دنیا محروم کرد، ولى آن دو بزرگوار با توبه و انابه و تضرع و زارى به پیشگاهش عذر تقصیر بردند و آن محبوب قلب عارفان عذر آنان را پذیرفت.
اگر بگوید: دچار جهل بودم و در فضاى عدم معرفت و دورى از بصیرت و آگاهى مغرور شدم، پاسخ مى گویند: بعثت انبیاء و امامت امامان و علم عالمان و حکمت حکیمان و عرفان و نصیحت ناصحان همه و همه براى علاج جهل بود، مى خواستى در برابر آنان تواضع کنى و از آن منابع بصیرت کسب معرفت نمائى، تا به غرور دچار نشوى و بر کثرت معصیت و کم کردن طاعت اقدام ننمایى.
در آیه شریفه انسان را به عنوان انسانیتش که تمام امتیازات او را بر سایر موجودات این جهان یادآور مى شود مخاطب ساخته سپس او را در برابر خداوندى قرار مى دهد که هم "ربّ" است و هم "کریم"، به مقتضاى ربوبیتش پیوسته او را در کنف حمایت خود قرار داده و تربیت و تکامل او را بر عهده کرفته، و به مقتضاى کرمش او را بر سر خوان نعمت خود نشانده و از تمام مواهب مادى و معنوى برخوردار ساخته است بى آنکه انتظارى از او داشته باشد و پاداش و عوضى بطلبد، حتى خطاهاى او را نادیده مى گیرد و با کرمش او را مورد عفو قرار مى دهد.
آیا سزاوار است چنین موجود شریفى در برابر چنان پروردگار بزرگى جسور گردد، و یا لحظه اى از او غافل شود و در انجام فرمانش که ضامن سعادت خود اوست، قصور ورزد؟
در حدیثى از رسول اکرم((صلى الله علیه وآله)) آمده است که هنگام تلاوت این آیه فرمود: غَرَّهُ جَهْلُهُ. جهل و نادانیش او را مغرور و غافل ساخته است.
و از اینجا روشن مى شود هدف این است که با تکیه بر مسأله ربوبیت و کرم خداوند، غرور و غفلت انسان را در هم بشکند نه آنگونه که بعضى پنداشته اند که هدف تلقین آدمى در زمینه عذر خواهى او است که در جواب بگوید: کرمت مرا مغرور ساخت.
و نیز آنچه از فضیل نقل شده که از او سئوال کردند: اگر در روز قیامت خداوند تو را به حضور طلبد و از تو بپرسد:
ما غَرَّک بِرَبِّک الْکریمِ؟
در جواب چه مى گویى؟ گفت: در جواب مى گویم:
غَرَّنى سُتُورُک الْمُرْخاةُ.
پرده هایى که بر گناهان من افکنده بودى مرا غافل و مغرور ساخت.
که این بیان نیز متناسب با مفهوم آیه نیست، بلکه در جهت مخالفت هدف اصلى آیه قرار دارد، چرا کههدف در هم شکستن غرور و بیدار کردن از خواب غفلت است، نه پرده جدیدى بر پرده هاى غفلت افکندن. بنابراین سزاوار نیست آیه را از هدفى که داشته منحرف سازیم و در جت مخالف آن نتیجه گیرى کنیم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ انفطار، ۶.
امیر مؤمنان((علیه السلام)) در تفسیر این آیه جمله هاى عجیبى دارد، مى فرماید: این آیه گوینده ترین دلیل در برابر شنونده است، و قاطع ترین عذر در برابر شخص مغرور، کسى که جهالت و نادانیش او را جسور و مغرور ساخته، خداوند مى فرماید:
اى انسان چه چیز تو را بر گناهت جرأت داده، و چه چیز تو را در برابر پروردگارت مغرور ساخته، و چه چیز تو را به هلاکت خویش علاقمند نموده؟
آیا این بیمارى تو بهبود ندارد؟ یا این خوابت به بیدارى نمى انجامد؟ چرا لااقل آن مقدار که به دیگران رحم مى کنى به خودت رحم نمى کنى؟ تو هرگاه کسى را در میان آفتاب سوزان ببینى بر او سایه مى افکنى، هرگاه بیمارى را ببینى که درد، وى را سخت ناتوان ساخته از روى ترحم بر او گریه مى کنى، پس چه چیز تو را بر بیماریت صبور ساخته و بر مصیبتت شکیبا نموده و از گریه بر خویشتن تسلیت داده؟ در حالى که عزیزترین افراد نزد تو خودت مى باشى، چگونه ترس از نزول بلا در شب تو را بیدار نکرده، با این که در گناه و معصیت او غوطه ورى و در حالى که زیر سلطه او قرار دارى.
بیا و این بیمارى را با داروى تصمیم و عزم و اراده راسخ مداوا کن و این خواب غفلتى را که چشمانت را فرو گرفته با بیدارى برطرف ساز. بیا مطیع خداوند شو و به یاد او انس بگیر، خوب تصور کن که هنگام غفلت از خدا او با دادن نعمتها به تو عنایت مى کند، تو را به سوى عفو و بخشش خویش مى خواند، و زیر پوشش فضل و برکات خود قرار مى دهد، در حالیکه تو هم چنان به او پشت کرده اى و به دیگرى رو مى آورى! بزرگ است خداوندى که با این قدرت عظیم کریم است اما تو با این ضعف و حقارت چقدر بر معصیت او حسورى!(۱)
از غبار خودنمائى ها عمل را پاک کن *** دانه تا حاصل دهد پنهان به زیر خاک کن
تا جمال شاهد مقصودت آید در نظر *** زنگ غفلت پاک از آئینه ادراک کن
عالم اکبر توئى هم صحبت عالم گزین *** در وجود خویش سیر انجم و افلاک کن
از سبک روحى کند شبنم سوى گردون سفر *** بهر معراج حقیقت خویش را چالاک کن
خاطرت را تا فرحناکى شود حاصل صغیر *** رفع اندوه و ملال از خاطر غمناک کن
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "تفسیر نمونه"، ج۲۶، ص۲۱۷.
شرح صحیفه (قهپایی)
«حجتک اجل من ان توصف بکلها».
حجت تو -که قرآن مجید است و غیر آن از حجتها- بزرگتر است از آنکه وصف کرده شود بتمامها.
«و مجدک ارفع من ان یحد بکنهه».
کنه الشىء: نهایته. یقال: اعرفه کنه المعرفه.
(یعنى:) و بزرگى تو رفیعتر است از آنکه محدود شود به کنه آن- یعنى به پایان آن توان رسید.
«و نعمتک اکثر من ان تحصى باسرها».
اى: بجمیعها. یقال: هذا الشىء لک باسره، اى: بقده -یعنى: بجمیعه- کما یقال: برمته.
(یعنى:) و نعمت تو بیشتر از آن است که شمرده شود بجمیعه.
«و احسانک اکثر من ان تشکر على اقله».
و نیکویى تو بیشتر از آن است که شکر کرده شوى بر کمتر آن.
«و قد قصر بى السکوت عن تحمیدک».
قصرت عن الشىء قصورا: عجزت عنه. و التشدید للمبالغه. و الباء للتعدیه. لانه من افعال السجایا.
یعنى: به تحقیق که بسیار عاجز کرد مرا خاموشى از سپاس تو.
یعنى هر گاه احسان او -جل مجده- در مرتبه اى باشد که شاکر بر کمترین احسان او شکر نتواند کرد، پس اولى سکوت است. و هر گاه ساکت گشت، عاجز گشت از تحمید خداى تبارک و تعالى.
«و فههنى الامساک عن تمجیدک».
«فههنى» بتشدید الهاء و فتحها، و بتخفیفها و کسر الهاء الاولى و فتح الثانیه، کلاهما مرویان فى هذا المقام. قال فى الصحاح: الفهه و الفهاهه: العى.
و التمجید هو الثناء بصفات الجلال.
(یعنى:) و بسیار درمانده کرد مرا نگه داشتن زبان من از بزرگى گفتن تو.
و این نیز بر قیاس فقره ى اول است.
«و قصاراى الاقرار بالحسور، لا رغبه -یا الهى- بل عجزا».
و قصار الامر -بضم القاف- اى: غایته.
و حسر البعیر یحسر حسورا: اعیا.
«لا رغبه» صلتها محذوفه. اى: لا رغبه عنه. من: رغبت عن الشىء، اذا لم ترده.
یعنى: و نهایت حال من در حمد کردن تو اقرار کردن من است به عجز و واماندگى، نه از روى نخواستن آن -اى خداوند من- بلکه از روى عجز.
«فها انا ذا اومک بالوفاده و اسالک حسن الرفاده. فصل على محمد و آله».
الام: القصد. یقال: امه یومه، من باب مد یمد. و اممه تامیما، اذا قصده.
و «الوفاده» بکسر الواو و فتحها کلاهما مرویان، اسم. یقال: وفد فلان على الامیر، اى: ورد رسولا نازلا علیه، فهو وافد، و الجمع: وفد- مثل صاحب و صحب. و جمع الوفد: اوفاد و وفود. و الاسم: الوفاده. کذا قاله الجوهرى فى الصحاح.
و الرفاده فى الاصل خرقه یرفد بها الجرح. و المراد هنا مطلق العطیه.
یعنى: پس اینک من قصد مى کنم تو را به وارد شدن و فرود آمدن به سوى تو، و مى خواهم از تو نیکویى عطیه را. پس رحمت کن بر محمد و آل او.
«و اسمع نجواى و استجب دعائى».
و بشنو راز مرا. و مستجاب کن دعاى مرا.
«و لا تختم یومى بخیبتى. و لا تجبهنى بالرد فى مسالتى».
قوله علیه السلام: «لا تجبهنى»، اى: لا ترد على جبهتى.
(یعنى:) و به آخر مرسان این روز مرا به نومیدى. و مزن دست رد بر پیشانى من در سوال کردن من.
«و اکرم من عندک منصرفى، و الیک منقلبى».
المنصرف: اسم مکان. و کذلک المنقلب.
(یعنى:) و گرامى کن نزد خود محل بازگردیدن مرا. و به سوى توست محل بازگشت من.
«انک غیر ضائق بما ترید، و لا عاجز عما تسال».
به درستى که تو تنگدست نیستى به آنچه خواهى، و عاجز نیستى از آنچه مسوول شوى.
«و انت على کل شىء قدیر».
القدیر: الفعال لما یشاء على ما یشاء. و لذلک لم یوصف به غیر البارى تعالى.
(یعنى:) و تو بر همه چیز توانایى. مى کنى هر آنچه مى خواهى بر آن وجهى که مى خواهى.
«و لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظیم».
المراد من الحول القدره. اى: لا قدره على شىء و لا قوه الا باعانه الله العلى- اى: الذى لا رتبه فوق رتبته، او المنزه عن صفات المخلوقین. و قد یکون بمعنى العالى فوق خلقه بالقدره علیهم -العظیم- اى: ذو العظمه و الجلال الذى لا تحیط بکنهه العقول. و قیل انه تعالى سمى العظیم لانه الخالق للخلق العظیم، کما ان معنى اللطیف هو الخالق للخلق اللطیف.
یعنى: نیست قدرت و توانایى بر چیزى مگر به مددکارى خداى بلند رتبه که مرتبه اى فوق رتبه ى او نیست، صاحب عظمت و بزرگى است که نمى رسد به کنه آن عقلها.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
مجد: وسعت در کرم یا عزت و شرف.
یحد: یوصف،
کنه: حقیقت و قدر.
اسر: جمیع.
الترکیب:
ذلک اشاره است به جملات گذشته از مظاهره الحجج و ابلاء الاعذار و غیره که در سابق گذشت، و کلمه ى کان تامه است به معنى وقع، و قول او علیه السلام و لا یزال با تاویل نقل شده است بنابر نقل تا واو حالیه، است تقدیرش و الحال انک لاتزال ثابتا ثبوتا ابدیا و بنابر نقل یا واو عاطفه است یعنى کل ذلک کان حالا و لا یزال کائنا استقبالا، با در موارد ثلاثه براى ملابست که متعلق به محذوف حال است از ضمیر در افعال مبنى للمفعول تقدیر حجتک اجل من ان توصف حالکونها متلبسه بکلها و هکذا در سایر جملات.
شرح:
یعنى همه ى اینها بود و تو همیشه بودى و اینها همیشه هست و تو همیشه هستى حجت تو بزرگتر است از اینکه وصف کرده شود به تمامش و بزرگى تو رفیع تر است از اینکه تعریف کرده شود به حقیقت او و نعمت تو زیاد تر است از آنکه شمرده شود به تمامش و احسان تو بیشتر است از آنکه شکر کرده شود بر کمتر او.
اللغه:
تقصیر: نرسیدن به مقصود.
سکوت: حرف نزدن و خاموشى.
تمحید: حمد خدا نمودن پى درپى.
فهاهه: گنگى و درماندگى.
امساک: بازداشتن و باز ایستادن.
تمجید: تعظیم.
قصارى: غایت و نهایت.
اقرار: اعتراف.
الحسور بالضم: خستگى و درماندگى.
الترکیب:
«با» در «قصر بى» براى تعدیه است و اسناد تقصیر بر سکوت و اسناد تفهیه بر امساک مجاز عقلى است که در حقیقت به فاعل حقیقى برمى گردد که خودش باشد، عجزا مفعول لاجله است یعنى اقرار من نه براى رغبت من است در او و نه براى رغبت از حمد تو بلکه براى عجز من است از قیام به واجبات تو احتمال دارد که مفعول مطلق باشد براى تاکید فعل یعنى عجزت عجزا.
شرح:
یعنى و به تحقیق که عاجز ساخت براى خاموشى از سپاسگزارى تو و درمانده کرد مرا بازایستادن از جهات بزرگداشتن تو نهایت کار من اقرار به درماندگى است نه از روى رغبت اى خداى من بلکه از روى عجز است.
اللغه:
امه: قصد کرد او را.
الوفاده بالکسر: وارد شدن بر ملوک براى طلب حاجت.
الرفاده: بالکسر، اعانت و اعطاء
نجوى: تو گوشى حرف زدن و مساره و راز،
و مراد از سمع اجابت دعا است مانند سمع الله لمن حمده.
استجابه: اجابت و گفته شده که اجابت عام است و استجابت خاص براى اعطاى سائل است.
خیبه: محرومى و خسارت.
جبهه: رده و منعه و اصل او از جبهه است کانه در موقع رد دست به صورت او مى زنند
منصرف و منقلب: مصدر به معنى انصراف و انقلاب.
الترکیب:
فاء در «فها انا» فصیحه است، یعنى اذا کان الامر کذلک فها انا اقصدک باء در بالوفاده براى ملا بست است یعنى ملتبسا بالوفاده زیرا وارد شدن بر شخص بزرگوار اقتضاى کرامت مى کند.
شرح:
یعنى پس اینک من قصد نمودم تو را به آمدن نزد تو و سئوال مى کنم از تو نیکوئى عطا را پس رحمت بفرست بر محمد و آل او و بشنو راز مرا و اجابت فرما دعاى مرا و به پایان نرسان روز مرا به ناامیدى من و بر پریشانى من مزن برو گردانیدن من در سئوال من و گرامى دار از نزد خود بازگردیدن مرا و به سوى تو بازگشت مرا.
اللغه:
ضاق بالامر: شق علیه و عدم قدرت بر شیىء و اصل او از ضیق ضد سعه است.
قدیر: مبالغ در قدرت صفت مشبهه از قدرت.
حول: قدرت، و حیله و چاره.
الترکیب:
جمله ى «انک...» تا آخر تعلیل است بر استدعاى قبول و اجابت و تاکید است بر غرض کمال قوت یقین به مضمون او، و غیر براى نفى است و لا را بد براى تاکید غیر است، و ما در تردید و تسئل موصول به معنى الذى یا موصوف به معنى شیىء و مفعول تردید و تسئل محذوف است تقدیر تریده، و تساله و جمله ى انت على کل شیىء معطوف بر جمله قبل و براى تقریر مضمون اوست.
شرح:
یعنى به درستى که تو تنگ گرفته نیستى به آنچه خواهى او را و عاجز نیستى از آنچه سئوال کرده شوى از او و تو بر همه چیز توانائى و نیست قدرت و نیست توانائى مگر به خداوند بلندمرتبه بزرگوار.
تنبیهان:
اول- صدوق (رض) در کتاب توحید از امام باقر (ع) روایت کرده که حول به معنى تحول و انتقال است یعنى لا حول لنا عن المعاصى و قوه لنا على الطاعه الا بتوفیق الله سبحانه و در حدیث است که لا حول و لا قوه الا بالله کنزى از کنوز جنت است.
بعضى از علماء گفته است که در این کلام شریف تسلیم بر قضا و قدر و اظهار فقر به خدا و طلب یارى از او در جمیع امور و ابراز عجز بشر است به سلب قوت و حرکت در خیرات و طاعتها و صرف شرها و سیئات از او و اثبات اوست بر ملک علام براى توقیر و تعظیم او و دلالت است در این کلام به توحید خفى چون کسى که چاره و حرکت و قوت را از غیر خدا نفى کرده و بر او تنها اثبات کند لازم است قائل شود که چیزى از ملک و ملکوت خداوند خارج نمى شود و اینکه براى خداوند شریکى نیست.
تنبیه دوم:
در ختم دعا بالجمله ى «لا حول و لا قوه...» اشاره است به روایتى که شیخ کلینى (رض) در کافى به سند صحیح از امام صادق (ع) نقل کرده که آن حضرت فرمود: اگر کسى دعا کند و بعد از دعا بگوید: ماشاء الله لا قوه الا بالله، خداوند مى فرماید بنده ى من تسلیم امر من شد و خود را آماده ى حکم نمود حاجت او را روا نمایند.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
(حجت و دلیل تو اجل از آن است که بتوان همه ى آن را توصیف کرد) (حجتک اجل من ان توصف بکلها).
(و مجد و عظمت بالاتر از آنکه بتوان کنه آن را محدود ساخت) (و مجدک ارفع من ان تحد بکنهه).
(نعمتت بیشتر از آن است که بتوان همه را احصا کرد) (و نعمتک اکثر من ان تحصى باسرها).
(و احسان تو فزون تر از آن است که بتوان حتى بر کمترینش شرط سپاس را به جاى آورد) (و احسانک اکثر من ان تشکر على اقله).
(این در حالى است که سکوت و خاموشى از ستایشت مرا مقصر ساخته) (و قد قصر بى السکوت عن تحمیدک).
(و امساک و خوددارى از تمجیدت زبانم را از کار انداخته (و فههنى الامساک عن تمجیدک).
(و در نهایت امر -اى خداى من- باید اقرار به درماندگى (از ستایش و سپاس تو) کنم ولى نه از بى رغبتى بلکه از سر عجز و ناتوانى) (و قصاراى الاقرار بالحسور لا رغبه -یا الهى- بل عجزا).
(اینک این منم که آهنگ درگاه تو مى کنم) (فها انا ذا اومک بالوفاده).
(و درخواست کمک و حسن پذیرائى از تو دارم) (و اسالک حسن الرفاده).
(بنابراین بر محمد و آلش درود فرست) (فصل على محمد و آله).
(نجواى مرا بشنو) (و اسمع نجواى).
(دعایم را مستجاب کن) (و استجب دعائى).
(روزم را به نومیدى ختم مفرما) (و لا تختم یومى بخیبتى).
(نسبت به درخواستهایم دست رد بر سینه ام مگذار) (و لا تجبهنى بالرد فى مسالتى).
(و انصرافم از پیشگاه تو و بازگشتم به سویت را توام با اکرام و احترام قرار ده) (و اکرم من عندک منصرفى، و الیک منقلبى).
(زیرا تو هر چه را اراده کنى در مضیقه قرار نمى گیرى) (انک غیر ضائق بما ترید).
(و در برآوردن آنچه از تو خواسته شود عاجز نمى مانى) (و لا عاجز عما تسال).
(و تو بر هر چیزى قادرى) (و انت على کل شىء قدیر).
(و لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظیم).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۶، ص:۲۴۹-۲۴۱
«حجّتک أجلّ من أن توصف بکلّها، و مجدک أرفع من أن یحدّ بکنهه، و نعمتک أکثر من أن تحصى بأسرها، و إحسانک أکثر من أن تشکر على أقلّه».
قوله علیه السلام: حجتک اجل من ان توصف بکلها اى اعظم من ان تنعت بکل وصفها، ففى الکلام حذف مضاف دل علیه المعنى، لان الغرض تنزیه حجته تعالى عن اقتدار المخلوقین على الاحاطه بوصفها، لا تنزیهها عن وصف جمیع اجزائها کما هو ظاهر و یدل علیه ما بعده، و نظیر ذلک فى حذف المضاف قوله تعالى: «ان السمع و البصر و الفواد کل اولئک کان عنه مسولا» اى: کل افعال هذه الجوارح، لان السوال عن افعال الحواس لاعن انفسها.
و المجد قیل: السعه فى الکرم و الجلاله، و قیل: هو العز و الشرف، و قیل شرف الذات اذا قارنه حسن الفعال سمى مجدا.
و حددت الشىء حدا: وصفته وصفا محیطا بمعناه ممیزا عن غیره.
و کنه الشىء: حقیقته و نهایته و عرفته کنه المعرفه، اى حقیقه المعرفه، و قیل: کنه الشىء قدره.
قال الجوهرى: و لا یشتق منه فعل و قولهم: لا یکتنهه الوصف بمعنى لا یبلغ کنهه کلام مولد انتهى.
و فى الاساس للزمخشرى: سله عن کنه الامر عن حقیقته و کیفیته، و اکتنه الامر بلغ کنهه، و عندى من السرور بمکانک ما لا یکتنهه الوصف و اکتنهه الامر بلغ غایته انتهى.
قوله علیه السلام: من ان تحصى باسرها: اى: من ان یحصى جمیعها و اصل الاسر شد القتب بالاسار و هو القد اى السیر المقدود من جلد غیر مدبوغ ثم قیل: خذه باسره اى: جمیعه.
قال الجوهرى: هذا الشىء لک باسره اى بقده یعنى جمیعه کما تقول برمته انتهى.
یشیر الى ان اصل قولهم: «برمته» ان رجلا دفع الى رجل بعیرا بحبل فى عنقه فقیل لکل من دفع شیئا بجملته اعطاه برمته، و الرمه بالضم قطعه من الحبل بالیه. اذا عرفت ذلک: فتفسیر من فسر الاسر بالجمیع غیر جید لایهامه ان الاسر لفظ موضوع لمعنى الجمیع مرادف له و لیس کذلک.
و «الباء» فى الفقر الثلاث للملابسه متعلقه بمحذوف وقع حالا من الضمیر فى الافعال المبنیه للمفعول، و التقدیر حجتک اجل من ان توصف حال کونها ملتبسه بکلها، و قس علیه ما بعده و یجوز ان تکون متعلقه بالافعال المذکوره، لان باء الملابسه لا منع من وقوعها لغوا على ما استظهره الرضى، و ان قیل: انها لا تکون بهذا المعنى الا مستقرا، و ما یظهر من تفضیل حجته تعالى فى الجلاله على وصفها بکلها، و مجده فى الرفعه على حده بکنهه، و نعمته فى الکثره على احصائها باسرها، و احسانه فیها على شکره تعالى على اقله، و هو لا معنى له تقدم الکلام علیه فى الروضه السادسه عشره مبسوطا و استوفینا نقل اقوال العلماء فیه فلا نطول باعادته هنا.
قصرت بنا النفقه قصورا من باب -قعد- و قصرت تقصیرا للمبالغه لم تبلغ بنا مقصدنا، فالباء للتعدیه مثل خرجت به.
و السکوت: الصمت، و ترک الکلام.
و التحمید: حمد الله مره بعد اخرى.
و الفهه و الفهاهه: العى، و الحصر فى النطق و قد فهه فهها محرکا من باب -تعب- و فهه الله ایضا یتعدى و لا یتعدى، و هى روایه ابن ادریس فى عباره الدعاء، و فهه الله بالتثقیل و هى الروایه المشهوره.
و فى نسخه: «و افحمنى» اى اسکتنى، قال الفارابى فى دیوان الادب: افحمه اى اسکته فى خصومه او غیرها.
و امسک عن الامر امساکا: کف عنه.
و مجده تمجیدا: عظمه و اثنى علیه، و اسناد التقصیر الى السکوت و التفهیه الى الامساک مجاز عقلى لتلبسهما بالفاعل الحقیقى و هو نفسه على ما صرح به صاحب الکشاف حیث قال: المجاز العقلى ان یسند الفعل الى شىء یتلبس بالذى هو فى الحقیقه له کتلبس التجاره بالمشترین فى قوله تعالى: «فما ربحت تجارتهم».
و قصاراى: اى غایتى و آخر امرى، یقال: قصاراک ان تفعل کذا بالضم، و قصرک بالفتح و قصیراک على صیغه التصغیر، اى غایتک و جهدک.
و قال الزمخشرى فى الفایق: و هو من القصر بمعنى الحبس لانک اذا بلغت الغایه حبستک و یصدقه قولهم فى معناه: ناهیک.
و اقر بالشىء اقرارا: اعترف به.
و الحسور: الکلال و الانقطاع من حسر البصر حسورا اى: کل و انقطع عن النظر لطول مدى و نحوه.
و فى النهایه: حسر اذا اعیا و تعب یحسر حسورا فهو حسیر.
قوله علیه السلام: «لا رغبه یا الهى بل عجزا» نصب على المفعول لاجله اى اقرارى بالحسور لا لرغبه فیه او لا لرغبه عن تحمیدک او تمجیدک بل لعجزى عن القیام بما یجب لک منهما، و یحتمل النصب على المصدریه و التقدیر لا ارغب رغبه بل عجزت عجزا.
قوله علیه السلام: «فها انا ذا اومک» «الفاء»: فصیحه، اى اذا کان الامر کذلک، فها انا اقصدک من امه اما من باب -قتل- اى قصده.
و الوفاده: بالکسر مصدر وفد علیه وفدا من باب -وعد- و وفودا و وفاده فهو وافد و هم وفد.
قال الراغب: هم الذین یقدمون على الملوک مستنجزین الحوائج.
و قال ابن الاثیر: هم الذین یقصدون الامراء لزیاره و استرفاد و انتجاع و غیر ذلک انتهى.
و «الباء» للملابسه، اى ملتبسا بالوفاده اذ مجرد الوفاده یقتضى الکرامه لان من وفد على عظیم زائرا او مسترفدا لزمه کرامته و ان لم یکن له عنده سابقه ید او معروف یجب الجزاء علیه.
و فى الحدیث: الحاج وفد الله.
و الرفاده: بالکسر الاعانه من رفده رفدا من باب -ضرب- اى اعانه، و منه قول ابن عباس: و الذین عاقدت ایمانکم من النصر و الرفاده.
و یقال: رفده ایضا بمعنى اعطاه و وصله و هو اعانه ایضا.
قال الزمخشرى فى الاساس: رفد فلانا و ارفده اعانه بعطاء او قول او غیر ذلک، یقال: فلان نعم الرافد اذا حل به الوافد و منه: الرفاده للحاج: و هو شىء کانت تترافد اى تتعاون به قریش فى الجاهلیه یخرج کل انسان بقدر طاقته مالا فیجمعونه فیما بینهم و یشترون به للحاج طعاما و زبیبا للنبیذ و یطعمون الحاج و یسقونهم ایام الموسم حتى ینقضى و کانت الرفاده و السقایه لبنى هاشم و السدانه و اللواء لبنى عبدالدار.
و النجوى: اسم من ناجیته اذا ساررته و خاطبته سرا.
و قال الفراء: قد یکون النجوى اسما و مصدرا.
و قال الجوهرى: نجوته نجوا اى ساررته و کذلک ناجیته و انتجى القوم و تناجوا: اى تساروا و الاسم النجوى.
و معنى اسمع نجواى: اجب دعائى لک سرا و تقبله من قولهم: سمع الله دعاءه اى: اجابه و منه: سمع الله لمن حمده، لان غرض السماع الاجابه، و فى الدعاء اعوذ بک من دعاء لا یسمع اى: لایستجاب.
و الاستجابه: الاجابه یقال: اجاب الله دعاءه و استجابه بمعنى و لیست السین فیه للطلب، قال تعالى: «اجیب دعوه الداع» و قال «ادعونى استجب لکم» و فرق بعضهم بین الاجابه و الاستجابه فقال: الاجابه عامه و الاستجابه خاصه باعطاء المسوول.
و الخیبه: الحرمان و الخسران.
و جبهه بالمکروه کمنعه: لقیه به و اصله من جبهته اذا ضربت جبهته.
و رد السائل ردا: منعه و صرفه محروما لم یعطه شیئا، و منه: لا ترد السائل و لو بظلف.
و المنصرف و المنقلب بفتح العین فیهما مصدران بمعنى الانصراف و الانقلاب و هما بمعنى، یقال: صرفته فانصرف و قلبته فانقلب و اصلهما من الصرف و القلب بمعنى رد الشىء من حاله الى حاله و امر الى امر و لهذا اذا عدیا بمن او عن کانا بمعنى الذهاب یقال: انصرفت عنه و من عنده و انقلبت عنه، و من المکان اى ذهبت عنه و اذا عدیا ب«الى» کانا بمعنى الاتیان و الرجوع، یقال: انصرفت الیه و انقلبت الیه اى: رجعت الیه و اتیته، و ما ذاک الا ان کلا من الذهاب و الرجوع تحول من حال الى حال و تردد من امر الى امر، و ایقاع الاکرام على المنصرف و المنقلب مجاز عقلى على ما صح من انه اعم من ان یکون فى النسبه الاسنادیه او الایقاعیه او الاضافیه، و قد تقدم الکلام على ذلک مستوفى، و الله اعلم.
الجمله و ما بعدها تعلیل لاستدعاء التقبل و الاستجابه و تاکیدها لغرض کمال قوه یقینه بمضمونها.
و غیر هنا لمجرد النفى فهى بمعنى لا نحو: «غیر ناظرین اناه» و «غیر باغ و لا عاد».
و ضاق بالامر: شق علیه و لم تسعه قدرته اى لا یشق علیک ما تریده و لا تعجز عنه، و اصله من الضیق خلاف السعه.
و «لا» مزیده لتاکید النفى المدلول علیه بغیر کانه قیل: لا ضائق بما ترید و لا عاجز.
و «ما» فى الموضعین موصوله او موصوفه و مفعولا ترید و تسال محذوفان اى: تریده و تساله و حذف المفعول کثیر مطرد اذا وقع ضمیرا عائدا الى الموصول او الموصوف و منه «ان الله یحکم ما یرید» و «لا یسال عما یفعل».
و انت على کل شىء قدیر: اى مبالغ فى القدره علیه تتصرف فیه حسب ما تقتضیه مشیئتک المبنیه على الحکم البالغه، و الجمله معطوفه على الجمله قبلها مقرره لمضمونها مفیده لجریان قدرته فى جلائل الامور و دقائقها، و قد سبق الکلام على معنى قدرته تعالى و تعلقها بکل شىء، و معنى الشىء فلیرجع الیه.
و الحول: قیل المراد به هنا القدره، اى لا قدره على شىء و لا قوه الا باعانه الله سبحانه.
و قیل: الحرکه، اى لا حرکه و لا استطاعه على التصرف الا بمشیته تعالى، و قیل: الحیله بمعنى تقلیب الفکر للاهتداء الى المقصود.
و روى رئیس المحدثین قدس سره فى کتاب التوحید: عن الباقر علیه السلام: ان الحول هاهنا بمعنى التحول و الانتقال، و المعنى لا حول لنا عن المعاصى و لا قوه لنا على الطاعه الا بتوفیق الله سبحانه.
فینبغى قصد هذا المعنى المروى لا غیر و قد اسلفنا فى شرح السند ذکر وجوه الاعراب فى هذه الکلمه و ذکر ما قیل فى معناها بابسط من هذا فلا نطول باعادته.
و فى الحدیث: لا حول و لا قوه الا بالله کنز من کنوز الجنه.
قال بعض العلماء: فى هذه الکلمه الشریفه تسلیم للقضاء و القدر و اظهار الفقر الى الله بطلب المعونه منه فى جمیع الامور و ابراز لعجز البشر بسلب القوه و الحرکه فى الخیرات و الطاعات و صرف الشرور و السیئات عنهم و اثباتهما للملک العلام توقیرا و تعظیما له و دلاله على التوحید الخفى، لان من نفى الحیله و الحرکه و القوه و الاستطاعه عن غیره و اثبتها له سبحانه على الحصر الحقیقى و بینه انه بایجاده و استعانته و توفیقه لزمه القول بانه لم یخرج شىء من ملکه و ملکوته و انه لا شریک له تحقیقا لمعنى الحصر و فى ختم الدعاء بها اشعار بما رواه ثقه الاسلام فى الکافى بسند صحیح عن ابى عبدالله علیه السلام انه قال: اذا دعا الرجل فقال بعد ما دعا: «ما شاء الله لا قوه الا بالله قال الله عز و جل: استبسل عبدى و استسلم لامرى اقضوا حاجته» اى: وطن نفسه لحکمى من قولهم: استبسل للموت اذا اوطن نفسه على الموت او وکل امره الى من استبسله لعمله و به اذا وکله الیه، و الله اعلم.
