تاملی در نهضت عاشورا (کتاب)

کتاب «تأملی در نهضت عاشورا»، اثر رسول جعفریان، پژوهشی به زبان فارسی پیرامون قیام امام حسین (علیه‌السلام) و نهضت عاشورا است. نویسنده در این کتاب، ضمن بررسی زمینه‌های قیام کربلا، به موضوعاتی از جمله حکمت شهادت امام حسین، آثار نهضت امام و تحریفات عاشورا پرداخته است.

محتوای کتاب

کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در دوازده بخش تنظیم شده است. نخستین گفتار کتاب به بررسی اجمالی منابع تاریخ عاشورا پرداخته است که در این میان «مقتل الحسین» ابی‌مخنف، «طبقات» محمد بن سعد زهری، «أنساب الأشراف» بلاذری، «الأخبار الطوال» دینوری، «الفتوح‌» ابن اعثم، «مقتل الحسین» خوارزمی و «مقتل الحسین» طبرانی، به‌عنوان برجسته‌ترین و کهن‌ترین منابع قابل‌توجه که به‌صورت نسبتا مفصل به واقعه عاشورا پرداخته‌اند، مطرح گردیده است.

فارغ از برخی نکات جزیی که در ضمن مطالب بعدی مورد اشاره قرار خواهد گرفت، اطلاعات تخصصی قابل توجهی توسط مؤلف در این بخش ارائه گردیده است و به لحاظ منطقی جایگاه این بخش به‌عنوان اولین گفتار کتابی‌ در باب عاشورا، مناسب ارزیابی‌ می‌شود.

پس از آن در گفتاری کوتاه، زمینه‌های قیام کربلا مورد بررسی قرار گرفته است، سپس دو گزارش نسبتا مفصل از واقعه کربلا ارائه گردیده است. گزارش نخست تحت عنوان «گزارش‌نامه واقعه کربلا؛ یک مقتل کوتاه» با تکیه بر منابع دست اول تاریخی و گه‌گاه با اتکا به منابع روایی شیعه (مثل کافی) تنظیم شده و به‌طور نسبتا جامع و درعین‌حال مختصر، به روایت واقعه پرداخته است. تلاش مؤلف در تدوین این بخش به لحاظ استفاده از منابع معتبر قابل تقدیر است.

گزارش دوم تحت عنوان «گزارشی دیگر از رویداد کربلا» با ارائه اطلاعاتی که بخش زیادی از آنها در گزارش نخست ذکر گردیده سامان یافته است؛ با این تفاوت که به بُعد تحلیلی مطالب، بیشتر پرداخته است. بنا بر آنچه مؤلف در مقدمه کتاب آورده، این دو بخش مستقل از یکدیگر نگاشته شده و هریک ویژگی خاص خود را داراست.

پنجمین گفتار حاوی مطالبی بسیار مختصر پیرامون اربعین امام حسین(ع) است. بخش بعدی کتاب تحت عنوان «حکمت شهادت امام حسین(ع)» رویکردی متفاوت از آنچه در بخش‌های پیشین شاهد بودیم، دارد و به گفته مؤلف، وی روش تاریخی را در این بخش کنار گذاشته و بیشتر به مسائل فکری پرداخته است. تمام سعی مؤلف در این بخش بر آن است که نشان دهد بار عاطفی حادثه کربلا بر بار سیاسی آن سایه افکنده است و مانع از آن شده که پیام سیاسی این واقعه بزرگ و الگوسازی مناسب از آن صورت گیرد. درعین‌حال که متذکر می‌شود: «پرداختن به جنبه‌های عاطفی می‌تواند به‌طور مستقیم خاطره یک حادثه را زنده کند و به‌نحوی بار سیاسی آن را انتقال دهد».

نویسنده در بخش دیگری از کتاب تحت عنوان «آثار نهضت امام حسین(ع)» تأثیر نهضت آن حضرت بر سقوط حکومت امویان را از طریق زیر سؤال بردن اسلامیت حکومت آنان و نشان دادن فعالیت و زنده بودن خط بنی هاشم به‌عنوان تنها رقیب سیاسی بنی امیه، بررسیده است. در این بخش همچنین تأثیر قیام آن حضرت بر قیام‌های بعدی علویان مورد بررسی قرار گرفته و اطلاعات سودمندی از لحاظ تاریخی ارائه گردیده است.

هشتمین بخش کتاب به گزارشی از محتوای کتاب «کامل الزیارات» از جعفر بن محمد بن قولویه قمی اختصاص یافته است.

نهمین بخش، تحت عنوان «ابعاد شکلی و شعاری نهضت امام حسین(ع)» سامان یافته که بحثی کلی پیرامون برخی شعائر حادثه عاشورا است که در طول تاریخ شکل گرفته است. مؤلف در این بخش از سه جریان روضه‌خوانی و مرثیه سرایی، عزاداری در قالب دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی و بالاخره تعزیه، به‌عنوان سه جریان مشخص در بعد شعائری واقعه عاشورا یاد می‌کند.

بستر تاریخی عزاداری اهل سنت برای امام حسین(ع)، عنوان دهمین بخش کتاب است که طبق اظهار مؤلف در پاورقی، در یکی از مجالس عزاداری امام حسین(ع) در شهر زاهدان ارائه گردیده است. وی در این بخش گزارش‌هایی تاریخی از عزاداری‌های اهل سنت برای امام حسین(ع) را که عمدتا از آثار تاریخی اهل سنت استخراج گردیده، گرد آورده است که در نوع خود، موضوعی جدید و جالب توجه است. در مقدمه این بخش، مؤلف در ‌‌مطلبی تحت عنوان «ابوحنیفه شیعه زیدی» شواهدی اقامه می‌کند که طبق آن ابوحنیفه، یکی از پیشوایان بزرگ فقهی اهل سنت، به لحاظ سیاسی از قیام‌های علویان حمایت می‌کرده و امامت سیاسی علویان را پذیرفته بوده است.

یازدهمین بخش کتاب به «تحریفات عاشورا» اختصاص یافته است. زمان رسوخ تحریف در تاریخ عاشورا، انگیزه‌های تحریف، کتاب «روضة الشهداء» و مسئله تحریف، حکومت‌ها و تحریف عاشورا و پیشینه مبارزه با تحریف عاشورا، از عناوینی است که در این قسمت طرح گردیده و اطلاعات سودمندی به دست داده است.

آخرین بخش تحت عنوان «روضة الشهداء» اثر ملا حسین کاشفی به بررسی این کتاب تأثیرگذار در تاریخ عزاداری امام حسین(ع) پرداخته است. به میان آمدن نام «روضة الشهداء» در جای‌جای کتاب به‌مناسبت‌های گوناگون و اختصاص دادن بحث نسبتا مبسوطی به این کتاب نشان از دل‌مشغولی و دغدغه مؤلف نسبت به تأثیرگذاری کتاب «روضة الشهداء» در تاریخ عزاداری امام حسین(ع) دارد.