الانزع البطین

در منابع روایی شیعه و اهل‌سنت، تعبیر «الأنزع البَطین» در مورد امام علی (علیه‌السلام) به کار رفته است. در برخی روایات دیگر، «الانزع» کنایه از مبرّا بودن از شرک، و «البطین» کنایه از فراوانی علم و ایمان آن حضرت بیان شده است.

واژه‌شناسی

«نَزع» به معنای برکندن است و «اَنزَع» کسی است که موهای دو طرف پیشانی او کنده و ریخته شده است. فخرالدین طریحی «اَنزَع» را به کسی که موی سرش از دوجانب پیشانی‌ باشد معنی نموده و می‌گوید به هر کدام از دو سفیدی دو طرف پیشانی که جای موی ریخته است النَّزَعة گفته می‌شود. در لسان العرب نیز آمده است: «انزع به معنای خالی بودن دو طرف پیشانی از مو است... یکی از صفات علی (علیه السلام) بطین الأنزع است و عرب خالی بودن دو طرف پیشانی را دوست مى دارد و چنین کسى را به فال نیک مى‌گیرند».

واژه «بطن» نیز به معنای شکم و نیز به معنای نهان، در مقابل آشکار است و «بَطین» به کسی گفته می‌شود که شکمش برآمده باشد؛ «رجل بطین: ضخم البطن».

معنای انزع بطین در روایات

در روایات متعددی به حضرت علی (علیه السلام) از سوی رسول خدا (صلی الله علیه وآله) لقب "أنزع" و "بطین" اطلاق شده است. همچنین در زیارت هفتم از زیارات مطلقه امیرالمؤمنین علیه السلام که سید بن طاوس در مصباح الزائر نقل کرده، ایشان به «الأنزع البَطین» وصف شده است: «اللّٰهُمَّ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیک یا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ، ... بِمُحَمَّدٍ خاتَمِ النَّبِیینَ...، وَ بِأَخِیهِ وَابْنِ عَمِّهِ الْأَنْزَعِ الْبَطِینِ، الْعالِمِ الْمُبِینِ، عَلِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ...».

اما مخالفان اهل بیت، این دو لقب را به معنای ظاهر آن ترجمه کرده و در مقام عیب‌جویی حضرت علی بر آمدند. درحالی که در مقام زیارت امام معصوم، از فضائل و مناقب ایشان سخن می گوییم، نه اینکه در مقام تنقیص باشیم و قطعا نمی توان معنایی را قصد کرد که متناسب با فضای کلام نباشد. بنابراین، دو صفت مذکور به معانی عمیق دیگری در آن حضرت دلالت دارد. چنانکه مطابق روایات دیگر، «الانزع» کنایه از کنده شده و دور شده از شرک، و «البطین» کنایه از فراوانی علم، ایمان و یقین ایشان است.

در روایتی که در کتب شیعه و سنی نقل شده، آمده است: «قال رسول الله صلی الله علیه وآله یا علی ان الله تعالى قد غفر لک ولأهلک ولشیعتک ومحبی شیعتک فأبشر فإنک الأنزع البطین منزوع من الشرک بطین من العلم»؛ رسول خدا صلی الله علیه وآله به آن حضرت علی علیه السلام فرمود: ای علی، خداوند تو را و خاندان و شیعیان و دوستان شیعیان تو را آمرزیده است، پس مژده باد تو را که تو اَنزع بطین هستی، از شرک بریده ای و از علم سرشاری.

در کتاب علل الشرایع در بابی با عنوان: "سرّ این که جلو سر مبارک امیرالمؤمنین علیه‌السلام مو نداشت و جهت نامیده شدن حضرت به انزع البطین" روایاتی در این مورد آمده است، از جمله: «عن عبایة بن ربعی قال جاء رجل إلى ابن عباس فقال له أخبرنی عن الأنزع البطین علی بن أبی طالب فقد اختلف الناس فیه فقال له ابن عباس أیها الرجل والله لقد سألت عن رجل ما وطئ الحصى بعد رسول الله صلى الله علیه وآله أفضل منه وانه لأخو رسول الله وابن عمه ووصیه وخلیفته على أمته وانه الأنزع من الشرک بطین من العلم ولقد سمعت رسول الله صلى الله علیه وآله یقول من أراد النجاة غدا فلیأخذ بحجزة هذا الأنزع یعنی علیا علیه السلام»؛ عبایة بن ربعى نقل می کند که گفت: مردى نزد ابن عباس رفت و به او گفت: مرا از انزع بطین على بن ابى طالب علیه‌السلام خبر ده، مردم درباره اش اختلاف دارند؟ ابن عباس گفت: اى مرد به خدا از مردى سؤال نمودى که بعد از رسول خدا روى ریگ ها احدى از او برتر و افضل قدم نگذارده او برادر رسول خدا صلى الله علیه و آله و پسر عمو وصى و خلیفه آن حضرت بر امتش مى باشد، او انزع و برکنار از شرک و بطین و پر از علم مى باشد، از رسول خدا صلى الله علیه و آله شنیدم که مى فرمودند: کسى که مى خواهد در روز فرداى قیامت اهل نجات باشد باید دامن این انزع یعنى على علیه‌السلام را بگیرد.

سبط ابن جوزی نیز در این رابطه می گوید: «و یسمّى علی (علیه السلام) البطین لأنه کان بطینا من العلم وکان یقول علیه السلام لو ثنیت لی الوسادة لذکرت فی تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم حمل بعیر و یسمى الأنزع لأنه کان أنزع من الشرک»؛ به این خاطر به علی (علیه السلام) "بطین" گفته می‌شده که باطن و شکم او مملو از علم بوده است؛ لذا او بسیار می‌فرمود که اگر فرصت داشته باشم می‌توانم به اندازه بار شتر در مورد "بسم الله الرحمن الرحیم" شرح و تفسیر بگویم. و به این خاطر به او "انزع" گفته می‌شده زیرا از شرک خالی بوده است.

منابع

• علل الشرایع، شیخ صدوق، ترجمه سید محمدجواد ذهنى تهرانى، انتشارات مؤمنین.
• "الانزع البطین"، مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر.
• "انزع البطین در زیارت امیرالمؤمنین علیه‌السلام"، مرکز ملی پاسخ‌گویی به سوالات دینی.