و اگر ما بخواهیم آنچه را که به وحی بر تو آوردیم (از قرآن و علم و آیین) همه را باز می‌بریم و آنگاه تو بر (قهر) ما هیچ کارساز و مددکاری در این باره نخواهی یافت.
و اگر بخواهیم قطعاً آنچه را به تو وحی کرده ایم [از یادها و نوشته ها] محو می کنیم، آن گاه در برابر ما [برای بازگرفتنش] کارسازی برای خود نخواهی یافت.
و اگر بخواهيم، قطعاً آنچه را به تو وحى كرده‌ايم مى‌بَريم، آنگاه براى [حفظ] آن، در برابر ما، براى خود مدافعى نمى‌يابى،
اگر بخواهيم همه آنچه را كه بر تو وحى كرده‌ايم، باز مى‌ستانيم و تو براى خود در برابر ما مددكارى نمى‌يابى.
و اگر بخواهیم، آنچه را بر تو وحی فرستاده‌ایم، از تو می‌گیریم؛ سپس کسی را نمی‌یابی که در برابر ما، از تو دفاع کند...
If We wish, We would take away what We have revealed to you. Then you would not find for yourself any defender against Us,
And if We please, We should certainly take away that which We have revealed to you, then you would not find for it any protector against Us.
And if We willed We could withdraw that which We have revealed unto thee, then wouldst thou find no guardian for thee against Us in respect thereof.
If it were Our Will, We could take away that which We have sent thee by inspiration: then wouldst thou find none to plead thy affair in that matter as against Us,-
معانی کلمات آیه
«بِالَّذِی»: حرف (ب) برای تعدّیه، و به کاربردن موصول مختصّ (الَّذی) به جای موصول مشترک (ما) برای بیان اهمّیّت و عظمت قرآن است.
«بِهِ»: در این رابطه که بازپس گرفتن قرآن است.
«وَکِیلاً»: ملتزم. متعهّد. حافظ و نگهدار. مراد کسی است که تضمین حفظ قرآن یا اعادت آن کند.
جز رحمت از پروردگارت (مدافعى نخواهى يافت)، قطعاً فضل خداوند نسبت به تو بزرگ است.
نکته ها
آيه‌ى 86، حالت تهديدآميز نسبت به پيامبر دارد كه خداوند، همچنان كه عطا مى‌كند، اگر
جلد 5 - صفحه 114
بخواهد بازپس مى‌گيرد. «1» و آيه‌ى 87، لحن تشويق آميزى دارد.
قرآن، وحى، نبوّت، خاتميّت وشفاعت، همه از تفضّلات الهى نسبت به پيامبر صلى الله عليه و آله بوده واز مقام ربوبيّت خدا سرچشمه مى‌گيرد و خداوند عطاهايش را از او بازپس نمى‌گيرد، هر چند دستش باز، قدرتش استوار و مى‌تواند همه را بازگيرد.
پیام ها
1- نعمت‌ها را از خداوند بدانيم و مغرور نشويم، زيرا بقا و زوال نعمت‌ها به اراده‌ى اوست. «لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِي أَوْحَيْنا»
2- هيچ كس در برابر قهر الهى نمى‌تواند نقشى داشته باشد. «ثُمَّ لا تَجِدُ»
3- نزول كتب آسمانى و وحى، از شئون ربوبيّت خداوند و در مسير تربيت انسان است. بِالَّذِي أَوْحَيْنا ... إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ
4- قرآن، فضل بزرگ الهى است. أَوْحَيْنا ... إِنَّ فَضْلَهُ كانَ عَلَيْكَ كَبِيراً چون خداوند بزرگ و والاست، لطف او نيز بزرگ، و فضل بزرگ او مخصوص پيامبر است.
«1». نسبت به موارد ديگر نيز چنين است، همانگونه كه «خلقكم»، «يذهبكم». همانگونه كه «يعزّ»، «يذلّ»، همانگونه كه «يهدى»، «يضلّ»، همانگونه كه «احياكم»، «يميتكم»، همانگونه كه «ينصركم»، «يخذلكم». آرى، آفريدن و بردن، عزّت و ذلّت، هدايت و ضلالت، حيات و مرگ، يارى و خوارى تنها به دست اوست.
وَ لَئِنْ شِئْنا: و اگر بخواهيم و اراده ما تعلق يابد لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ: هرآينه البته البته ببريم آن چيزى را كه از قرآن وحى نموديم بتو يعنى از سينه‌ها و مصاحف محو كنيم و باقى نگذاريم از آن اثرى را ثُمَّ لا تَجِدُ لَكَ بِهِ عَلَيْنا وَكِيلًا: پس نيابى تو براى بردن و محو آن بر ما وكيلى كه آنرا استرداد كند و بسينه‌ها و مصحفها باز آرد.
تنبيه: آيه شريفه تحذير باشد نسبت بامت حضرت ختمى مرتبت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از ناسپاسى و حق ناشناسى اعظم نعمت الهى و فرقان سبحانى كه اعلاى آن نمايند بمتابعت و بپرهيزند از مخالفت زيرا اعراض و بى‌اعتنائى بآيات قرآنى سر انجام بدى خواهد داشت. ابو الفتوح رازى (قده) روايت نموده «2» از عبد اللّه بن عمر كه حضرت روزى بمنبر و پس از حمد و ثناى الهى فرمود اين
«1» تفسير برهان، جلد 2 صفحه 444.
«2» تفسير أبو الفتوح، جلد 6، صفحه 357.
جلد 7 - صفحه 436
كتابها چيست كه شما مينويسيد كتاب نيست جز كتاب خداى تعالى نزديك است غضب فرمايد براى كتاب خود هيچ ورقى و هيچ دلى رها نكند كه در آن آيتى از قرآن باشد مگر آنكه بر دارد عرض كردند حال مؤمنان در آن روز چگونه باشد فرمود هر كه را خدا باو خير خواهد توفيق دهد بر ثبات كلمه توحيد «لا اله الّا اللّه». از ابن مسعود نقل است «1» اول چيزى كه شما از دين خود نيابيد امانت باشد و آخر چيزى كه نيابيد نماز باشد و قومى نماز خوانند و حال آنكه آنها را دين نباشد و روزى آيد قرآن در ميان شما هيچ نباشد گفتند چگونه بود و حال آن كه ما در سينه‌ها از پدران آموخته و بفرزندان بياموزيم و در مصحفها نوشته‌ايم گفت از دلهاى شما بردارند آنگاه اين آيه تلاوت نمود (وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ ثُمَّ لا تَجِدُ لَكَ بِهِ عَلَيْنا وَكِيلًا).
- و ميپرسند تو را از روان بگو روان از فرمان پروردگار من است و داده نشديد از دانش مگر اندكى
و اگر بخواهيم هر آينه ببريم آنچه را وحى كرديم بتو پس نيابى براى خود بآن بر ما كار گذارى
مگر رحمتى از پروردگارت همانا فضل او باشد بر تو بزرگ
بگو هر آينه اگر جمع شوند تمام انس و جن بر آنكه بياورند مانند اين قرآن را نياورند مانند آنرا و اگر چه باشند بعضى از آنها مر بعضى را مدد كار
و بتحقيق مكرّر گردانديم براى مردم در اين قرآن از هر گونه بيان مذكّر شگفت آورى پس قبول نكردند بيشتر مردم مگر انكار را.
تفسير
اجمالى از بيان حقيقت روح در سوره حجر ذيل آيه فاذا سوّيته و نفخت فيه من روحى گذشت و در اين آيه ظاهرا يا سؤال از حقيقت آن شده يا از مبدء پيدايشش و بر هر تقدير جواب از آن بنحو احسن اتقن اصلح بحال سائل داده شده
جلد 3 صفحه 386
كه خداوند به پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده بگو روح از امر يعنى كار يا فرمان پروردگار من است چون مجرّد از مادّه و لوازم آن است و فقط بفعل خداوند و امر كن وجودى او بدون احتياج بمادّه و مدّت وجود پيدا ميكند و در اين كلمه شريفه لطيفه جامعه اشاره بحقيقت و بيان مبدء پيدايش آن شده است بنحوى كه عقل مات ميشود با معذرت از بيان تفصيلى براى عدم استعداد و قصور علم بشر از ادراك حقائق موجودات خصوصا مجرّدات كه از آن بعالم امر تعبير ميشود كه فرموده و داده نشديد شما از علم مگر كمى يعنى كمى از علم يا كمى از شما چنانچه از روايت قمّى ره استفاده ميشود كه مراد كمى علم بشر است در برابر علم خداوند و از روايت عيّاشى ره از امام باقر عليه السّلام معلوم ميشود مراد باطنى، كمى علماء است در بين مردم و منافات ندارد كه هر دو مراد باشد در ظاهر و باطن چنانچه مكرّر بيان شده است چون قمّى ره فرموده يهود پرسيدند از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از روح فرمود روح از امر پروردگار من است و داده نشديد شما از علم مگر كمى آنها عرض كردند اين مخصوص بما است حضرت فرمود خير شامل تمام مردم است آنها گفتند اين چگونه ميشود تو ميگوئى بر من قرآن نازل شده و بر شما تورية و ميگوئى كسى را كه خداوند باو حكمت داده خير كثير عطا فرموده پس آيه وَ لَوْ أَنَّ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ كَلِماتُ اللَّهِ نازل شد كه دلالت دارد بر آنكه علم خداوند غير متناهى و نامحدود است و علم بشر هر قدر باشد در برابر آن كم و محدود است و در بعضى از روايات تأييد از روايت عيّاشى ره شده است و استشهاد باين آيه بر كمى علم بعضى از مردم فرموده‌اند در هر حال اقوال مفسّرين كه بعضى گفته‌اند خداوند عدول فرموده از جواب بمراعات حال سؤال كنندگان و قصور ادراك آنها يا براى اثبات نبوّت پيغمبر چون آنها معتقد بودند كه كسى كه جواب از اين سؤال دهد پيغمبر نيست يا مراد از روح روح القدس است يا عيسى عليه السّلام است كه روح اللّه است و سؤال شده از آن كه قديمند يا حادث و جواب داده شده كه از امر پروردگار است كه دلالت بر حدوث دارد يا آن كه مراد از روح قرآن است چون خداوند فرموده وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا و سؤال شده از كيفيّت نزول و اعجاز آن و جواب داده شده كه آن كار خدا و نازل بامر او و از قدرت بشر
جلد 3 صفحه 387
خارج است اين اقوال بنظر حقير يا بى‌وجه است يا خلاف ظاهر و آنچه در بيان حقيقت روح از ائمه اطهار نقل شده منافى با بيان حقير در سوره حجر و آنچه بدوا در اين آيه ذكر شد نيست بلكه مويّد و مؤكّد است و مراد از روح همان جوهر لطيفه قدسيّه است كه از عالم غيب باجسام مستعدّه افاضه ميشود و در حيوان منشأ اراده و احساس و در انسان مدرك كليّات است بلى ارواح انبياء و اولياء و اهل ايمان مخصوص بكمالاتى هستند كه در سايرين وجود ندارد و مقام مقتضى براى بسط مقال نيست در هر حال چون معلوم شد كه مبدء علم بشر ذات احديّت است و مخزن آن وحى الهى و قرآن كريم است براى انذار و تخويف و بيان آن كه وضع و رفع آن بدست خدا است فرموده و اگر بخواهيم ميبريم از دلها و محو ميكنيم از مصاحف، وحى الهى و قرآن كريم را و كسى نميتواند با مادر اين امر معارضه نمايد و مانع از اجراء اراده ما شود تا شما او را كار گذار خود كنيد مگر باز رحمت الهى و فضل نامتناهى حقّ شامل حال شما گردد و باقى و برقرار دارد كتاب خود و مخزن علم شما بلكه اوّلين و آخرين را براى تفضّل بر محمّد و آل او صلوات اللّه عليهم اجمعين چون فضل خداوند بر اين خاندان بزرگ بوده و هست و خواهد بود و بعضى اين آيه را مؤيّد احتمال آنكه مراد از روح قرآن باشد قرار داده‌اند. و براى دفع توهّمى كه ممكن است از آيات سابقه براى اشخاص ضعيف النّفس حاصل شود كه تصوّر نمايند علم مستفاد از قرآن كم و غير مستقرّ است و موجب آن شود كه از قدر و عظمت آن در انظار كاسته گردد در مقام تحدّى و اثبات اعجاز قرآن بر آمده و به پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده بگو اگر تمام انس و جنّ جمع و متّفق شوند كه مانند اين قرآن در اشتمال بر علوم و معارف و احكام نافعه مفيده بحال بشر و فصاحت و بلاغت و لطافت و جزالت و بداعت بياورند نميتوانند اگر چه پشت بپشت هم دهند و با يكديگر كمك كنند در خرائج نقل نموده كه ابن ابى العوجاء و سه نفر از دهريه در مكّه متّفق شدند كه هر يك يك چهارم مانند قرآن را انشاء نمايند و در سال آينده براى معارضه حاضر شوند و چون موعد رسيد و در مقام ابراهيم جمع شدند يكى از آنها گفت من چون بآيه يا ارض ابلعى ماءك رسيدم عاجز شدم ديگرى گفت من چون بآيه فلمّا استيأسوا منه خلصوا نجيّا رسيدم منصرف شدم و ميخواستند امر
جلد 3 صفحه 388
را مخفى كنند كه امام صادق عليه السّلام رسيد و ملتفت شد و اين آيه را تلاوت فرمود و آنها مبهوت ماندند و شمه‌اى از اين مقوله در اوائل سوره بقره ذيل آيه وَ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى عَبْدِنا گذشت و در آيه اخيره بيان فرموده عدم استعداد و قابليّت بيشتر بشر را براى تعلّم و هدايت باين تقريب كه ما مكرّر بوجوه مختلفه و طرق متعدّده در اين قرآن براى مردم دليل و مثل و حكايت ذكر نموديم كه موجب تذكّر و تنبّه و عبرت آنها گردد ولى مع الاسف بيشتر ابا كردند و قبول ننمودند مگر انكار و كفر بحقّ و حقيقت را چون مثل بر هر بيان شگفت آور موجب تذكّر و تنبّه و عبرتى اطلاق ميشود و آيات قرآنيه نوعا از اين قبيل است و در كافى و عيّاشى ره از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه اين آيه فأبى اكثر النّاس بولاية على الاكفورا نازل شده و مكرر بيان شد كه ظاهرا مراد تفسير است و اللّه اعلم ..
و هر آينه اگر بخواهيم هر آينه ميبريم و اخذ ميكنيم بآن چه وحي فرستاديم بسوي تو پس از اخذ نمييابي بارجاع آن بر ما وكيلي که عهده‌دار باشد، خداوند همان نحوي که قدرت بر اعطاء دارد و بر اتيان همين نحو قدرت بر اخذ و اذهاب هم دارد هر ممكني وجود و عدمش ابقاء و افناءاش در جنب قدرت حق مساويست بلكه خلقت مورچه و ايجاد عرش اعظم يكسانست لذا ميفرمايد:
جلد 12 - صفحه 302
وَ لَئِن شِئنا لَنَذهَبَن‌َّ بِالَّذِي أَوحَينا إِلَيك‌َ از مقام نبوت و رسالت و قرآن مجيد و احكام الهيه و دستورات دينيه بخواهيم ببريم قدرت داريم لكن چون افعال الهيه موافق با حكم و مصالح است و اشتباه و خطاء در او نيست لذا آنچه مرحمت فرموده بحضرتش در كنف خود حفظ ميفرمايد.
إِنّا نَحن‌ُ نَزَّلنَا الذِّكرَ وَ إِنّا لَه‌ُ لَحافِظُون‌َ حجر آيه 9 بلكه روز بروز افاضاتش نسبت بآن حضرت بيشتر و بالاتر ميشود و دين مقدسش تا صفحه قيامت باقي و برقرار است ثُمَّ لا تَجِدُ لَكَ بِهِ عَلَينا وَكِيلًا پس از اخذ و اذهاب نمييابي احدي را از جميع مخلوقات که تكفل كند و بتواند از ما پس بگيرد و ايكال امر باو بكني و اينکه خطاب بحضرت رسالت تنبه است بجميع بندگان که اگر خداوند بآنها چيزي مقامي دولتي مكنتي علمي كمالي عنايت فرموده مغرور نشوند و تكبر و تنفر و تجبر نكنند و بترسند که خدا قدرت دارد پس بگيرد و آنها را با خاك يكسان كند مشاهده كنيد حال شيطان را که در زمين چه اندازه عبادت كرد حتي ملائكه تقاضا كردند بيايد در آسمان و آنها بعبادت آن شوق عبادت بيشتر پيدا كنند ولي براي ترك يك سجده و تكبر و اعتراض بخدا إِنَّ عَلَيك‌َ لَعنَتِي إِلي يَوم‌ِ الدِّين‌ِ در حقش نازل شد.
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 86)- آنچه داری از برکت رحمت اوست! چند آیه قبل سخن از قرآن بود، در اینجا در همین زمینه سخن می‌گوید، نخست می‌فرماید: «و اگر بخواهیم آنچه را بر تو وحی فرستاده‌ایم، از تو می‌گیریم» (وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ).
«سپس کسی را نمی‌یابی که در برابر ما از تو دفاع کند» و آن را از ما بازپس گیرد (ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا).
پس این مائیم که این علوم را به تو بخشیده‌ایم تا رهبر و هادی مردم باشی، و این مائیم که هرگاه صلاح بدانیم از تو بازپس می‌گیریم، و هیچ کس را در این رابطه دخل و تصرفی نیست!
ج2، ص666
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
