و یکی از آیات (قدرت) او آنکه آسمان و زمین به فرمان او برپاست، سپس که شما را از خاک برخواند (و زنده گرداند) همگی سر از قبرها بیرون می‌آورید.
و از نشانه های [قدرت و ربوبیت] او این است که آسمان و زمین به فرمانش برپایند، سپس زمانی که شما را با یک دعوت از زمین بخواند، ناگاه [از گورها] بیرون می آیید،
و از نشانه‌هاى او اين است كه آسمان و زمين به فرمانش برپايند؛ پس چون شما را با يك بار خواندن فرا خوانَد، بناگاه [از گورها] خارج مى‌شويد.
و از نشانه‌هاى قدرت اوست كه آسمان و زمين به فرمان او برپاى ايستاده‌اند. سپس شما را از زمين فرا مى‌خواند و شما از زمين بيرون مى‌آييد.
و از آیات او این است که آسمان و زمین به فرمان او برپاست؛ سپس هنگامی که شما را (در قیامت) از زمین فراخواند، ناگهان همه خارج می‌شوید (و در صحنه محشر حضور می‌یابید)!
And of His signs is that the sky and the earth stand by His command, and then, when He calls you forth from the earth, behold, you will come forth.
And one of His signs is that the heaven and the earth subsist by His command, then when He calls you with a (single) call from out of the earth, lo! you come forth.
And of His signs is this: The heavens and the earth stand fast by His command, and afterward, when He calleth you, lo! from the earth ye will emerge.
And among His Signs is this, that heaven and earth stand by His Command: then when He calls you, by a single call, from the earth, behold, ye (straightway) come forth.
معانی کلمات آیه
«تَقُومَ»: پابرجا و استوار می‌گردد. «بِأَمْرِهِ»: به فرمان او. با ساخت و کارکرد او. «دَعَاکُمْ»: شما را فرا خواند. مراد فرا خواندن با نفخ صور به هنگام رستاخیز است. «مِنَ الأرْضِ»: از زمین. مراد این است که بعد از نهایت جهان و گذشت ازمنه‌ای بر آن، شما را که در دل زمین جای دارید فرا می‌خواند و حاضرتان می‌گرداند. یا این که از بالای زمین، شما را ندا در می‌دهد و ...
و از نشانه‌هاى الهى آن است كه آسمان و زمين به فرمان او بر پاست؛ پس هرگاه شما را از زمين فرا خواند، ناگهان (از قبر) بيرون مى‌آييد (و در صحنه‌ى قيامت حاضر شويد).
نکته ها
در اين آيات، هم آفرينش انسان از خاك، نشانه‌ى قدرت الهى شمرده شد، «خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ» هم مرگ و خروج انسان از قبر. «مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ»
خداوند در اين آيه و پنج آيه‌ى قبل، پانزده مرتبه مردم را مخاطب قرار داده و نعمت‌هاى خود را برشمرده كه اين، يكى از شيوه‌هاى تبليغ است.
جلد 7 - صفحه 193
پیام ها
1- استوارى نظام آفرينش، نه تصادفى است و نه به دست ديگران، به اراده الهى است. تَقُومَ ... بِأَمْرِهِ
2- پيدايش معاد، با اراده و دعوت خداوند انجام مى‌گيرد. «دَعاكُمْ دَعْوَةً»
3- دعوت پيامبر خدا، مرده را زنده مى‌كند، «ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْياً» «1» تا چه رسد به دعوت الهى. «دَعاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ»
4- ايمان به مبدأ، مقدّمه‌ى ايمان به معاد است. كسى كه نظام هستى را بر پا كرد، شما را نيز پس از مرگ زنده مى‌كند. تَقُومَ السَّماءُ ... إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ
5- معاد، جسمانى است. مِنَ الْأَرْضِ ... تَخْرُجُونَ
6- پيدايش معاد، دفعى است نه تدريجى. «إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ»
10- وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ: و از آيات قدرت الهى اينست كه بر پا
«1» توحيد المفضل، (طبع سوم عربى، مكتبة الدّاورى- قم) ص 150- 149.
«2» همان مدرك ص 159.
جلد 10 - صفحه 288
و ايستاده آسمانها، وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ: و زمينها به روى آب به فرمان او، يعنى قيام و پايدارى آنها به اراده اوست كه هر يك در حيّز معين آن بدون دعائم و علايق نگاهداشته شده. ثُمَّ إِذا دَعاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ: پس چون بخواند شما را بواسطه اسرافيل به نفخه اخيره، خواندنى بدين نوع كه: ايّها الموتى اخرجوا، اى مردمان بيرون آئيد از زمين يعنى از قبرها. إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ: پس آنگاه شما بيرون آئيد از قبرهاى خود براى حساب و ثواب و عقاب.
نكته: اين جمله شرطيه عطف است بر «ان تقوم» به تأويل مفرد، پس معنى چنين شود كه از آيات باهره الهى ايستادن و پابرجا بودن آسمانها و زمينهاست به فرمان او و بيرون آمدن شماست از قبرها وقتى كه شما را بخوانند به يك خواندن و گويند: اى مردگان بيرون آئيد از قبرها، يكمرتبه تمامى بيرون آيند.
و از نشانه‌هاى او است آنكه آفريد شما را از خاك پس آنگاه شما آدميانى گرديد كه پراكنده شويد
و از نشانه‌هاى او است آنكه آفريد براى شما از خودتان جفتهائى تا آرام گيريد و ميل كنيد بآنها و قرار داد ميانتان دوستى و مهربانى همانا در اين هر آينه نشانه‌ها است براى گروهى كه تفكر ميكنند
و از نشانه‌هاى او است آفريدن آسمانها و زمين و اختلاف زبانهاى شما و رنگهاى شما همانا در اين هر آينه نشانه‌ها است براى دانايان
و از نشانه‌هاى او است خواب شما بشب و روز و طلب كردن شما از فضلش همانا در اين هر آينه آيتها است براى گروهى كه ميشنوند
و از نشانه‌هاى او است كه مينماياند بشما برق را براى ترس و اميد و فرو ميفرستد از آسمان آب را پس زنده ميگرداند بآن زمين را بعد از مردنش همانا در اين هر آينه نشانه‌ها است براى گروهى كه تعقل ميكنند
و از نشانه‌هاى او است آنكه برپا ميباشد آسمان و زمين به امرش پس چون بخواند شما را خواندنى از زمين آنگاه شما بيرون مى‌آئيد.
تفسير
خداوند متعال در اين آيات شريفه بعلائم و آيات قدرت و رحمت و حكمت خود اشاره فرموده براى تحكيم مبانى معاد كه قبلا گوشزد شده بود و بعدا هم اثبات خواهد شد باين تقريب كه از جمله آيات و علائم قدرت خداوند آنستكه خلق كرد شما را از خاك در بدو امر كه پدر و مادر تمام شما را از خاك آفريد و شما از آن دو بوجود آمديد و بعد از آن از نطفه كه آن از مأكولات زمين كه خاك است پيدا ميشود پس شما بنى آدم زياد شديد و در زمين پراكنده گشتيد و بتمام معنى از خاكيد و چگونه تصوّر ميشود كه بعد از مردن و خاك شدن خداوند نتواند شما را از خاك بيرون آورد و مجتمع فرمايد و از جمله علائم و آيات رحمت او آنستكه از جنس شما براى شما جفت‌ها و زنانى خلق فرمود كه شما با آنها الفت گيريد و مأنوس شويد و ميل كنيد بسوى آنها و عجب در آنستكه بعد از اجرا صيغه ازدواج فورا دوستى و مهربانى ميان شما ايجاد فرمايد بطوريكه هر يك نفع
جلد 4 صفحه 251
ديگرى را بيش از هر كس طالب و هر يك از ضرر ديگرى بيش از هر كس گريزانيد و هر كس اندك تفكر و تأمّلى نمايد مى‌يابد كه اين دوستى و مهربانى كه سابقه نداشته از مبدء رأفت و رحمت بآنها افاضه شده و از لطف و رحمت خدا بر بندگان است كه وسائل آرامش و آسايش و دلخوشى و سرگرمى و انتظام امور و انتشار نسل آنها را در زمين تا يوم النّشور فراهم فرموده و اينها همه آيات الهى است كه مشهود بندگان ميگردد و از آنها غفلت دارند و يكى از آثار و علائم قدرت و حكمت خداوند آنستكه آسمانها و زمين و آنچه را در آنها است از موجودات سماويّه و ارضيّه خلق فرموده و زبانها و رنگهاى بنى آدم را كه همه از خاك و از يك پدر و مادر بوجود آمده‌اند بطورى مختلف فرموده كه گفتار و رخسار دو نفر مثل هم نيست كه نتوان تشخيص داد و هر قدر شبيه بيكديگر باشند باز ممتاز و شناخته ميشوند با آنكه عمل طبيعت بيك منوال است ولى خداوند حكيم چنين اراده فرموده كه مردم مشتبه بيكديگر نشوند و نظم عالم مختل نگردد و بعضى اختلاف زبان را باختلاف لغات از قبيل فارسى و عربى و تركى و اختلاف الوان را بسياهى و سفيدى و سرخى و زردى و ما بين اينها كه تمام آنها بامر و صنع خداوند است تفسير فرموده‌اند و علماء و دانشمندان ميدانند كه خلقت آسمانها و زمين و خورشيد و ماه و اينهمه ستارگان ثوابت و سيّارات كه با نظم و ترتيب محيّر العقولى در گردشند و اختلاف السنه و الوان كه متضمّن حكم و مصالح بى پايانست از غير خداوند عالم قدير حكيم ممكن نيست ولى نادانان نميدانند و همه را طبيعى مى‌پندارند و از درك حقايق گريزانند و عالمين بفتح لام نيز قرائت شده است و يكى از علائم حكمت و رحمت خداوند آنستكه شب را براى آسايش و استراحت مردم ايجاد فرموده و روز را براى تحصيل معاش و طلب روزى بفضل الهى پس خواب مردم و طلب روزى آنها در شب و روز از آيات رحمت و حكمت او است كه هر يك مناسب با وقتى است كه براى آن مقرّر فرموده و اينكه نفرموده منامكم باللّيل و ابتغاءكم من فضله فى النّهار براى اشاره بآنستكه هر يك از نوم و ابتغاء اگر چه در اصل براى وقت مناسب خود وضع شده‌اند ولى اگر احيانا خواب در شب كم شود در روز مانعى از جبران آن نيست و نيز اگر طلب روزى در روز وافى
جلد 4 صفحه 252
يا ممكن نشود در شب اشتغال بآن سزاوار است چون دو وقت براى دو كار در وسط آندو تعيين شده كه دلالت بر صلاحيّت آن دو وقت براى آن دو كار دارد و كسانيكه گوش شنوا دارند و حاضرند براى قبول آيات حقّ و امارات حقيقت ميدانند كه اين اختلاف روز و شب و صلاحيّت آن دو و اصليّت هر يك براى كارى و امثال اين معانى دلالت بر وجود خداى رحيم حكيم دارد ولى كسانيكه استنكاف از قبول حقّ دارند و گريزان از درك حقائقند اينها را حمل بر امور طبيعى و اتّفاقى ميكنند و متنبّه و متذكّر نميشوند كه افعال مناسب با حكمت و رحمت از غير حكيم رحيم صادر نميگردد و يكى از آيات و علائم حكمت و رحمت الهى بر بندگان آنستكه آن خداوند مينماياند چون در اصل انّه يريكم بوده و انّه براى اختصار حذف شده يعنى ارائه ميدهد و مى‌نماياند بشما برق را قبل از نزول باران غالبا و بدون آن احيانا براى ايجاد خوف و رجاء در بندگان كه بترسند از نزول صاعقه خصوصا در سفر و اميدوار شوند بباران رحمت مخصوصا در حضر يا بترسند از تخلّف آن از باران و اميدوار باشند بتعقّب آن بآن چون خوب است بندگان از طرف پروردگارشان در حال خوف و رجاء باشند و باران رحمت خود را از آسمان نازل ميفرمايد و تمام اراضى مرده و خشك شده و بى گياه مانده را زنده و سبز و خرّم ميفرمايد براى تفرّج و تفريح و ارتزاق بندگان ولى ادراك تمام اين معانى و آنكه بر طبق حكمت و مصلحت است و بايد از حكيم عليم صادر شود موقوف بتعقّل و تفكّر است و الّا ممكن است حمل بر امور طبيعى شود و يكى از آيات قدرت خداوند قيام و قرار و پديدار و پايدار شدن آسمانها و زمين است بفرمان و اراده و اختيار او پس هر وقت بخواند مردم را خواندنى بنحو مخصوص در پيشگاه خود براى حساب اعمال و جزاى افعال همه فورا داعى حقّ را لبّيك گويان از قبرها بيرون آيند و در محكمه عدل الهى حاضر شوند و كيفيّت دعوت و اجابت در سوره بقره ذيل آيه فقلنا اضربوه ببعضها تحت عنوان تبيين سماوى گذشت و بعضى دعوت را بنفخ دوم در صور دانسته‌اند و بعضى آنرا بگفتن اسرافيل اجيبوا داعى اللّه تفسير فرموده‌اند.
وَ مِن آياتِهِ أَن تَقُومَ السَّماءُ وَ الأَرض‌ُ بِأَمرِه‌ِ تمام اينکه كرات جويه که عدد آنها را جز خالق آنها نميداند و چه بسا بعض آنها چندين هزار برابر كره زمين و از كثرت بعد آنها كوچك نمايان ميشوند و چه بسا از كثرت بعد، مشاهده نميشوند تمام آنها با آنچه در آنها است در اينکه فضاء وسيع بقدرت كامله حق بر جا است و تمام مأمور بامر او هستند بهمان نحوي که از ابتداء خلق شده نه كهنه ميشوند و نه سائيده، و نه نظم آنها بر هم ميخورد و نه خسته ميشوند كسي که اينکه گونه قدرت دارد البته موقعي که شما را از قبور خود بخواند آني و فوري از قبور خود بيرون ميشويد و مراد از «امره» نظر به اينكه مفسرين عقل و شعوري براي آنها قائل نيستند فقط ذوي العقول را انس و جن و ملك ميدانند، حمل كردند بر امر تكويني که ايجاد و ابقاء آنها است و چون
جلد 14 - صفحه 379
مكرر گفته شده و آيات شريفه و اخبار بسيار دلالت دارد تمام عقل و شعور و معرفت و عبادت و اطاعت و تسبيح و تحميد دارند بر حسب امر او، تمام بدستور او قيام دارند و انجام تكليف خود ميكنند.
(آیه 25)- در این آیه بحث از آیات آفاقی را در زمینه تدبیر نظام آسمان و زمین و ثبات و بقای آنها ادامه داده، می‌فرماید: «و از آیات او این است که آسمان و زمین به فرمان او بر پاست» (وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ).
یعنی نه تنها آفرینش آسمانها که در آیات قبل به آن اشاره شد آیتی است که بر پایی و ادامه نظام آنها نیز آیتی دیگر می‌باشد، چه این که این اجرام عظیم در گردش منظم خود احتیاج به امور زیادی دارد که مهمترین آنها محاسبه پیچیده تعادل نیروی جاذبه و دافعه است.
و در پایان این آیه با استفاده از زمینه بودن «توحید» برای «معاد» بحث را به این مسأله منتقل ساخته، می‌فرماید: «سپس هنگامی که شما را (در قیامت) از زمین فرا خواند ناگهان همه خارج می‌شوید» و در صحنه محشر حضور می‌یابید (ثُمَّ إِذا دَعاکُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ).
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
