و هر کس در راه خدا (از وطن خویش) هجرت کند در زمین برای آسایش و گشایش امورش جایگاه بسیار خواهد یافت، و هر گاه کسی از خانه خویش برای هجرت به سوی خدا و رسول بیرون آید و در سفر، مرگ وی فرا رسد اجر و ثواب چنین کسی بر خداست و خدا پیوسته آمرزنده و مهربان است.
و هر کس در راه خدا هجرت کند، اقامت گاه های فراوان و فراخیِ معیشت خواهد یافت. و کسی که از خانه خود به قصد مهاجرت به سوی خدا و پیامبرش بیرون رود، سپس مرگ او را دریابد، مسلماً پاداشش بر خداست؛ و خدا همواره بسیار آمرزنده و مهربان است.
و هر كه در راه خدا هجرت كند، در زمين اقامتگاه‌هاى فراوان و گشايشها خواهد يافت؛ و هر كس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پيامبر او، از خانه‌اش به درآيد، سپس مرگش دررسد، پاداش او قطعاً بر خداست، و خدا آمرزنده مهربان است.
آن كس كه در راه خدا مهاجرت كند در روى زمين برخورداريهاى بسيار و گشايشها خواهد يافت. و هر كس كه از خانه خويش بيرون آيد تا به سوى خدا و رسولش مهاجرت كند و آنگاه مرگ او را دريابد، مزدش بر عهده خداست، و خدا آمرزنده و مهربان است.
کسی که در راه خدا هجرت کند، جاهای امنِ فراوان و گسترده‌ای در زمین می‌یابد. و هر کس بعنوان مهاجرت به سوی خدا و پیامبر او، از خانه خود بیرون رود، سپس مرگش فرا رسد، پاداش او بر خداست؛ و خداوند، آمرزنده و مهربان است.
Whoever migrates in the way of Allah will find many havens and plenitude in the earth. And whoever leaves his home migrating toward Allah and His Apostle, and is then overtaken by death, his reward shall certainly fall on Allah, and Allah is all-forgiving, all-merciful.
And whoever flies in Allah's way, he will find in the earth many a place of refuge and abundant resources, and whoever goes forth from his house flying to Allah and His Apostle, and then death overtakes him, his reward is indeed with Allah and Allah is Forgiving, Merciful.
Whoso migrateth for the cause of Allah will find much refuge and abundance in the earth, and whoso forsaketh his home, a fugitive unto Allah and His messenger, and death overtaketh him, his reward is then incumbent on Allah. Allah is ever Forgiving, Merciful.
He who forsakes his home in the cause of Allah, finds in the earth Many a refuge, wide and spacious: Should he die as a refugee from home for Allah and His Messenger, His reward becomes due and sure with Allah: And Allah is Oft-forgiving, Most Merciful.
معانی کلمات آیه
مراغم: جايگاه. جولانگاه. رغام خاك نرم يا مطلق خاك است (قاموس قرآن).
این آیه همچون دیگر آیات سوره نساء در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است. [۲]
شأن نزول:
«شیخ طوسی» گوید: در سبب نزول اين آيه چنين گويند: وقتى كه آيه 97 نازل گرديد مسلمين اين آيات را نوشتند و براى دوستان و برادران خود در مكه فرستادند در اين موقع عده اى از آنها بيرون آمدند و گفتند: از براى ما عذرى باقى نمانده است سپس مهاجرت كردند، سعيد بن جبير و عكرمة و ضحاك و سدى و ابن زيد و ابن عباس و همچنين ابوالجارود از امام محمدباقر عليه‌السلام روايت كنند و گويند كه اين آيه درباره ضمرة بن العيص بن ضمرة بن زنباع يا عيص بن ضمرة نازل گرديد كه مريض بود و باهل خود دستور داد فرشى از براى او بر روى تخت بيندازند و آن را به طرف رسول خدا صلى الله عليه و آله حمل كنند، چنين كردند و در اين ميان وفات يافت و اين آيه نازل گرديد و نيز قتادة هم روايت كرده و اضافه نموده كه ضمرة گفته است من راه را ميدانم و مى شناسم و داراى وسعت مال هستم، مرا از خانه ام بيرون ببريد. او را بيرون آوردند سپس وفات يافت.[۳]
عمر بن شبه گويد: اين شخص ابواميّة ضمرة بن جندب الخزاعى بوده است و زبير بن بكار گويد: او خالد بن حزام برادر حكيم بن حزام بوده كه از خانه خويش به عنوان مهاجرت بيرون آمد و سپس در بين راه وفات يافت.[۴]
و هر كه در راه خداوند هجرت كند، اقامتگاه‌هاى بسيار همراه با گشايش خواهد يافت و هر كه از خانه‌اش هجرت‌كنان به سوى خدا و پيامبرش خارج شود، سپس مرگ، او را دريابد حتماً پاداش او بر خداوند است و خداوند آمرزنده‌ى مهربان است.
«1». تفسير صافى.
«2». نورالثقلين، ج 1، ص 537؛ معانى الاخبار، ص 201.
جلد 2 - صفحه 143
نکته ها
يكى از مسلمانان مكّه بيمار شد گفت مرا از مكّه بيرون ببريد تا جزء مهاجران باشم. همين كه او را بيرون بردند، در راه درگذشت. سپس اين آيه نازل شد.
همه‌ى هجرت‌هاى مقدّس، مثل هجرت براى جهاد، تحصيل علم، تبليغ و ... مصداق اين آيه است.
امام صادق عليه السلام فرمودند: كسى كه براى معرفت امام زمان خود از خانه و شهر خود خارج شود، ولى اجل به او مهلت ندهد، از مصاديق اين آيه است. «1»
پیام ها
1- هجرت، زمينه‌ساز گشايش و توسعه است. مَنْ يُهاجِرْ ... يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُراغَماً نابرده رنج، گنج ميسّر نمى‌شود.
2- ما مكلّف به وظيفه‌ايم، نه نتيجه. مهم خروج از منزل است، نه وصول به مقصد. «وَ مَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ»
3- راه خدا و رسول را برويد، نگران مرگ و حيات نباشيد. «ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ»
4- پاداش «مهاجر» با خدا و بالاتر از بهشت است. «وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ»
شأن نزول: عمر بن دينار از عكرمه روايت كند كه در مكه بسيار كس اسلام آورده بودند و استطاعت هجرت نداشتند. چون آيه تهديد ترك هجرت نازل شد و خبر به مستضعفان مكه رسيد، جندع بن ضمره پسران را گفت: هر چند من پير و بيمارم، اما از جمله مستضعفان نيستم كه حق تعالى استثناى ايشان نموده، چه چاره رفتن و راه مى‌دانم، مى‌ترسم كه ناگاه بدست اجل درمانم و به سبب ترك هجرت، ايمان من زوال يابد. مرا بر همين سرير كه خفته‌ام بيرون بريد. فرزندان امر پدر را منقاد شده، استعداد راه مهيا كردند. و به منزل تنعيم كه وارد شدند، اثر موت بر جندع ظاهر شد. دست راست بر دست چپ نهاد و گفت: اللّهمّ هذه لك: خدايا اين دست از آن توست، و هذه لرسولك: و اين دست ديگر از آن رسول تو. ابايعنّك على ما بايع عليه رسولك:
بيعت مى‌كنم تو را به آنچه بيعت كرده است رسول تو با تو. اين بگفت و درگذشت. خبر او به مدينه رسيد. بعضى اصحاب گفتند: اگر به مدينه رسيدى، اسلام او كامل‌تر و مزد او شامل‌تر بودى، چه با وجود ايمان، مزد مهاجران يافتى؛ آيه شريفه نازل شد:
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 552
وَ مَنْ يُهاجِرْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ: و هر كه هجرت كند در راه طاعت خدا و مفارقت مى‌كند از اهل شرك، و فرار نمايد براى دينش از وطن خود به دار الاسلام، يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُراغَماً كَثِيراً: مى‌يابد در زمين موضع تحول بسيار، يعنى آرامگاه‌ها كه به آن نقل نمايد، و مكان بسيار در زمين يابد كه به آن متحول شود. و گويند مراد طريقه‌اى است كه به جهت توجه نمودن به آن، مراغمت كند با قوم خود، يعنى به كراهت از ايشان مفارقت كند بر رغم انف آنها. وَ سَعَةً: و فراخى در روزى يا گشادگى در اظهار دين و اعلاى كلمه. نزد مجاهد و قتاده «مراغم» به معنى خروج است از مكروهات و «سعه» به معنى خلاصى از تنگناى ضلالت به فضاى وسيع هدايت. و يا مراد مهاجر فسيح و متسع است از آنچه در آن بوده باشد از تضيق مشركان بر آن. وَ مَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ: و هر كه بيرون آيد از خانه خود، مُهاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ: در حالتى كه هجرت كننده باشد به خدا و رسول او، يعنى خاصه براى رضاى ايشان باشد بدون غرضى از اغراض دنيويه يا شهوات نفسانيه، ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ: پس دريابد او را مرگ در اثناى طريق و به هجرتگاه نرسد، فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ: پس بتحقيق كه ثابت باشد مزد او نزد خدا، و وقوع آن بر او واجب است.
و وقوع و وجوب مستعار باشد، اى ثبت اجره عند اللّه بثبوت الامر الواجب، يعنى:
اجر مهاجر نزد خدا ثابت است مانند ثبوت امرى كه واجب باشد، كه اگر اجر به او نرساند، خلاف حكمت و مصلحت است؛ و ترك حكمت و مصلحت، ذات مقدس الهى را جايز نيست؛ چه آن مستلزم نقص و عيب است؛ تعالى اللّه عن ذلك علوّا كبيرا.
وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً: و هست خداوند آمرزنده گناهان تأخيرى كه در هجرت كرده، مهربان است در وعده مثوبت او به حسن نيت او، يا غفور است گناهان را كه قبل از مهاجرت در حال شرك كرده، و رحيم در آنچه در حال اسلام كرده. «زمخشرى» گويد: كلّ هجرة لغرض دينى من طلب علم او حجّ او جهاد او فرار الى بلد يزاد فيه طاعة او زهدا فى الدّنيا او ابتغاء رزق الحلال فهى
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 553
هجرة الى اللّه و رسوله. علماى اخلاق فرموده‌اند. المجاهد من جاهد هواه و المهاجر من هجر المعاصى، پس در اين صورت اگر مرگ او را دريابد، هر آينه اجر او ثابت است نزد خداوند متعال. و هر كس مهاجرت كند از شرك به توحيد، از كفر به ايمان و از معصيت به طاعت، نيز در آيه داخل است، زيرا در زمره مهاجرين الى اللّه و رسول باشد، و بر عموم مكلفين واجب باشد.
و كسيكه هجرت نمايد در راه خدا مى‌يابد در زمين آسايش گاه بسيار و وسعت را و كسيكه بيرون آيد از خانه خود كه هجرت كننده باشد بسوى خدا و پيغمبرش پس دريابد او را مرگ پس بتحقيق لازم شده است مزد او بر خدا و باشد خدا آمرزنده مهربان.
تفسير
در مجمع از ابو حمزه ثمالى نقل نموده كه چون آيه هجرت نازل شد مردى از مسلمانان كه جندع يا جندب بن حمزه نام داشت و در مكّه بود شنيد و او مريض سخت بود به فرزندان خود گفت من راه مدينه را ميدانم لذا از آنانكه در آيه استثناء شده‌اند نيستم ميترسم بميرم و اللّه يكشب در مكّه نميمانم بايد مرا به مدينه هجرت دهيد فرزندانش او را در تخت روان گذارده به مدينه هجرت دادند چون به منزل تنعيم رسيدند وفات يافت و اين آيه در شأن او نازل شد و عياشى از محمد بن ابى عمير نقل نموده كه زرارة بن اعين پسر خود عبيد اللّه را به مدينه فرستاد براى تحقيق امامت حضرت موسى بن جعفر (ع) و قبل از مراجعت پسرش وفات يافت و چون اين خبر بحضرت رسيد فرمود اميدوارم كه زراره از مصاديق اين آيه باشد حقير عرض مى‌كنم معلوم ميشود خروج از بيت اعم است از مسافرت و طلب علم و معرفت بخدا و پيغمبر و امام و احكام آنها و كسيكه از محل خود حركت نمايد براى تحصيل رضاى خدا و رسول بمنازل پر نعمت و راحت كه موجب رغم انف شيطان و اعداء شود ميرسد و در وسعت رزق و وسعت دين زندگانى مينمايد و اگر بمقصود رسد فنعم المطلوب و اگر در راه بميرد بعهده خداوند است كه همان اجريرا كه در صورت نيل بمقصود داشت باو عنايت فرمايد تا معاندين نگويند رفت و به مقصود نرسيد و بدانند كه نتيجه مقصود را بدست آورده است و اگر در اين امر هم قصور و فتورى براى او روى داده است چون خداوند غفور است و رحيم از او ميگذرد و او را برحمت خود واصل مى‌فرمايد انشاء اللّه تعالى بنابر اين كسيكه در سفر زيارت بميرد نبايد گفت سعادت نداشت و بمقصود نرسيد بلكه بمقتضاى اين آيه اجر زيارت براى او ثابت و در زمره زوار محسوب است.
الاية و مفصل است رجوع ببرهان كنيد، و در مجمع از حضرت رسالت صلّي اللّه عليه و آله و سلّم نقل ميكند رواية حسن که فرمود
(من فرّ بدينه من ارض الي ارض و ان کان شبرا من الارض استوجب الجنة و کان رفيق ابراهيم و محمّد صلّي اللّه عليه و آله و سلّم)
و غير اينها.
يَجِد فِي الأَرضِ مُراغَماً كَثِيراً از تفسير علي بن ابراهيم اي خيرا كثيرا رغم بمعني خاك است و از اينکه باب است ارغام انف در حال سجده دماغ بخاك ماليدن، و انسان اگر عملي كرد که موجب سركوبي كسي باشد و خفة و ذلة
جلد 5 - صفحه 184
او شود ميگويند رغم انف فلان چنانچه سجده موجب رغم انف شيطان ميشود و اسلام موجب رغم انف مشركين ميگردد و نحو اينها، و مراغم كسي را گويند که از دار ذلة و هوان خارج شود و بدار عزّت و رفعت برود و سعة وسعت روزي و آسايش و راحتي خيال و بر طرف شدن اضطراب و توحّش است.
وَ مَن يَخرُج مِن بَيتِه‌ِ تعبير ببيت يعني محل سكونت او مُهاجِراً إِلَي اللّهِ وَ رَسُولِهِ و هجرت بسوي امام (ع) و علماء دين براي اخذ علوم و احكام و هجرت براي اقامه وظائف مشروعه هم هجرت الي اللّه و رسوله است.
ثُمَّ يُدرِكه‌ُ المَوتُ اجل رسيد و لو بمقصد نرسد در سفر بميرد فَقَد وَقَعَ أَجرُهُ عَلَي اللّهِ چون سير در طريق حق بوده بمثوبات الهي نائل خواهد شد و ممكن است گفته شود كساني که در مقام پيدايش دين حق كوشش ميكنند و مسامحه و تقصير نميكنند اگر بميرند مشمول اينکه جمله ميشوند.
هجرت یک دستور سازنده اسلامی؟ به دنبال بحث در باره افرادی که بر اثر کوتاهی در انجام فریضه مهاجرت، به انواع ذلتها و بدبختیها تن در می دهند، در این آیه با قاطعیت تمام در باره اهمیت هجرت در دو قسمت بحث شده است: نخست اشاره به آثار و برکات هجرت در زندگی این جهان کرده، می فرماید: «و کسانی که در راه خدا و برای خدا مهاجرت کنند، در این جهان پهناور خدا، نقاط امن فراوان و وسیع پیدا می کنند» که می توانند حق را در آنجا اجرا کنند و بینی مخالفان را به خاک بمالند (وَ مَن یهاجِر فِی سَبِیلِ اللّهِ یجِد فِی الأَرضِ مُراغَماً کثِیراً وَ سَعَةً).
سپس به جنبه معنوی و اخروی مهاجرت اشاره کرده می فرماید: «اگر کسانی از خانه و وطن خود به قصد مهاجرت به سوی خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خارج شوند و پیش از رسیدن به هجرتگاه، مرگ آنها را فرا گیرد، اجر و پاداششان بر خداست، و خداوند آمرزنده و مهربان است» و گناهان آنها را می بخشد (وَ مَن یخرُج مِن بَیتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یدرِکهُ المَوتُ فَقَد وَقَعَ أَجرُهُ عَلَی اللّهِ وَ کانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً).
بنابراین مهاجران در هر دو صورت به پیروزی نائل می گردند.
جالب این است که هجرت- آن هم نه برای حفظ خود، بلکه برای حفظ آیین اسلام- مبدء تاریخ مسلمانان می باشد، و زیر بنای همه حوادث سیاسی، تبلیغی و اجتماعی ما را تشکیل می دهد، و در هر عصر و زمان و مکانی اگر همان شرایط پیش آید، مسلمانان موظف به هجرتند؟
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
پرش به بالا ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 3.
پرش به بالا ↑ ابن ابى‌حاتم در تفسير خود و نيز ابو يعلى از ابن عباس موضوع ضمرة بن جندب را روايت كرده اند و طبرى نيز در تفسير خود از سعيد بن جبير و عكرمة و قتادة و سدى و ضحاك بنام ضمرة بن العيص يا عيص بن ضمرة يا جندب بن ضمرة الجندعى نقل كرده اند و همچنين باز ابن ابى‌حاتم در تفسير خود و نيز ابن منده و بارودى از هشام بن عروة او از پدرش روايت كنند كه زبير بن العوام گفته خالد بن حزام به سرزمين حبشه مهاجرت كرده بود در بين راه وفات يافت و اين آية نازل گرديد.
