سید عبدالله بهبهانی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (افزودن محتوا)
 
(۹ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
سیدعبدالله بهبهانی، مجتهد و از رهبران برجستة نهضت مشروطیت ایران بود.
+
'''شهید آیت الله سید عبدالله بهبهانی''' (۱۲۶۲ - ۱۳۲۸ ق)، از فقها و مجتهدان [[شیعه]] در قرن ۱۴ قمری و از شاگردان [[میرزا محمدحسن شیرازی|میرزای شیرازی]] و [[سید حسین کوه کمره ای|سید حسین کوه‌کمری]] بود. او از رهبران برجسته نهضت [[مشروطیت]] در [[ایران]] بود و در مقابل ظلم حکومت استبدادی ایستاد.
==خاندان بهبهانی==
+
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = سید عبدالله موسوی بهبهانی
 +
||تصویر= [[پرونده:بهبهانی.jpg|230px]]
 +
||زادروز =  ۱۲۶۲ قمری
 +
|زادگاه = [[نجف]]
 +
|وفات =  ۱۳۲۸ قمری
 +
|مدفن =  نجف - [[حرم امام علی علیه السلام]]
 +
|اساتید =  [[میرزا محمدحسن شیرازی|میرزا محمدحسن شیرازی]]، [[سید حسین کوه کمره ای|سید حسین کوه‌کمری]]، شیخ راضی آل یاسین،...
 +
|شاگردان =
 +
|آثار = تعدادی رساله فقهی
 +
}}
 +
==ولادت و تحصیلات==
  
خاندان بهبهانی، یكی از خاندان‌های عالم‌پرور، نیك سیرت و مجاهد است. ریشه این درخت تناور [[علم]] و اندیشه، در بحرین بوده است و شاخسارهای آن، در شهرهای [[نجف]] اشرف، [[بصره]]، خرمشهر، بوشهر، شیراز، تهران و بهبهان گسترده شده است. نسب این خاندان، به «آل غریفی» بحرین می‌‌رسد. این خاندان، منسوب به «غرفه»، روستایی در بحرین می‌‌باشند.<ref> شهیدان راه فضیلت، عبدالحسین امینی، ترجمه جلال الدین فارسی، انتشارات روزبه، تهران 1363، ص 529.</ref> نخستین شخص از این خاندان كه از [[بحرین]] مهاجرت كرد، جد پنجم آیت الله بهبهانی، یعنی سید عبدالله بلادی بوده است. پدر آیت الله بهبهانی، سید اسماعیل است و او فرزند سید نصرالله بهبهانی است. سید نصرالله از روحانیون بهبهان بود. وی مقام اجتهاد نداشت و در بهبهان به تبلیغ و ارشاد و هدایت مردم مشغول بود.<ref> رهبران مشروطه، ابراهیم صفایی، سازمان انتشارات جاویدان، چاپ دوم، 1362، ص 173.</ref>
+
سید عبدالله بهبهانی فرزند سید اسماعیل، در سال ۱۲۶۲ ق. در [[نجف]] اشرف متولد شد. او از نوادگان [[امام کاظم]] علیه السلام و از [[سادات]] موسوی است.
  
==تولد و تحصیلات آیت الله بهبهانی==
+
بهبهانی پس از فراگیری خواندن و نوشتن، به تحصیل [[علوم اسلامی|علوم اسلامی‌‌]] پرداخت و پس از پایان علوم مقدماتی و سطح، نزد عالمان بزرگی چون [[میرزا محمدحسن شیرازی|میرزای شیرازی]]، آیت الله [[سید حسین کوه کمره ای|سید حسین کوه‌کمری]] و شیخ راضی آل یاسین به تحصیل پرداخت. او پس از نیل به مقام [[اجتهاد]]، در سال ۱۲۹۵ ق. به [[ایران]] بازگشت و در [[تهران]] اقامت گزید.
  
یكی از چهره‌های مشهور و درخشان خاندان بهبهانی، سید عبدالله بهبهانی است. وی فرزند سید اسماعیل بن سید نصرالله و از نوادگان سید عبدالله بلادی است. سید عبدالله در سال 1262 ق. در [[نجف]] اشرف متولد شد. وی پس از فراگیری خواندن و نوشتن، به تحصیل علوم اسلامی‌‌ پرداخت و پس از پایان علوم مقدماتی و سطح، نزد عالمان بزرگی چون میرزای شیرازی، آیت الله سید حسین كوه‌كمری و شیخ راضی به تحصیل پرداخت و پس از نیل به مقام اجتهاد، در سال 1295 ق. به ایران بازگشت و در تهران اقامت گزید. آیت الله سید عبدالله بهبهانی، مجموعه‌ای در [[فقه]] نگاشت كه شامل بیست رساله فقهی است كه هر كدام مربوط به یك موضوع فقهی می‌‌باشد. سال تالیف این كتاب، 1292 ق است.<ref> شهیدان راه فضیلت، 529ـ530.</ref>
+
آیت الله سید عبدالله بهبهانی، مجموعه‌ای در [[فقه]] نگاشت که شامل بیست رساله فقهی است که هر کدام مربوط به یک موضوع فقهی می‌‌باشد. سال تألیف این کتاب، ۱۲۹۲ قمری است.<ref> شهیدان راه فضیلت، ۵۲۹ـ۵۳۰.</ref>
  
==نسب نامه==
+
==فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی==
  
آیت الله بهبهانی از نوادگان [[امام كاظم]] علیه السلام و از [[سادات]] موسوی است.
+
آیت الله بهبهانی در [[تهران]] به انجام وظایف دینی و مذهبی اشتغال داشت و در حد توان، مشکلات اجتماعی جامعه را حل و فصل می‌‌کرد. به دنبال اختلافی که بین عده‌ای از طلاب پیش آمد، یکی از روحانیون به نام معتمدالاسلام رشتی، به خانه آیت الله بهبهانی پناهنده شد.<ref> تاریخ بیداری ایرانیان، ناظم الاسلام کرمانی، موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۷۱، ص ۱۳۳.</ref> این کار، موجب شد که عده‌ای برای آیت الله بهبهانی مزاحمت ایجاد کنند و او را مورد آزار قرار دهند. به دنبال این حادثه، اطرافیان بهبهانی از آن ها شکایت کردند. عین‌الدوله صدراعظم و داماد مظفرالدین شاه که فردی مستبد و متکبر بود<ref> تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، مهدی ملک‌زاده، انتشارات علمی، تهران ۱۳۷۱، ج ۱ و ۲ و ۳، ص ۲۱۹.</ref> و همواره در فکر تحکیم پایه‌های قدرت و حکومت خویش بود، عده‌ای از روحانیون را به این بهانه دستگیر و تبعید کرد.
  
== آیت الله بهبهانی در نهضت مشروطیت ==
+
آیت الله بهبهانی به دنبال این موضوع، برای عین‌الدوله پیامی ‌‌فرستاد و ضمن تشکر، از وی خواست که بازداشت شدگان را آزاد کند. عین‌الدوله در پاسخ آیت الله بهبهانی گفت: دستگیری و تبعید این افراد، به خاطر اهانت به شما نبوده است تا به دستورتان آنان را آزاد کنم.<ref> تاریخ بیداری ایرانیان، ص ۱۳۴.</ref> آیت الله بهبهانی، با این رفتار متکبرانه عین‌الدوله، دریافت که با صدر اعظمی ‌‌جاه طلب و مغرور روبروست که جز به خودکامگی، قدرت طلبی و گسترش نفوذ نمی‌‌اندیشید.
  
آیت الله بهبهانی در تهران به انجام وظایف دینی و مذهبی اشتغال داشت و در حد توان، مشكلات اجتماعی جامعه را حل و فصل می‌‌كرد. به دنبال اختلافی كه بین عده‌ای از طلاب پیش آمد، یكی از روحانیون به نام معتمدالاسلام رشتی، به خانه آیت الله بهبهانی پناهنده شد.<ref> تاریخ بیداری ایرانیان، ناظم الاسلام كرمانی، موسسه انتشارات امیركبیر، تهران 1371، ص 133.</ref> این كار، موجب شد كه عده‌ای برای آیت الله بهبهانی مزاحمت ایجاد كنند و او را مورد آزار و شكنجه قرار دهند. به دنبال این حادثه، اطرافیان بهبهانی از آن ها شكایت كردند. عین‌الدوله صدراعظم و داماد مظفرالدین شاه كه فردی مستبد و متكبر<ref> تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، مهدی ملك‌زاده، انتشارات علمی، تهران 1371، ج 1 و 2 و 3، ص 219.</ref> بود و همواره در فكر تحكیم پایه‌های قدرت و حكومت خویش بود، عده‌ای از روحانیون را به این بهانه دستگیر و تبعید كرد.
+
پیمان گمرکی با روسیه و انتصاب مسیونوز بلژیکی به ریاست گمرک ایران، ضربه سهمگینی بر استقلال سیاسی و اقتصادی [[ایران]] وارد آورد.<ref> ر.ک: استقلال گمرکی ایران، رضا صفی‌نیا، تهران ۱۳۰۷.</ref> این پیمان، نارضایتی فراوانی را به وجود آورد و مخالفان حکومت استبدادی را به چاره‌اندیشی واداشت. در همین زمان، عکسی از مسیونوز با لباس روحانیت پخش شد. به دنبال انتشار این عکس، مخالفت با حکومت استبدادی نمایان شد. آیت الله بهبهانی در یک سخنرانی در منزل خویش، این عمل مسیونوز را نکوهش کرد<ref> تاریخ مشروطه ایران، احمد کسروی، موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ شانزدهم، تهران ۱۳۷۰، ص ۳۷.</ref> و از مظفرالدین شاه، خواستار عزل وی شد. با وجود مخالفت‌های آیت الله بهبهانی و سایر عالمان و رهبران دینی و روشنفکران با اعمال ظالمانه عین‌الدوله، هیچ تغییری در اداره کشور ایجاد نشد و حتی مسیونوز بلژیکی، علاوه بر ریاست گمرک، به ریاست وزارت پست و تلگراف هم منصوب شد.  
  
آیت الله بهبهانی به دنبال این موضوع، برای عین‌الدوله پیامی ‌‌فرستاد و ضمن تشكر، از وی خواست كه بازداشت شدگان را آزاد كند. عین‌الدوله در پاسخ آیت الله بهبهانی گفت: دستگیری و تبعید این افراد، به خاطر اهانت به شما نبوده است تا به دستورتان آنان را آزاد كنم.<ref> تاریخ بیداری ایرانیان، ص 134.</ref> آیت الله بهبهانی، با این رفتار متكبرانه عین‌الدوله، دریافت كه با صدر اعظمی ‌‌جاه طلب و مغرور روبروست كه جز به خودكامگی، قدرت طلبی و گسترش نفوذ نمی‌‌اندیشید.
+
آیت الله بهبهانی از این زمان، مبارزه تمام عیار خویش را با حکومت استبدادی آغاز کرد. از این رو، برای عالمان و رهبران دینی تهران پیام فرستاد و آنان را دعوت به همکاری کرد. آیت الله [[سید محمد طباطبایی سنگلجی|سید محمد طباطبایی]] در پاسخ به تقاضای آیت الله بهبهانی، به فرستاده وی، معتمدالاسلام رشتی، گفت: «اگر جناب آقا سید عبدالله مقصود را تبدیل کنند و غرض شخصی در کار نباشد، من همراه خواهم بود».<ref> همان، ص ۱۹۲.</ref>
  
پیمان گمركی با روسیه و انتصاب مسیونوز بلژیكی به ریاست گمرك ایران، ضربه سهمگینی بر استقلال سیاسی و اقتصادی ایران وارد آورد.<ref> ر.ك: استقلال گمركی ایران، رضا صفی‌نیا، تهران 1307.</ref> این پیمان، نارضایتی فراوانی را به وجود آورد و مخالفان حكومت استبدادی را به چاره‌اندیشی واداشت. در همین زمان، عكسی از مسیونوز با لباس روحانیت پخش شد. به دنبال انتشار این عكس، مخالفت با حكومت استبدادی نمایان شد. آیت الله بهبهانی در یك سخنرانی در منزل خویش، این عمل مسیونوز را نكوهش كرد<ref> تاریخ مشروطه ایران، احمد كسروی، موسسه انتشارات [[امیركبیر]]، چاپ شانزدهم، تهران 1370، ص 37.</ref> و از مظفرالدین شاه، خواستار عزل وی شد. با وجود مخالفت‌های آیت الله بهبهانی و سایر عالمان و رهبران دینی و روشنفكران با اعمال ظالمانه عین‌الدوله، هیچ تغییری در اراده كشور ایجاد نشد و حتی مسیونوز بلژیكی، علاوه بر ریاست گمرك، به ریاست وزارت پست و تلگراف هم منصوب شد.
+
'''نقش آیت‌الله بهبهانی در اوج‌گیری مبارزات:'''
  
آیت الله بهبهانی از این زمان، مبارزه تمام عیار خویش را با حكومت استبدادی آغاز كرد. از این رو، برای عالمان و رهبران دینی تهران پیام فرستاد و آنان را دعوت به همكاری كرد. آیت الله طباطبایی در پاسخ به تقاضای آیت الله بهبهانی، به فرستاده وی، معتمدالاسلام رشتی، گفت: «اگر جناب آقا سید عبدالله مقصود را تبدیل كنند و غرض شخصی در كار نباشد، من همراه خواهم بود».<ref> همان، ص 192.</ref>
+
[[ظلم]] و ستم حاکمان و فرمانداران محلی در شهرهای مختلف، شور و هیجان مردم را برای مبارزه با حکومت افزایش می‌‌داد؛ اما حوادثی چون احداث بانک استقراض روس در قبرستانی قدیمی‌‌ و به چوب بستن بازاریان تهران و تعطیلی بازار، موجب اوج گیری مبارزات شد. مردم در اعتراض به این اعمال، در [[مسجد]] اجتماع کردند. نیروهای دولتی که وضع را خطرناک دیدند، مسجد را به محاصره درآوردند و به این بنای مذهبی حمله کردند.
  
'''نقش آیت الله بهبهانی در اوج‌گیری مبارزات'''
+
آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی، برای جلوگیری از خونریزی، تصمیم گرفتند که به حرم [[حضرت عبدالعظیم حسنی]] علیه السلام پناهنده شوند. این تصمیم، در ۱۶ [[شوال]] ۱۳۲۳ ق. جامه عمل پوشید. متحصنین مبارز، خواسته‌های خود را که مهمترین آن ها ایجاد عدالت‌خانه‌ای برای جلوگیری از ظلم و ستم و رعایت [[عدالت]] بود، به اطلاع دولت رساندند.
  
ظلم و ستم حاكمان و فرمانداران محلی در شهرهای مختلف، شور و هیجان مردم را برای مبارزه با حكومت افزایش می‌‌داد؛ اما حوادثی چون احداث بانك استقراض روس در قبرستانی قدیمی‌‌ و به چوب بستن بازاریان تهران و تعطیلی بازار، موجب اوج گیری مبارزات شد. مردم در اعتراض به این اعمال، در مسجد اجتماع كردند. نیروهای دولتی كه وضع را خطرناك دیدند، مسجد را به محاصره درآوردند و به این بنای مذهبی حمله كردند.
+
این مقاومت و پایداری در تحصن و مبارزه، موجب شد که شاه با درخواست‌های آنان موافقت کند. با اعلام موافقت با خواسته‌های متحصنین، آیت الله بهبهانی و دیگر روحانیون به شهر بازگشتند. عین‌الدوله که از ضعف شاه استفاده کرده بود و یکه‌تاز میدان سیاست و فرمانروایی کشور شده بود و انجام خواسته‌های مبارزان را خلاف منافع خود می‌‌دید، از اجرای این خواسته‌ها خودداری کرد و با شدت بیشتری با مبارزان به مقابله برخاست.  
  
آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی، برای جلوگیری از خونریزی، تصمیم گرفتند كه به حرم [[حضرت عبدالعظیم حسنی]] علیه السلام پناهنده شوند. این تصمیم، در 16 [[شوال]] 1323 ق. جامه عمل پوشید. متحصنین مبارز، خواسته‌های خود را كه مهمترین آن ها ایجاد عدالت‌خانه‌ای برای جلوگیری از ظلم و ستم و رعایت [[عدالت]] بود، به اطلاع دولت رساندند.  
+
از این رو، نیرالدوله را که فردی مستبد و سخت‌گیر بود، به جای علاءالدوله به حکومت [[تهران]] منصوب کرد. او نیز برای جلوگیری از مبارزات، سید جمال‌الدین واعظ را به [[قم]] تبعید کرد و شیخ محمد واعظ را دستگیر و در سربازخانه زندانی کرد. این عمل، خشم و نارضایتی مردم را شدت بخشید و آنان برای آزادی شیخ محمد به سربازخانه حمله کردند. در این درگیری، یکی از طلاب به نام سید عبدالحمید به شهادت رسید.
  
این مقاومت و پایداری در تحصن و مبارزه، موجب شد كه شاه با درخواست‌های آنان موافقت كند. با اعلام موافقت با خواسته‌های متحصنین، آیت الله بهبهانی و دیگر روحانیون به شهر بازگشتند. عین‌الدوله كه از ضعف شاه استفاده كرده بود و یكه‌تاز میدان سیاست و فرمانروایی كشور شده بود و انجام خواسته‌های مبارزان را خلاف منافع خود می‌‌دید، از اجرای این خواسته‌ها خودداری كرد و با شدت بیشتری با مبارزان به مقابله برخاست.  
+
به دنبال شهادت وی، بازار بسته شد و شهر به حال تعطیل درآمد. آیت الله بهبهانی و آیت الله سید محمد طباطبایی، هر دو به خانه آیت الله [[شیخ فضل الله نوری|شیخ فضل‌الله نوری]] رفتند و از وی تقاضای کردند تا آنان را در امر مبارزه همراهی کند. شیخ نیز قول همکاری داد و بدین ترتیب، روحانیون تهران در مبارزه با حکومت استبدادی متحد شدند. مردم، جسد طلبه شهید را به مسجد بردند و در آن جا به سینه‌زنی و نوحه‌خوانی پرداختند. آیت الله بهبهانی و دیگر روحانیون نیز در مسجد حاضر شدند. سربازان دولتی به مسجد حمله کردند. این امر، موجب نگرانی و اضطراب مردم شد.
  
از این رو، نیرالدوله را كه فردی مستبد و سخت‌گیر بود، به جای علاءالدوله به حكومت تهران منصوب كرد. او نیز برای جلوگیری از مبارزات، سید جمال‌الدین واعظ را به [[قم]] تبعید كرد و شیخ محمد واعظ را دستگیر و در سربازخانه زندانی كرد. این عمل، خشم و نارضایتی مردم را شدت بخشید و آنان برای آزادی شیخ محمد به سربازخانه حمله كردند. در این درگیری، یكی از طلاب به نام سید عبدالحمید به شهادت رسید.
+
«در این هنگام، از آیت الله بهبهانی رفتاری دیده شد که دلیری و بزرگی او را نیک می‌‌رساند. بدین سان که بی‌درنگ خود را بر روی یک بلندی رسانید و سینه خود را باز کرد و رو به مردم گردانیده و به آواز بلند چنین گفت: ای مردم! نترسید، واهمه نکنید. این ها کاری داشته باشند، با من دارند. این سینه من! کجاست آن که بزند؟ شهادت و کشته شدن، ارث ماست. چندان ایستاد و از این سخنان گفت که مردم را دوباره بازگردانید و به دل ها آرامش بازآورد».<ref> همان، ص ۱۰۱.</ref>
  
به دنبال شهادت وی، بازار بسته شد و شهر به حال تعطیل درآمد. آیت الله بهبهانی و آیت الله سید محمد طباطبایی، هر دو به خانه آیت الله شیخ فضل‌الله نوری رفتند و از وی تقاضای كردند تا آنان را در امر مبارزه همراهی كند. شیخ نیز قول همكاری داد و بدین ترتیب، روحانیون تهران در مبارزه با حكومت استبدادی متحد شدند. مردم، جسد طلبه شهید را به مسجد بردند و در آن جا به سینه‌زنی و نوحه‌خوانی پرداختند. آیت الله بهبهانی و دیگر روحانیون نیز در مسجد حاضر شدند. سربازان دولتی به مسجد حمله كردند. این امر، موجب نگرانی و اضطراب مردم شد.
+
سخنان آیت الله بهبهانی، موجب قوت قلب و استقامت مردم گردید و مقاومت و پایداری ادامه یافت. دولت، مبارزان را تهدید کرد و از آنان خواست تا به تحصن خاتمه دهند. آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی گفتند که یا با خواسته‌های ما موافقت کنید و یا اجازه دهید که ما از شهر خارج شده، به [[نجف]] و [[کربلا]] برویم. دولت به امید این که با رفتن رهبران دینی، مخالفت با دولت کاهش می‌‌یابد، به آنان اجازه خروج داد و بدین سان، کاروان مهاجران، به سوی [[قم]] حرکت کرد. آیت الله بهبهانی به همراه دیگر رهبران مذهبی و روحانیون، به قم رفته و در حرم [[حضرت معصومه]] علیهاالسلام متحصن شدند.
  
«در این هنگام، از شادروان بهبهانی رفتاری دیده شد كه دلیری و بزرگی او را نیك می‌‌رساند. بدین سان كه بی‌درنگ خود را بر روی یك بلندی رسانید و سینه خود را باز كرد و رو به مردم گردانیده و به آواز بلند چنین گفت: ای مردم! نترسید، واهمه نكنید. این ها كاری داشته باشند، با من دارند. این سینه من! كجاست آن كه بزند؟ شهادت و كشته شدن، ارث ماست. چندان ایستاد و از این سخنان گفت كه مردم را دوباره بازگردانید و به دل ها آرامش بازآورد».<ref> همان، ص 101.</ref>
+
'''حمله به مجلس و دستگیری بهبهانی:'''
  
سخنان آیت الله بهبهانی، موجب قوت قلب و استقامت مردم گردید و مقاومت و پایداری ادامه یافت. دولت، مبارزان را تهدید كرد و از آنان خواست تا به تحصن خاتمه دهند. آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی گفتند كه یا با خواسته‌های ما موافقت كنید و یا اجازه دهید كه ما از شهر خارج شده، به [[نجف]] و [[كربلا]] برویم. دولت به امید این كه با رفتن رهبران دینی، مخالفت با دولت كاهش می‌‌یابد، به آنان اجازه خروج داد و بدین سان، كاروان مهاجران، به سوی [[قم]] حركت كرد. آیت الله بهبهانی به همراه دیگر رهبران مذهبی و روحانیون، به قم رفته و در حرم [[حضرت معصومه]] علیهاالسلام متحصن شدند.
+
محمدعلی شاه که پس از [[مرگ]] پدر، به پادشاهی رسیده بود، به علت خوی استبدادی، حاضر به پذیرش قانون نبود؛ اما با شورش‌های مردم تبریز، تهران و دیگر شهرها و حمایت عالمان [[نجف]] از قانون اساسی، سرانجام در ۲۹ [[شعبان]] ۱۳۲۵ ق. آن را تایید و امضا کرد؛ اما همچنان در صدد انتقام‌جویی و برانداختن اساس مشروطیت بود. او برای اجرای اهداف پلیدش، نیروهای دولتی را مهیا کرد و لیاخوف روسی را به فرماندهی آن ها برگزید. نیروهای دولتی در ۱۳ [[جمادی الاول]] ۱۳۲۶ ق. به فرماندهی لیاخوف روسی، به مجلس حمله کردند.
  
'''حمله به مجلس و دستگیری بهبهانی'''
+
هنگامی‌‌ که خبر حمله به مجلس در شهر منتشر شد، آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی خود را به مجلس رساندند تا از درگیری و خونریزی جلوگیری کنند؛ اما نیروهای نظامی ‌‌دولت، به سخن کسی توجه نکردند و با نیروهای مجاهدین درگیر شدند. مجاهدان که نیروی کافی برای مبارزه نداشتند، عقب‌نشینی کردند و مجلس به دست نیروهای دولتی افتاد. در این درگیری، جمعی از مشروطه خواهان کشته شدند.
  
محمدعلی شاه كه پس از [[مرگ]] پدر، به پادشاهی رسیده بود، به علت خوی استبدادی، حاضر به پذیرش قانون نبود؛ اما با شورش‌های مردم تبریز، تهران و دیگر شهرها و حمایت عالمان [[نجف]] از قانون اساسی، سرانجام در 29 [[شعبان]] 1325 ق. آن را تایید و امضا كرد؛ اما همچنان در صدد انتقام‌جویی و برانداختن اساس مشروطیت بود. او برای اجرای اهداف پلیدش، نیروهای دولتی را مهیا كرد و لیاخوف روسی را به فرماندهی آن ها برگزید. نیروهای دولتی در 13 [[جمادی الاول]] 1326 ق. به فرماندهی لیاخوف روسی، به مجلس حمله كردند.
+
آیت الله بهبهانی به همراه جمعی دیگر از رهبران و مشروطه‌خواهان، در پارک امین‌الدوله جمع شدند. نیروهای دولتی به آن جا نیز حمله کردند و آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی و فرزند آیت الله بهبهانی را دستگیر کردند و بهبهانی و فرزندش سید محمد بهبهانی را با سر نیزه و قنداق تفنگ؛ به شدت مجروح کردند. ریش آیت الله بهبهانی را کندند و وی را به همراه سید محمد طباطبایی به قزاقخانه انتقال دادند و پس از چند روز، آنان را نزد محمدعلی شاه بردند. محمدعلی شاه با آنان با خشونت رفتار کرد و به آنان ناسزا گفت.  
  
هنگامی‌‌ كه خبر حمله به مجلس، در شهر منتشر شد، آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی خود را به مجلس رساندند تا از درگیری و خونریزی جلوگیری كنند؛ اما نیروهای نظامی ‌‌دولت، به سخن كسی توجه نكردند و با نیروهای مجاهدین درگیر شدند. مجاهدان كه نیروی كافی برای مبارزه نداشتند، عقب‌نشینی كردند و مجلس به دست نیروهای دولتی افتاد. در این درگیری، جمعی از مشروطه خواهان كشته شدند.
+
آیت الله بهبهانی با آن که در چنگ آن مرد جانی و بی‌رحم اسیر بود، با همان [[شجاعت]] فطری که داشت، گفت: «ما را بکشید؛ ولی با ما با بی‌احترامی‌‌ سخن نگویید.» این سخن، پادشاه مستبد را تکان داد و او لحن خود را تغییر داد و با ملایمت با آنان سخن گفت. سرانجام پس از چندی، بهبهانی که بیشتر مورد خشم و کینه شاه بود، به همراه دامادش، میرزا محسن، به کرمانشاه تبعید شد<ref> تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج ۴ و ۵، ص ۷۸۴ـ۷۸۷.</ref> و از آن جا به [[نجف]] رفت.  
  
آیت الله بهبهانی به همراه جمعی دیگر از رهبران و مشروطه‌خواهان، در پارك امین‌الدوله جمع شدند. نیروهای دولتی به آن جا نیز حمله كردند و آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی و فرزند آیت الله بهبهانی را دستگیر كردند و بهبهانی و فرزندش سید محمد بهبهانی را با سر نیزه و قنداق تفنگ؛ به شدت مجروح كردند. ریش آیت الله بهبهانی را كندند و وی را به همراه سید محمد طباطبایی به قزاقخانه انتقال دادند و پس از چند روز، آنان را نزد محمدعلی شاه بردند. محمدعلی شاه با آنان با خشونت رفتار كرد و به آنان ناسزا گفت.  
+
خبر حمله به مجلس و کشتن آزادی‌خواهان و مجاهدان، موجی از خشم و نفرت را در بین مردم به وجود آورد. مردم [[تبریز]] به رهبری ستارخان و باقرخان، با قوای دولتی به نبرد پرداختند. نیروهای بختیاری به فرماندهی سردار اسعد و نیروهای شمال به رهبری سپهدار تنکابنی، عازم [[تهران]] شدند و پس از درگیری با نیروهای دولتی، در روز جمعه ۲۷ [[جمادی الثانی]] ۱۳۲۷ ق. تهران را به تصرف خود درآورند و مجلس فعالیت خود را از سر گرفت.  
  
آیت الله بهبهانی با آن كه در چنگ آن مرد جانی و بی‌رحم اسیر بود، با همان شجاعت فطری كه داشت، گفت: «ما را بكشید؛ ولی با ما، با بی‌احترامی‌‌ سخن نگویید.» این سخن، پادشاه مستبد را تكان داد و او لحن خود را تغییر داد و با ملایمت با آنان سخن گفت. سرانجام پس از چندی، بهبهانی كه بیشتر مورد خشم و كینه شاه بود، به همراه دامادش، میرزا محسن، به كرمانشاه تبعید شد<ref> تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج 4 و 5، ص 784ـ787.</ref> و از آن جا به [[نجف]] رفت.
+
مشروطه طلبان، به جای مجازات مخالفان و نیروهای دولتی، از روحانیون و عالمان مشروعه طلب، انتقام گرفتند و در اولین فرصت، در یک دادگاه به ریاست شیخ ابراهیم زنجانی، آیت الله [[شیخ فضل الله نوری|شیخ فضل‌الله نوری]] را به اعدام محکوم کردند و وی را به [[شهادت در راه خدا|شهادت]] رساندند. پس از آن، آیت الله بهبهانی از نجف به ایران بازگشت. او به هنگام ورود به تهران، خطاب به آیت الله طباطبایی که به استقبال وی آمده بود، گفت: «تو زنده ماندی و شیخ را در تهران به دار زدند و این ثلمه را به [[اسلام]] وارد ساختند؟ چرا نرفتی بند دار را بگیری و به گردن خود اندازی که این ننگ، برای اسلام پیش نیاید و این لطمه و سکته، به [[مشروطیت]] ایران وارد نشود».<ref> مکتوبات، اعلامیه و چند گزارش پیرامون نقش شهید شیخ فضل‌الله نوری، ج ۲، ص ۵۵۶.</ref>
  
خبر حمله به مجلس و كشتن آزادی‌خواهان و مجاهدان، موجی از خشم و نفرت را در بین مردم به وجود آورد. مردم تبریز به رهبری ستارخان و باقرخان، با قوای دولتی به نبرد پرداختند. نیروهای بختیاری به فرماندهی سردار اسعد و نیروهای شمال به رهبری سپهدار تنكابنی، عازم [[تهران]] شدند و پس از درگیری با نیروهای دولتی، در روز جمعه 27 [[جمادی الثانی]] 1327 ق. تهران را به تصرف خود درآورند و مجلس فعالیت خود را از سر گرفت.
+
==شهادت آیت‌الله بهبهانی==
  
مشروطه طلبان، به جای مجازات مخالفان و نیروهای دولتی، از روحانیون و عالمان مشروعه طلب، انتقام گرفتند و در اولین فرصت، در یك دادگاه به ریاست شیخ ابراهیم زنجانی، آیت الله شیخ فضل‌الله نوری را به اعدام محكوم كردند و وی را به شهادت رساندند. پس از آن، آیت الله بهبهانی از نجف به ایران بازگشت. او به هنگام ورود به تهران، خطاب به آیت الله طباطبایی كه به استقبال وی آمده بود، گفت: «تو زنده ماندی و شیخ را در تهران به دار زدند و این ثلمه را به [[اسلام]] وارد ساختند؟ چرا نرفتی بند دار را بگیری و به گردن خود اندازی كه این ننگ، برای اسلام پیش نیاید و این لطمه و سكته، به مشروطیت ایران وارد نشود».<ref> مكتوبات، اعلامیه و چند گزارش پیرامون نقش شهید شیخ فضل‌الله نوری، ج 2، ص 556.</ref>
+
پس از فتح تهران به دست مشروطه‌خواهان، شور و هیجان، انقلابیون را فراگرفته بود. مجاهدان و دیگران، به انتشار مطبوعات گوناگون اقدام کردند. احزابی در کشور تشکیل شدند و هر حزبی تلاش می‌‌کرد تا مجلس و دولت را بدست گیرد. حزب دموکرات و حزب اعتدالیون، دو حزب عمده این مقطع از تاریخ کشور بودند. تقی‌زاده و دیگر روشنفکران وابسته به بیگانه، از رهبران حزب دموکرات بودند و در مقابل، آیت الله بهبهانی، آیت الله طباطبایی و اکثر روحانیون و عالمان بزرگ، عضو و یا حامی ‌‌حزب اعتدالیون بودند.<ref> ایران در دوره سلطنت قاجار، علی‌اصغر شمیم، موسسه انتشارات مدبر، چاپ دوم، ۱۳۷۵، ص ۵۳۸ـ۵۴۱.</ref>
  
== شهادت آیت الله بهبهانی ==
+
دیدگاه‌های روحانیون، به ویژه آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی، با نظرات دموکرات‌ها اختلاف اساسی داشت و این، موجب اختلاف و درگیری در مجلس و خارج از آن شد و اوضاع کشور را متشنج کرده بود. روشنفکران غرب‌زده و وابسته، همواره سعی می‌‌کردند تا روحانیون و عالمان دینی را از صحنه اداره کشور خارج سازند. روحانیون و رهبران دینی نهضت نیز از حمایت [[آخوند خراسانی]]، شیخ عبدالله مازندرانی و دیگر عالمان [[نجف]] برخوردار بودند. اینان نیز با صدور اطلاعیه‌هایی، دموکرات‌ها را مورد انتقاد قرار دادند و تاکید کردند که مقصود ما از حریت، آزادی از [[ظلم]] و ستم کارگزاران دولتی است و نه خروج از تعهدات و تقیدات الهی و شرعی، و چون متوجه شدند که سخنان آن ها تاثیری در تغییر اوضاع ندارد، رای به فساد مسلک تقی‌زاده و دموکرات ها دادند.<ref> نقش علما در انجمن‌ها و احزاب دوران مشروطه، مریم جواهری، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص ۲۰۱ـ۲۰۲.</ref>
  
پس از فتح تهران به دست مشروطه‌خواهان، شور و هیجان، انقلابیون را فراگرفته بود. مجاهدان و دیگران، به انتشار مطبوعات گوناگون اقدام كردند. احزابی در كشور تشكیل شدند و هر حزبی تلاش می‌‌كرد تا مجلس و دولت را بدست گیرد. حزب دمكرات و حزب اعتدالیون، دو حزب عمده این مقطع از تاریخ كشور بودند. تقی‌زاده و دیگر روشنفكران وابسته به بیگانه، از رهبران حزب دمكرات بودند و در مقابل، آیت الله بهبهانی، آیت الله طباطبایی و اكثر روحانیون و عالمان بزرگ، عضو و یا حامی ‌‌حزب اعتدالیون بودند.<ref> ایران در دوره سلطنت قاجار، علی‌اصغر شمیم، موسسه انتشارات مدبر، چاپ دوم، 1375، ص 538ـ541.</ref>
+
این رای عالمان نجف، خشم و کینه دموکرات‌ها را برانگیخت. آن ها بهبهانی را واسطه این اقدام می‌‌دانستند و علاوه بر این، بهبهانی به دلیل نفوذ و قدرت اجتماعی که داشت، مانع رسیدن دموکرات‌ها به اهدافشان بود؛ زیرا آنان مخالف حاکمیت [[اسلام]] بودند. مخالفان حاکمیت اسلام که اغلب آنان در حزب دموکرات جمع شده بودند، فارغ از مشی غربی و شرقی با هم متحد شدند؛ این اتحاد، به گونه‌ای بود که تقی‌زاده که به شدت شیفته و فریفته فرهنگ غربی بود، توانست حیدر عمو اوغلی را که از وابستگان روسیه بود و در قفقاز تربیت شده بود، با خود همراه سازد. سرانجام مجاهدین تحت رهبری حیدرعمو اوغلی، در شب نهم [[رجب]] سال ۱۳۲۸ ق. به منزل آیت الله بهبهانی یورش بردند و این مبارز خستگی‌ناپذیر را که در مقابله با ظلم و ستم حکومت استبدادی جانفشانی کرده بود و رنج زندان، تبعید و شکنجه را به جان خریده بود، مظلومانه به شهادت رساندند.<ref> انقلاب مشروطیت ایران، عبدالله جاسبی، ص ۱۶۶.</ref>
  
دیدگاه‌های روحانیون، به ویژه آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی، با نظرات دمكرات‌ها اختلاف اساسی داشت و این، موجب اختلاف و درگیری در مجلس و خارج از آن شد و اوضاع كشور را متشنج كرده بود. روشنفكران غرب‌زده و وابسته، همواره سعی می‌‌كردند تا روحانیون و عالمان دینی را از صحنه اداره كشور خارج سازند. روحانیون و رهبران دینی نهضت نیز از حمایت آخوند خراسانی، شیخ عبدالله مازندرانی و دیگر عالمان [[نجف]] برخوردار بودند. اینان نیز با صدور اطلاعیه‌هایی، دمكرات‌ها را مورد انتقاد قرار دادند و تاكید كردند كه مقصود ما از حریت، آزادی از ظلم و ستم كارگزاران دولتی است و نه خروج از تعهدات و تقیدات الهی و شرعی و چون متوجه شدند كه سخنان آن ها تاثیری در تغییر اوضاع ندارد، رای به فساد مسلك تقی‌زاده و دمكرات ها دادند.<ref> نقش علما در انجمن‌ها و احزاب دوران مشروطه، مریم جواهری، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامی، ص 201ـ202.</ref>
+
هنوز آفتاب طلوع نکرده بود که خبر شهادت آیت الله بهبهانی در شهر منتشر شد. مردم دست از کار کشیدند و رهسپار منزل آیت الله بهبهانی شدند. چون منزل او گنجایش همه جمعیت را نداشت، طلاب، علما، اصناف و جمعی از مبارزان مشروطه‌خواه، در مدرسه مروی اجتماع کردند. سید محمد بهبهانی، فرزند بزرگ آیت الله بهبهانی، در میان حزن و اندوه هزاران نفر از افرادی که گرد آمده بودند، حاضر شد و خطاب به جمعیت حاضر چنین گفت: «در مقابل آن چه خداوند مقدر فرموده است، باید تسلیم بود. مرحوم بهبهانی در راه خدمت به خلق خدا تا آخرین مرحله را پیمود و به درجه رفیع [[شهادت در راه خدا|شهادت]] نایل شد. من از شما می‌‌خواهم که خونسردی پیشه کنید و از اختلاف و انتقام بپرهیزید».  
  
این رای عالمان [[نجف]]، خشم و كینه دمكرات‌ها را برانگیخت. آن ها بهبهانی را واسطه این اقدام می‌‌دانستند و علاوه بر این، بهبهانی به دلیل نفوذ و قدرت اجتماعی كه داشت، مانع رسیدن دمكرات‌ها به اهدافشان بود؛ زیرا آنان مخالف حاكمیت [[اسلام]] بودند. مخالفان حاكمیت اسلام كه اغلب آنان در حزب دمكرات جمع شده بودند، فارغ از مشی غربی و شرقی با هم متحد شدند؛ این اتحاد، به گونه‌ای بود كه تقی‌زاده كه به شدت شیفته و فریفته فرهنگ غربی بود، توانست حیدر عمو اوغلی را كه از وابستگان روسیه بود و در قفقاز تربیت شده بود، با خود همراه سازد. سرانجام مجاهدین تحت رهبری حیدرعمو اوغلی، در شب نهم [[رجب]] سال 1328 ق. به منزل آیت الله بهبهانی یورش بردند و این مبارز خستگی‌ناپذیر را كه در مقابله با ظلم و ستم حكومت استبدادی جانفشانی كرده بود و رنج زندان، تبعید و شكنجه را به جان خریده بود، مظلومانه به شهادت رساندند.<ref> انقلاب مشروطیت ایران، عبدالله جاسبی، ص 166.</ref>
+
این سخنان که حاکی از درایت و هوشیاری، [[ایمان]] به [[حق]]، بزرگی [[روح]] و گذشت و جوانمردی بود، آتش خشم و نفرت مردم را سرد کرد و از یک جنگ و خونریزی در تهران جلوگیری کرد. با وجود این، دو روز بازارها بسته شد و مردم در [[مسجد|مساجد]] و [[حسینیه|حسینیه‌ها]]، به سوگواری و عزاداری پرداختند.<ref> انقلاب مشروطیت ایران، ج ۶ و ۷، ص ۱۳۳۶.</ref> پیکر آیت الله بهبهانی توسط بستگانش به [[نجف]] اشرف منتقل شد و در مقبره خانوادگی، در کنار پدر بزرگوارش، در یکی از مقبره‌های شرقی صحن مطهر [[امام علی]] علیه السلام به خاک سپرده شد.<ref> شهیدان راه فضیلت، ص ۵۳۱.</ref>
  
هنوز آفتاب طلوع نكرده بود كه خبر شهادت آیت الله بهبهانی در شهر منتشر شد. مردم دست از كار كشیدند و رهسپار منزل آیت الله بهبهانی شدند. چون منزل او گنجایش همه جمعیت را نداشت، طلاب، علما، اصناف و جمعی از مبارزان مشروطه‌خواه، در مدرسه مروی اجتماع كردند. سید محمد بهبهانی، فرزند بزرگ آیت الله بهبهانی، در میان حزن و اندوه هزاران نفر از افرادی كه گرد آمده بودند، حاضر شد؛ هنوز لب به سخن نگشوده بود كه صدای ناله و فریاد جمعیت بلند شد و اشك از دیدگان آنان جاری شد.
+
==ویژگی‌های اخلاقی==
  
سید محمد، خطاب به جمعیت حاضر چنین گفت: «در مقابل آن چه خداوند مقدر فرموده است، باید تسلیم بود. مرحوم بهبهانی در راه خدمت به خلق خدا تا آخرین مرحله را پیمود و به درجه رفیع [[شهادت]] نایل شد. من از شما می‌‌خواهم كه خونسردی پیشه كنید و از اختلاف و انتقام بپرهیزید».
+
آیت الله بهبهانی، عادت به گوشه‌گیری و منفی‌بافی نداشت و فردی اجتماعی بود. هرگاه کسی دست نیاز به طرفش دراز می‌‌کرد، تلاش می‌‌کرد تا در حد توان، مشکل او را حل کند. او علاقه‌مند بود که به مردم گرفتار کمک کند و محتاجان را از خانه خود مایوس و محروم نسازد و به علت این که شخصیتی بانفوذ بود، برای رفع مشکل افراد، آنان را به مقامات و مسئولین دولتی معرفی می‌‌کرد و چون مقید به رعایت قوانین و مقررات بود، در توصیه‌های خود به مسئولان دولتی، همواره جمله «در صورت امکان و رعایت مقررات» را ذکر می‌‌کرد و اگر استنباط می‌‌کرد که عملی برخلاف مقررات انجام شده، بسیار متاثر و ناراحت می‌‌شد.<ref> تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج ۶ و ۷؛ ص ۱۳۳۳ـ۱۳۳۵.</ref>
  
این سخنان كه حاكی از درایت و هوشیاری، [[ایمان]] به [[حق]]، بزرگی [[روح]] و گذشت و جوانمردی بود، آتش خشم و نفرت مردم را سرد كرد و از یك جنگ و خونریزی در تهران جلوگیری كرد. با وجود این، دو روز بازارها بسته شد و مردم در مساجد و حسینیه‌ها، به سوگواری و عزاداری پرداختند.<ref> انقلاب مشروطیت ایران، ج 6 و ص 1336.</ref> پیكر آیت الله بهبهانی توسط بستگانش به [[نجف]] اشرف منتقل شد و در مقبره خانوادگی، در كنار پدر بزرگوارش، در یكی از مقبره‌های شرقی صحن مطهر [[امام علی]] علیه السلام به خاك سپرده شد.<ref> شهیدان راه فضیلت، ص 531.</ref>
+
وی، مردی شجاع، بردبار، با عزم و اراده‌ای قوی و فهیم بود و چون راهی را پیش می‌‌گرفت، بدون تردید و سستی و باجوانمردی و شهامت، پیش می‌‌رفت تا به مقصود برسد. کلمه تسلیم و تمکین در قاموس زندگانی وی نبود و هیچ‌گاه از خود سستی و ضعف نشان نداد.<ref> همان، ج ۱ و ۲، ص ۲۴۷.</ref> با این خصوصیات و اوصاف پسندیده و مجاهدت‌ها و رشادت‌ها، مسئله قلیان کشیدن وی و نقض حکم تحریم تنباکو که شاید به دلیل عدم آگاهی وی از اهمیت موضوع و یا به علت سلیقه خاص صورت گرفت، چیزی از ارزش‌های این روحانی مجاهد کم نمی‌‌کند.
  
==ویژگی‌های اخلاقی آیت الله بهبهانی==
+
مهدی ملک‌زاده از مورخان نهضت مشروطیت، درباره آیت الله بهبهانی چنین می‌‌نویسد: «مرحوم بهبهانی مؤسس [[مشروطیت]] و پایه‌گذار حکومت ملی بود و در [[شجاعت]] و شهامت و استقامت و قوه تفکر و تعقل و شخصیت و نیروی اراده در ایران، بی‌نظیر بود و به علت دارا بودن همین سجایا و مکارم اخلاقی، اول کسی بود که بدون بیم و هراس در مقابل استبداد، قد مردانگی علم کرد و از پای ننشست و تا روز آخر، با همان شجاعت و عزم راسخ از مشروطیت دفاع کرد».<ref> تاریخ انقلاب مشروطیت، ج ۶ و ۷، ص ۱۳۳۳.</ref>
 
 
آیت الله بهبهانی، عادت به گوشه‌گیری و منفی‌بافی نداشت و فردی اجتماعی بود. هرگاه كسی دست نیاز به طرفش دراز می‌‌كرد، تلاش می‌‌كرد تا در حد توان، مشكل او را حل كند. او علاقه‌مند بود كه به مردم گرفتار كمك كند و محتاجان را از خانه خود مایوس و محروم نسازد و به علت این كه شخصیتی بانفوذ بود، برای رفع مشكل افراد، آنان را به مقامات و مسئولین دولتی معرفی می‌‌كرد و چون مقید به رعایت قوانین و مقررات بود، در توصیه‌های خود به مسئولان دولتی، همواره جمله «در صورت امكان و رعایت مقررات» را ذكر می‌‌كرد و اگر استنباط می‌‌كرد كه عملی برخلاف مقررات انجام شده، بسیار متاثر و ناراحت می‌‌شد.<ref> تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج 6 و 7؛ ص 1333ـ1335.</ref>
 
 
 
وی، مردی شجاع، بردبار، با عزم و اراده‌ای قوی و فهیم بود و چون راهی را پیش می‌‌گرفت، بدون تردید و سستی و باجوانمردی و شهامت، پیش می‌‌رفت تا به مقصود برسد. كلمه تسلیم و تمكین در قاموس زندگانی وی نبود و هیچ‌گاه از خود سستی و ضعف نشان نداد.<ref> همان، ج 1 و 2، ص 247.</ref> با این خصوصیات و اوصاف پسندیده و مجاهدت‌ها و رشادت‌ها، مسئله قلیان كشیدن وی و نقض حكم تحریم تنباكو<ref> تاریخ بیداری ایرانیان، ص 14.</ref> كه شاید به دلیل عدم آگاهی وی از اهمیت موضوع و یا به علت سلیقه خاص صورت گرفت، چیزی از ارزش‌های این روحانی مجاهد كم نمی‌‌كند.
 
 
 
==بهبهانی از نگاه دیگران==
 
 
 
مهدی ملك‌زاده از مورخان نهضت مشروطیت، درباره آیت الله بهبهانی چنین می‌‌نویسد: «مرحوم بهبهانی كه موسس مشروطیت و پایه‌گذار حكومت ملی بود و در شجاعت و شهامت و استقامت و قوه تفكر و تعقل و شخصیت و نیروی اراده در ایران، بی‌نظیر بود و به علت دارا بودن همین سجایا و مكارم اخلاقی، اول كسی بود كه بدون بیم و هراس... در مقابل استبداد، قد مردانگی علم كرد و از پای ننشست و تا روز آخر، با همان شجاعت و عزم راسخ از مشروطیت دفاع كرد».<ref> تاریخ انقلاب [[مشروطیت]]، ج 6 و ص 1333.</ref>
 
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
 +
==منابع==
  
==منابع==
+
*[[گلشن ابرار (کتاب)|گلشن ابرار]]، جلد ۶، زندگی نامه "سید عبدالله بهبهانی" از سید مجید حسن‌زاده.
*تلخيص از مجموعه گلشن ابرار، جلد زندگی نامه "سید عبدالله بهبهانی" از سيد مجيد حسن‌زاده.
+
*[[دانشنامه جهان اسلام (کتاب)|دانشنامه جهان اسلام]]، "مدخل بهبهانی سیدعبدالله" از ابوالفضل شکوری.
  
* دانشنامه جهان اسلام، "مدخل بهبهانی سیدعبدالله" از ابوالفضل شکوری.
+
==آرشیو عکس و تصویر==
 +
<gallery mode="packed" heights="170">
 +
پرونده:بهبهانی (5).jpg|شهید سید عبدالله موسوی بهبهانی در جوانی
 +
پرونده:بهبهانی (1).jpg|شهید سید عبدالله موسوی بهبهانی در کنار فرزندانش
 +
پرونده:بهبهانی (2).jpg|شهید سید عبدالله موسوی بهبهانی
 +
پرونده:بهبهانی (6).jpg|1. [[سید عبدالله بهبهانی|شهید سید عبدالله موسوی بهبهانی]]، 2. [[سید محمد طباطبایی سنگلجی]] در دربار قجری
 +
پرونده:بهبهانی (3).jpg|[[سید عبدالله بهبهانی|شهید سید عبدالله موسوی بهبهانی]] و [[شیخ فضل الله نوری|شهید فضل الله کجوری طبرسی نوری]]
 +
پرونده:بهبهانی (4).jpg|سید عبدالله موسوی بهبهانی
 +
</gallery>
  
[[رده:علمای قرن چهاردهم]]
+
[[رده:علمای قرن چهاردهم|بهبهانی،سید عبدالله]]
 +
[[رده:مجتهدین]]
 +
[[رده:علمای شهید]]
 +
[[رده:مدفونین در حرم امام علی علیه السلام]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۲ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۴:۴۵

شهید آیت الله سید عبدالله بهبهانی (۱۲۶۲ - ۱۳۲۸ ق)، از فقها و مجتهدان شیعه در قرن ۱۴ قمری و از شاگردان میرزای شیرازی و سید حسین کوه‌کمری بود. او از رهبران برجسته نهضت مشروطیت در ایران بود و در مقابل ظلم حکومت استبدادی ایستاد.

بهبهانی.jpg
نام کامل سید عبدالله موسوی بهبهانی
زادروز ۱۲۶۲ قمری
زادگاه نجف
وفات ۱۳۲۸ قمری
مدفن نجف - حرم امام علی علیه السلام

Line.png

اساتید

میرزا محمدحسن شیرازی، سید حسین کوه‌کمری، شیخ راضی آل یاسین،...


آثار

تعدادی رساله فقهی

ولادت و تحصیلات

سید عبدالله بهبهانی فرزند سید اسماعیل، در سال ۱۲۶۲ ق. در نجف اشرف متولد شد. او از نوادگان امام کاظم علیه السلام و از سادات موسوی است.

بهبهانی پس از فراگیری خواندن و نوشتن، به تحصیل علوم اسلامی‌‌ پرداخت و پس از پایان علوم مقدماتی و سطح، نزد عالمان بزرگی چون میرزای شیرازی، آیت الله سید حسین کوه‌کمری و شیخ راضی آل یاسین به تحصیل پرداخت. او پس از نیل به مقام اجتهاد، در سال ۱۲۹۵ ق. به ایران بازگشت و در تهران اقامت گزید.

آیت الله سید عبدالله بهبهانی، مجموعه‌ای در فقه نگاشت که شامل بیست رساله فقهی است که هر کدام مربوط به یک موضوع فقهی می‌‌باشد. سال تألیف این کتاب، ۱۲۹۲ قمری است.[۱]

فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی

آیت الله بهبهانی در تهران به انجام وظایف دینی و مذهبی اشتغال داشت و در حد توان، مشکلات اجتماعی جامعه را حل و فصل می‌‌کرد. به دنبال اختلافی که بین عده‌ای از طلاب پیش آمد، یکی از روحانیون به نام معتمدالاسلام رشتی، به خانه آیت الله بهبهانی پناهنده شد.[۲] این کار، موجب شد که عده‌ای برای آیت الله بهبهانی مزاحمت ایجاد کنند و او را مورد آزار قرار دهند. به دنبال این حادثه، اطرافیان بهبهانی از آن ها شکایت کردند. عین‌الدوله صدراعظم و داماد مظفرالدین شاه که فردی مستبد و متکبر بود[۳] و همواره در فکر تحکیم پایه‌های قدرت و حکومت خویش بود، عده‌ای از روحانیون را به این بهانه دستگیر و تبعید کرد.

آیت الله بهبهانی به دنبال این موضوع، برای عین‌الدوله پیامی ‌‌فرستاد و ضمن تشکر، از وی خواست که بازداشت شدگان را آزاد کند. عین‌الدوله در پاسخ آیت الله بهبهانی گفت: دستگیری و تبعید این افراد، به خاطر اهانت به شما نبوده است تا به دستورتان آنان را آزاد کنم.[۴] آیت الله بهبهانی، با این رفتار متکبرانه عین‌الدوله، دریافت که با صدر اعظمی ‌‌جاه طلب و مغرور روبروست که جز به خودکامگی، قدرت طلبی و گسترش نفوذ نمی‌‌اندیشید.

پیمان گمرکی با روسیه و انتصاب مسیونوز بلژیکی به ریاست گمرک ایران، ضربه سهمگینی بر استقلال سیاسی و اقتصادی ایران وارد آورد.[۵] این پیمان، نارضایتی فراوانی را به وجود آورد و مخالفان حکومت استبدادی را به چاره‌اندیشی واداشت. در همین زمان، عکسی از مسیونوز با لباس روحانیت پخش شد. به دنبال انتشار این عکس، مخالفت با حکومت استبدادی نمایان شد. آیت الله بهبهانی در یک سخنرانی در منزل خویش، این عمل مسیونوز را نکوهش کرد[۶] و از مظفرالدین شاه، خواستار عزل وی شد. با وجود مخالفت‌های آیت الله بهبهانی و سایر عالمان و رهبران دینی و روشنفکران با اعمال ظالمانه عین‌الدوله، هیچ تغییری در اداره کشور ایجاد نشد و حتی مسیونوز بلژیکی، علاوه بر ریاست گمرک، به ریاست وزارت پست و تلگراف هم منصوب شد.

آیت الله بهبهانی از این زمان، مبارزه تمام عیار خویش را با حکومت استبدادی آغاز کرد. از این رو، برای عالمان و رهبران دینی تهران پیام فرستاد و آنان را دعوت به همکاری کرد. آیت الله سید محمد طباطبایی در پاسخ به تقاضای آیت الله بهبهانی، به فرستاده وی، معتمدالاسلام رشتی، گفت: «اگر جناب آقا سید عبدالله مقصود را تبدیل کنند و غرض شخصی در کار نباشد، من همراه خواهم بود».[۷]

نقش آیت‌الله بهبهانی در اوج‌گیری مبارزات:

ظلم و ستم حاکمان و فرمانداران محلی در شهرهای مختلف، شور و هیجان مردم را برای مبارزه با حکومت افزایش می‌‌داد؛ اما حوادثی چون احداث بانک استقراض روس در قبرستانی قدیمی‌‌ و به چوب بستن بازاریان تهران و تعطیلی بازار، موجب اوج گیری مبارزات شد. مردم در اعتراض به این اعمال، در مسجد اجتماع کردند. نیروهای دولتی که وضع را خطرناک دیدند، مسجد را به محاصره درآوردند و به این بنای مذهبی حمله کردند.

آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی، برای جلوگیری از خونریزی، تصمیم گرفتند که به حرم حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام پناهنده شوند. این تصمیم، در ۱۶ شوال ۱۳۲۳ ق. جامه عمل پوشید. متحصنین مبارز، خواسته‌های خود را که مهمترین آن ها ایجاد عدالت‌خانه‌ای برای جلوگیری از ظلم و ستم و رعایت عدالت بود، به اطلاع دولت رساندند.

این مقاومت و پایداری در تحصن و مبارزه، موجب شد که شاه با درخواست‌های آنان موافقت کند. با اعلام موافقت با خواسته‌های متحصنین، آیت الله بهبهانی و دیگر روحانیون به شهر بازگشتند. عین‌الدوله که از ضعف شاه استفاده کرده بود و یکه‌تاز میدان سیاست و فرمانروایی کشور شده بود و انجام خواسته‌های مبارزان را خلاف منافع خود می‌‌دید، از اجرای این خواسته‌ها خودداری کرد و با شدت بیشتری با مبارزان به مقابله برخاست.

از این رو، نیرالدوله را که فردی مستبد و سخت‌گیر بود، به جای علاءالدوله به حکومت تهران منصوب کرد. او نیز برای جلوگیری از مبارزات، سید جمال‌الدین واعظ را به قم تبعید کرد و شیخ محمد واعظ را دستگیر و در سربازخانه زندانی کرد. این عمل، خشم و نارضایتی مردم را شدت بخشید و آنان برای آزادی شیخ محمد به سربازخانه حمله کردند. در این درگیری، یکی از طلاب به نام سید عبدالحمید به شهادت رسید.

به دنبال شهادت وی، بازار بسته شد و شهر به حال تعطیل درآمد. آیت الله بهبهانی و آیت الله سید محمد طباطبایی، هر دو به خانه آیت الله شیخ فضل‌الله نوری رفتند و از وی تقاضای کردند تا آنان را در امر مبارزه همراهی کند. شیخ نیز قول همکاری داد و بدین ترتیب، روحانیون تهران در مبارزه با حکومت استبدادی متحد شدند. مردم، جسد طلبه شهید را به مسجد بردند و در آن جا به سینه‌زنی و نوحه‌خوانی پرداختند. آیت الله بهبهانی و دیگر روحانیون نیز در مسجد حاضر شدند. سربازان دولتی به مسجد حمله کردند. این امر، موجب نگرانی و اضطراب مردم شد.

«در این هنگام، از آیت الله بهبهانی رفتاری دیده شد که دلیری و بزرگی او را نیک می‌‌رساند. بدین سان که بی‌درنگ خود را بر روی یک بلندی رسانید و سینه خود را باز کرد و رو به مردم گردانیده و به آواز بلند چنین گفت: ای مردم! نترسید، واهمه نکنید. این ها کاری داشته باشند، با من دارند. این سینه من! کجاست آن که بزند؟ شهادت و کشته شدن، ارث ماست. چندان ایستاد و از این سخنان گفت که مردم را دوباره بازگردانید و به دل ها آرامش بازآورد».[۸]

سخنان آیت الله بهبهانی، موجب قوت قلب و استقامت مردم گردید و مقاومت و پایداری ادامه یافت. دولت، مبارزان را تهدید کرد و از آنان خواست تا به تحصن خاتمه دهند. آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی گفتند که یا با خواسته‌های ما موافقت کنید و یا اجازه دهید که ما از شهر خارج شده، به نجف و کربلا برویم. دولت به امید این که با رفتن رهبران دینی، مخالفت با دولت کاهش می‌‌یابد، به آنان اجازه خروج داد و بدین سان، کاروان مهاجران، به سوی قم حرکت کرد. آیت الله بهبهانی به همراه دیگر رهبران مذهبی و روحانیون، به قم رفته و در حرم حضرت معصومه علیهاالسلام متحصن شدند.

حمله به مجلس و دستگیری بهبهانی:

محمدعلی شاه که پس از مرگ پدر، به پادشاهی رسیده بود، به علت خوی استبدادی، حاضر به پذیرش قانون نبود؛ اما با شورش‌های مردم تبریز، تهران و دیگر شهرها و حمایت عالمان نجف از قانون اساسی، سرانجام در ۲۹ شعبان ۱۳۲۵ ق. آن را تایید و امضا کرد؛ اما همچنان در صدد انتقام‌جویی و برانداختن اساس مشروطیت بود. او برای اجرای اهداف پلیدش، نیروهای دولتی را مهیا کرد و لیاخوف روسی را به فرماندهی آن ها برگزید. نیروهای دولتی در ۱۳ جمادی الاول ۱۳۲۶ ق. به فرماندهی لیاخوف روسی، به مجلس حمله کردند.

هنگامی‌‌ که خبر حمله به مجلس در شهر منتشر شد، آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی خود را به مجلس رساندند تا از درگیری و خونریزی جلوگیری کنند؛ اما نیروهای نظامی ‌‌دولت، به سخن کسی توجه نکردند و با نیروهای مجاهدین درگیر شدند. مجاهدان که نیروی کافی برای مبارزه نداشتند، عقب‌نشینی کردند و مجلس به دست نیروهای دولتی افتاد. در این درگیری، جمعی از مشروطه خواهان کشته شدند.

آیت الله بهبهانی به همراه جمعی دیگر از رهبران و مشروطه‌خواهان، در پارک امین‌الدوله جمع شدند. نیروهای دولتی به آن جا نیز حمله کردند و آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی و فرزند آیت الله بهبهانی را دستگیر کردند و بهبهانی و فرزندش سید محمد بهبهانی را با سر نیزه و قنداق تفنگ؛ به شدت مجروح کردند. ریش آیت الله بهبهانی را کندند و وی را به همراه سید محمد طباطبایی به قزاقخانه انتقال دادند و پس از چند روز، آنان را نزد محمدعلی شاه بردند. محمدعلی شاه با آنان با خشونت رفتار کرد و به آنان ناسزا گفت.

آیت الله بهبهانی با آن که در چنگ آن مرد جانی و بی‌رحم اسیر بود، با همان شجاعت فطری که داشت، گفت: «ما را بکشید؛ ولی با ما با بی‌احترامی‌‌ سخن نگویید.» این سخن، پادشاه مستبد را تکان داد و او لحن خود را تغییر داد و با ملایمت با آنان سخن گفت. سرانجام پس از چندی، بهبهانی که بیشتر مورد خشم و کینه شاه بود، به همراه دامادش، میرزا محسن، به کرمانشاه تبعید شد[۹] و از آن جا به نجف رفت.

خبر حمله به مجلس و کشتن آزادی‌خواهان و مجاهدان، موجی از خشم و نفرت را در بین مردم به وجود آورد. مردم تبریز به رهبری ستارخان و باقرخان، با قوای دولتی به نبرد پرداختند. نیروهای بختیاری به فرماندهی سردار اسعد و نیروهای شمال به رهبری سپهدار تنکابنی، عازم تهران شدند و پس از درگیری با نیروهای دولتی، در روز جمعه ۲۷ جمادی الثانی ۱۳۲۷ ق. تهران را به تصرف خود درآورند و مجلس فعالیت خود را از سر گرفت.

مشروطه طلبان، به جای مجازات مخالفان و نیروهای دولتی، از روحانیون و عالمان مشروعه طلب، انتقام گرفتند و در اولین فرصت، در یک دادگاه به ریاست شیخ ابراهیم زنجانی، آیت الله شیخ فضل‌الله نوری را به اعدام محکوم کردند و وی را به شهادت رساندند. پس از آن، آیت الله بهبهانی از نجف به ایران بازگشت. او به هنگام ورود به تهران، خطاب به آیت الله طباطبایی که به استقبال وی آمده بود، گفت: «تو زنده ماندی و شیخ را در تهران به دار زدند و این ثلمه را به اسلام وارد ساختند؟ چرا نرفتی بند دار را بگیری و به گردن خود اندازی که این ننگ، برای اسلام پیش نیاید و این لطمه و سکته، به مشروطیت ایران وارد نشود».[۱۰]

شهادت آیت‌الله بهبهانی

پس از فتح تهران به دست مشروطه‌خواهان، شور و هیجان، انقلابیون را فراگرفته بود. مجاهدان و دیگران، به انتشار مطبوعات گوناگون اقدام کردند. احزابی در کشور تشکیل شدند و هر حزبی تلاش می‌‌کرد تا مجلس و دولت را بدست گیرد. حزب دموکرات و حزب اعتدالیون، دو حزب عمده این مقطع از تاریخ کشور بودند. تقی‌زاده و دیگر روشنفکران وابسته به بیگانه، از رهبران حزب دموکرات بودند و در مقابل، آیت الله بهبهانی، آیت الله طباطبایی و اکثر روحانیون و عالمان بزرگ، عضو و یا حامی ‌‌حزب اعتدالیون بودند.[۱۱]

دیدگاه‌های روحانیون، به ویژه آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی، با نظرات دموکرات‌ها اختلاف اساسی داشت و این، موجب اختلاف و درگیری در مجلس و خارج از آن شد و اوضاع کشور را متشنج کرده بود. روشنفکران غرب‌زده و وابسته، همواره سعی می‌‌کردند تا روحانیون و عالمان دینی را از صحنه اداره کشور خارج سازند. روحانیون و رهبران دینی نهضت نیز از حمایت آخوند خراسانی، شیخ عبدالله مازندرانی و دیگر عالمان نجف برخوردار بودند. اینان نیز با صدور اطلاعیه‌هایی، دموکرات‌ها را مورد انتقاد قرار دادند و تاکید کردند که مقصود ما از حریت، آزادی از ظلم و ستم کارگزاران دولتی است و نه خروج از تعهدات و تقیدات الهی و شرعی، و چون متوجه شدند که سخنان آن ها تاثیری در تغییر اوضاع ندارد، رای به فساد مسلک تقی‌زاده و دموکرات ها دادند.[۱۲]

این رای عالمان نجف، خشم و کینه دموکرات‌ها را برانگیخت. آن ها بهبهانی را واسطه این اقدام می‌‌دانستند و علاوه بر این، بهبهانی به دلیل نفوذ و قدرت اجتماعی که داشت، مانع رسیدن دموکرات‌ها به اهدافشان بود؛ زیرا آنان مخالف حاکمیت اسلام بودند. مخالفان حاکمیت اسلام که اغلب آنان در حزب دموکرات جمع شده بودند، فارغ از مشی غربی و شرقی با هم متحد شدند؛ این اتحاد، به گونه‌ای بود که تقی‌زاده که به شدت شیفته و فریفته فرهنگ غربی بود، توانست حیدر عمو اوغلی را که از وابستگان روسیه بود و در قفقاز تربیت شده بود، با خود همراه سازد. سرانجام مجاهدین تحت رهبری حیدرعمو اوغلی، در شب نهم رجب سال ۱۳۲۸ ق. به منزل آیت الله بهبهانی یورش بردند و این مبارز خستگی‌ناپذیر را که در مقابله با ظلم و ستم حکومت استبدادی جانفشانی کرده بود و رنج زندان، تبعید و شکنجه را به جان خریده بود، مظلومانه به شهادت رساندند.[۱۳]

هنوز آفتاب طلوع نکرده بود که خبر شهادت آیت الله بهبهانی در شهر منتشر شد. مردم دست از کار کشیدند و رهسپار منزل آیت الله بهبهانی شدند. چون منزل او گنجایش همه جمعیت را نداشت، طلاب، علما، اصناف و جمعی از مبارزان مشروطه‌خواه، در مدرسه مروی اجتماع کردند. سید محمد بهبهانی، فرزند بزرگ آیت الله بهبهانی، در میان حزن و اندوه هزاران نفر از افرادی که گرد آمده بودند، حاضر شد و خطاب به جمعیت حاضر چنین گفت: «در مقابل آن چه خداوند مقدر فرموده است، باید تسلیم بود. مرحوم بهبهانی در راه خدمت به خلق خدا تا آخرین مرحله را پیمود و به درجه رفیع شهادت نایل شد. من از شما می‌‌خواهم که خونسردی پیشه کنید و از اختلاف و انتقام بپرهیزید».

این سخنان که حاکی از درایت و هوشیاری، ایمان به حق، بزرگی روح و گذشت و جوانمردی بود، آتش خشم و نفرت مردم را سرد کرد و از یک جنگ و خونریزی در تهران جلوگیری کرد. با وجود این، دو روز بازارها بسته شد و مردم در مساجد و حسینیه‌ها، به سوگواری و عزاداری پرداختند.[۱۴] پیکر آیت الله بهبهانی توسط بستگانش به نجف اشرف منتقل شد و در مقبره خانوادگی، در کنار پدر بزرگوارش، در یکی از مقبره‌های شرقی صحن مطهر امام علی علیه السلام به خاک سپرده شد.[۱۵]

ویژگی‌های اخلاقی

آیت الله بهبهانی، عادت به گوشه‌گیری و منفی‌بافی نداشت و فردی اجتماعی بود. هرگاه کسی دست نیاز به طرفش دراز می‌‌کرد، تلاش می‌‌کرد تا در حد توان، مشکل او را حل کند. او علاقه‌مند بود که به مردم گرفتار کمک کند و محتاجان را از خانه خود مایوس و محروم نسازد و به علت این که شخصیتی بانفوذ بود، برای رفع مشکل افراد، آنان را به مقامات و مسئولین دولتی معرفی می‌‌کرد و چون مقید به رعایت قوانین و مقررات بود، در توصیه‌های خود به مسئولان دولتی، همواره جمله «در صورت امکان و رعایت مقررات» را ذکر می‌‌کرد و اگر استنباط می‌‌کرد که عملی برخلاف مقررات انجام شده، بسیار متاثر و ناراحت می‌‌شد.[۱۶]

وی، مردی شجاع، بردبار، با عزم و اراده‌ای قوی و فهیم بود و چون راهی را پیش می‌‌گرفت، بدون تردید و سستی و باجوانمردی و شهامت، پیش می‌‌رفت تا به مقصود برسد. کلمه تسلیم و تمکین در قاموس زندگانی وی نبود و هیچ‌گاه از خود سستی و ضعف نشان نداد.[۱۷] با این خصوصیات و اوصاف پسندیده و مجاهدت‌ها و رشادت‌ها، مسئله قلیان کشیدن وی و نقض حکم تحریم تنباکو که شاید به دلیل عدم آگاهی وی از اهمیت موضوع و یا به علت سلیقه خاص صورت گرفت، چیزی از ارزش‌های این روحانی مجاهد کم نمی‌‌کند.

مهدی ملک‌زاده از مورخان نهضت مشروطیت، درباره آیت الله بهبهانی چنین می‌‌نویسد: «مرحوم بهبهانی مؤسس مشروطیت و پایه‌گذار حکومت ملی بود و در شجاعت و شهامت و استقامت و قوه تفکر و تعقل و شخصیت و نیروی اراده در ایران، بی‌نظیر بود و به علت دارا بودن همین سجایا و مکارم اخلاقی، اول کسی بود که بدون بیم و هراس در مقابل استبداد، قد مردانگی علم کرد و از پای ننشست و تا روز آخر، با همان شجاعت و عزم راسخ از مشروطیت دفاع کرد».[۱۸]

پانویس

  1. شهیدان راه فضیلت، ۵۲۹ـ۵۳۰.
  2. تاریخ بیداری ایرانیان، ناظم الاسلام کرمانی، موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۷۱، ص ۱۳۳.
  3. تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، مهدی ملک‌زاده، انتشارات علمی، تهران ۱۳۷۱، ج ۱ و ۲ و ۳، ص ۲۱۹.
  4. تاریخ بیداری ایرانیان، ص ۱۳۴.
  5. ر.ک: استقلال گمرکی ایران، رضا صفی‌نیا، تهران ۱۳۰۷.
  6. تاریخ مشروطه ایران، احمد کسروی، موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ شانزدهم، تهران ۱۳۷۰، ص ۳۷.
  7. همان، ص ۱۹۲.
  8. همان، ص ۱۰۱.
  9. تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج ۴ و ۵، ص ۷۸۴ـ۷۸۷.
  10. مکتوبات، اعلامیه و چند گزارش پیرامون نقش شهید شیخ فضل‌الله نوری، ج ۲، ص ۵۵۶.
  11. ایران در دوره سلطنت قاجار، علی‌اصغر شمیم، موسسه انتشارات مدبر، چاپ دوم، ۱۳۷۵، ص ۵۳۸ـ۵۴۱.
  12. نقش علما در انجمن‌ها و احزاب دوران مشروطه، مریم جواهری، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص ۲۰۱ـ۲۰۲.
  13. انقلاب مشروطیت ایران، عبدالله جاسبی، ص ۱۶۶.
  14. انقلاب مشروطیت ایران، ج ۶ و ۷، ص ۱۳۳۶.
  15. شهیدان راه فضیلت، ص ۵۳۱.
  16. تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج ۶ و ۷؛ ص ۱۳۳۳ـ۱۳۳۵.
  17. همان، ج ۱ و ۲، ص ۲۴۷.
  18. تاریخ انقلاب مشروطیت، ج ۶ و ۷، ص ۱۳۳۳.

منابع

آرشیو عکس و تصویر