منابع و پی نوشتهای متوسط
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

جوامع روایی متأخر شیعه: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (7پروژه: رتبه بندی، اولویت بندی ، سنجش کیفی)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{خوب}}
 
{{خوب}}
  
سه کتاب الوافى، وسائل الشيعة و [[بحارالأنوار]] به جوامع روایی متاخر شیعه معروفند که در زمان صفویه تالیف شده اند. این اصطلاح در کنار [[کتب اربعه]] که جوامع روایی متقدم شیعه محسوب می شوند مطرح است.
+
سه کتاب «[[الوافى]]»، «[[وسائل الشیعة]]» و «[[بحارالأنوار]]»، به «جوامع روایی متأخر [[شیعه]]» معروفند که در زمان [[صفویه]] تألیف شده اند. این اصطلاح در کنار «[[کتب اربعه]]» که «جوامع روایی متقدم شیعه» هستند مطرح می شود.
  
==جوامع روایی متاخر شیعه==
+
==سبب تألیف جوامع روایی متأخر==
  
وقتى كه جوامع حديثى چهارگانه شيعه يعنى: الكافى شيخ كلينى، كتاب من لايحضره الفقيه [[شيخ صدوق]] و تهذيب الأحكام والاستبصار [[شيخ طوسى]] پا به عرصه وجود گذاشت، عمده نياز فقيهان براى استنباط [[احكام]] و احتياج جويندگان حقيقت براى دستيابى به معارف ناب اسلامى برطرف گرديد؛ زيرا صاحبان اين چهار جامع بزرگ كه به «سه محمد اول» معروف اند در مجموع بخش عمده [[احاديث]] و روايات اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام را چه در اصول و چه در فروع دين، گِرد آوردند؛ ليكن در واقع كار آنان به طور كامل پاسخگوى نياز فقيهان و محدثان [[شيعه]] نبود و از نظر شمول مطالب و ترتيب شايسته، كاستى ها و نارسايى هاى متعددى داشت.
+
وقتى که جوامع حدیثى چهارگانه [[شیعه]] یعنى: «[[الکافی (کتاب)|الکافى]]» [[شیخ کلینی]]، «[[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لایحضره الفقیه]]» [[شیخ صدوق]]، «[[تهذیب الأحکام (کتاب)|تهذیب الأحکام]]» و «[[الاستبصار (کتاب)|الاستبصار]]» [[شیخ طوسى]] تألیف شدند، عمده نیاز فقیهان براى استنباط [[احکام]] و دستیابى به معارف ناب اسلامى برطرف گردید؛ زیرا صاحبان این چهار جامع بزرگ - که به «سه محمد اول» معروف اند - در مجموع، بخش عمده [[احادیث]] و روایات [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام را چه در [[اصول دین]] و چه در [[فروع دین]]، گِرد آوردند؛ لیکن در واقع کار آنان به طور کامل پاسخگوى نیاز فقیهان و [[محدثان]] شیعه نبود و از نظر شمول مطالب و ترتیب شایسته، کاستى ها و نارسایى هاى متعددى داشت.
  
بدين جهت محدثان بزرگ متأخّر از جمله ملا محمدمحسن فيض كاشانى، شيخ محمد بن حسن حر عاملى و ملا محمدباقر مجلسى كه به «سه محمد متأخّر» معروف اند، به ترتيب جوامع حديثى الوافى، وسائل الشيعة و [[بحارالأنوار]] را تأليف نمودند و بدين ترتيب، هر يك به سهم خويش گام مهمى در جهت رفع نيازهاى علمى و معنوى جامعه دينى برداشتند.
+
بدین جهت محدثان بزرگ متأخّر از جمله [[فیض کاشانی|ملا محمدمحسن فیض کاشانى]]، [[شیخ حر عاملی|شیخ محمد بن حسن حر عاملى]] و [[علامه مجلسى|ملا محمدباقر مجلسى]] - که به «سه محمد متأخّر» معروف اند - به ترتیب، جوامع حدیثى «[[الوافى]]»، «[[وسائل الشیعة]]» و «[[بحارالأنوار]]» را تألیف نمودند و بدین ترتیب، هر یک به سهم خویش گام مهمى در جهت رفع نیازهاى علمى و معنوى جامعه دینى برداشتند.
  
==الوافی==
+
== معرفی جوامع روایی متأخر ==
  
اولین جامع حدیثی در دوره متاخران کتاب الوافی تالیف مرحوم فیض کاشانی است.
+
===الوافی===
  
الوافي يكي از منابع بزرگ روايي به شمار مي‌رود و مشتمل بر پنجاه هزار حديث همراه با توضيح‌ها و شرح‌هايي است كه مؤلف بزرگ آن، مرحوم فيض كاشاني در ذيل روايات آورده است.
+
اولین جامع حدیثی [[شیعه]] در دوره متأخران، کتاب «[[الوافى (کتاب)|الوافی]]» تألیف مرحوم [[فیض کاشانی]] (۱۰۹۱-۱۰۰۷ ق) است. الوافی از منابع بزرگ روایی به شمار می‌رود و مشتمل بر پنجاه هزار [[حدیث]] همراه با توضیح‌ها و شرح‌هایی است که مؤلف بزرگ آن در ذیل روایات آورده است.
  
الوافي كتابي حديثى است كه تمام احاديث موجود در كتب اربعه شيعه (الكافي، من لايحضره الفقيه، التهذيب والاستبصار) را دربردارد. مرحوم فيض در اين كتاب، علاوه بر جمع آورى اين روايات سعى كرده است تا متون روايات را شرح و مشكلات موجود در آنها را برطرف سازد.
+
«الوافی» تمام احادیث موجود در [[کتب اربعه]] شیعه ([[الکافی]]، [[من لایحضره الفقیه]]، [[تهذیب الأحکام (کتاب)|التهذیب]] و [[الاستبصار]]) را دربردارد. مرحوم فیض در این کتاب، علاوه بر جمع آورى این روایات سعى کرده است تا متون روایات را شرح و مشکلات موجود در آنها را برطرف سازد.
  
برخی از امتیازات الوافی عبارتند از:
+
برخی از امتیازات کتاب الوافی عبارتند از:
  
* ترتيب بسيار عالى درآوردن روايات در باب مناسب
+
*ترتیب بسیار عالى درآوردن روایات در باب مناسب
* شرح لغت هاى موجود در روايات و برخى از آيات
+
*شرح لغت هاى موجود در روایات و برخى از [[آیات]]
* بى نياز كردن محقق از مراجعه به اسناد در بسيارى از روايات
+
*بى نیاز کردن محقق از مراجعه به اسناد در بسیارى از روایات
* اشاره به موارد تقطيع روايات
+
*اشاره به موارد [[تقطیع حدیث|تقطیع]] روایات
* تفسير بسياري از آيات قرآني در الوافي
+
*[[تفسیر قرآن|تفسیر]] بسیاری از آیات قرآنی در الوافی
* توجه به سبب صدور [[احاديث]] در هنگام تبيين معاني آنها
+
*توجه به سبب صدور [[احادیث]] در هنگام تبیین معانی آنها
* تصحيح متون روايات [[كتب اربعه]] با استفاده از منابع مختلف روايى
+
*تصحیح متون روایات [[کتب اربعه]] با استفاده از منابع مختلف روایى
* تصحيح اسناد روايات كتب اربعه
+
*تصحیح اسناد روایات کتب اربعه
  
==وسائل الشیعه==
+
===وسائل الشیعه===
  
یکی دیگر از جوامع ارزشمند حدیثی که در دوره متاخران تالیف یافت کتاب تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة است. کتاب وسائل الشیعه از بهترین جوامع روایی شیعه بشمار می آید که شیخ محمدحسن حر عاملی در آن روایات [[پیامبر اسلام]] صلی الله علیه و آله و [[ائمه اطهار]] علیهم السلام را جمع کرده است.
+
یکی دیگر از جوامع ارزشمند حدیثی شیعه که در دوره متأخران تألیف یافت، کتاب «[[وسائل الشیعه (کتاب)|تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة]]» است. کتاب وسائل الشیعه از بهترین جوامع روایی شیعه بشمار می آید که [[شیخ حر عاملی|شیخ محمدحسن حر عاملی]] در آن روایات [[پیامبر اسلام]] صلی الله علیه و آله و [[ائمه اطهار]] علیهم السلام را جمع کرده است.
  
اين موضوع كه شيخ سه بار اين كتاب را از نظر گذرانده و به نگارش درآورده است از نكته هايى است كه سزاوار است هر محقق و نويسنده آن را فراروى خويش قرار دهد. در بيان جايگاه اين كتاب همين بس كه از روزى كه اين سرچشمه به نگارش درآمده منبع و ماخذ تمام مجتهدان و كتاب مرجع عالمانى است كه آخرين مرحله رسيدن به قله اجتهاد را طى مى كنند.
+
این موضوع که شیخ سه بار این کتاب را از نظر گذرانده و به نگارش درآورده است از نکته هایى است که سزاوار است هر محقق و نویسنده آن را فراروى خویش قرار دهد. در بیان جایگاه این کتاب همین بس که از روزى که این سرچشمه به نگارش درآمده، منبع و مأخذ تمام مجتهدان و کتاب مرجع عالمانى است که آخرین مرحله رسیدن به قله [[اجتهاد]] را طى مى کنند.
  
بر اين كتاب از سوى بزرگان تعليقه هاى بسيارى نگاشته شده كه شايد شيخ حر خود نخستين كسى است كه براي ابهام زدايي پيرامون برخي از مطالب آن پيشقدم شده است و «تحرير وسائل الشيعه و تحجر مسائل الشريعه» نامي است كه شيخ حر عاملي بر شرح وسائل الشيعه نهاده است.  
+
بر این کتاب از سوى بزرگان تعلیقه هاى بسیارى نگاشته شده که شاید شیخ حر عاملی خود نخستین کسى است که برای ابهام زدایی پیرامون برخی از مطالب آن پیشقدم شده و «تحریر وسائل الشیعه و تحجر مسائل الشریعه» نامی است که شیخ حر عاملی بر شرح وسائل الشیعه نهاده است.  
  
 
از جمله ویژگی های کتاب وسائل الشیعه این است که:
 
از جمله ویژگی های کتاب وسائل الشیعه این است که:
  
* تمامى احادیث با سند نقل شده و اسناد متعدد احاديث نيز نقل شده است.
+
*تمامى احادیث با [[سند حدیث|سند]] نقل شده و اسناد متعدد احادیث نیز نقل شده است.
* توضيحات مولف در ذيل احاديث، به ويژه در جمع روايات متعارض بسيار سودمند و ارزنده است.
+
*توضیحات مولف در ذیل احادیث، به ویژه در جمع روایات متعارض بسیار سودمند و ارزنده است.
* مولف استنباط خود را از روايات، عنوان ابواب قرار داده و آنجا كه مولف به استنباطى روشن دست نيافته، عنوان باب به صورت فتوا و بيان حكم شرعى نيست.
+
*مولف استنباط خود را از روایات، عنوان ابواب قرار داده و آنجا که به استنباطى روشن دست نیافته، عنوان باب به صورت [[فتوا]] و بیان [[احکام شرعی|حکم شرعى]] نیست.
* احاديث مفصل كه متضمن چند حكم است، تقطيع و هر قطعه در جاى مناسب خود قرار گرفته است.
+
*احادیث مفصل که متضمن چند حکم است، [[تقطیع حدیث|تقطیع]] و هر قطعه در جاى مناسب خود قرار گرفته است. این عمل گرچه در کم کردن حجم کتاب و سرعت تالیف مفید بوده، اما به عقیده برخى، اشکالاتى را در فهم حدیث فراهم مى سازد.
* اين عمل گرچه در كم كردن حجم كتاب و سرعت تاليف مفيد بوده، اما به عقيده برخى اشكالاتى را در فهم حدیث فراهم مى سازد.
+
*در ذیل هر باب ارجاع به ابواب مناسب آن دارد.
* در ذيل هر باب ارجاع به ابواب مناسب آن دارد.  
+
*نویسنده به طور معمول هر باب را با روایات [[حدیث صحیح|صحیح]] و معتبر آغاز مى کند و روایات [[حدیث مرسل|مرسل]] یا [[حدیث ضعیف|ضعیف]] را در پایان مى آورد.
* نويسنده به طور معمول هر باب را با روايات صحيح و معتبر آغاز مى كند و روايات مرسل يا ضعيف را در پايان مى آورد.
+
*فوائد نه گانه در پایان کتاب، که به معرفى مصادر و برخى مباحث [[علوم حدیث|علوم حدیث]] و [[رجال]] پرداخته است.
* فوائد نه گانه در پايان كتاب كه به معرفى مصادر و برخى مباحث علوم حديث و رجال پرداخته، يكى ديگر از امتيازهاى اين مجموعه مى باشد.
 
  
==مستدرک الوسائل==
+
لازم به ذکر است، کتاب «[[مستدرک الوسائل (کتاب)|مستدرک الوسائل]]» مستدرکی است که [[محدث نوری]] بر کتاب «وسائل الشیعه» نوشته است. محدث نوری با جمع آوری بیش از ۲۳ هزار روایت که در وسائل الشیعه نیامده اند، خدمت بزرگی در حفظ آثار و روایات [[اهل بیت]] علیهم السلام نموده است. برای [[اجتهاد]] و استنباط [[احکام شرعی]]، بعد از مراجعه به کتاب وسائل الشیعه و برای جستجوی کاملتر در میان روایات به این کتاب نیز مراجعه می شود تا یقین به عدم معارض حاصل شود. محدث نوری با فحص کامل و جستجوی عمیق خود به بسیاری از منابع کتابهای معتبر روایی دست یافت که در وسائل الشیعه حر عاملی نیامده است. این منابع شامل ۷۵ کتاب روایی معتبر شیعه است که محدث نوری در خاتمه، اعتبار هر یک از آنها را به اثبات رسانده است.
  
مستدرک الوسائل مستدرکی است که حسین ابن محمدتقی نوری بر کتاب وسائل الشیعه نوشته است.
+
===بحارالأنوار===
  
این کتاب در موضوع [[احادیث]] و روایات [[ائمه اطهار]] علیهم السلام درباره مسائل و احکام شرعی است که در استدراک وسائل الشیعه [[شیخ حر عاملی]] نگاشته شده است. [[محدث نوری]] با جمع آوری بیش از 23 هزار روایت که در وسائل الشیعه نیامده اند، خدمت بزرگی در حفظ آثار و روایات [[اهل بیت]] علیهم السلام نموده است. کتاب مستدرک الوسائل از مجموعه های روایی معتبر [[شیعه]] به شمار می آید که در قرن اخیر نگاشته شده است.  
+
سومین جامع حدیثی که در دوره متأخران به ظهور رسید، کتاب ارزشمند «[[بحارالأنوار (کتاب)|بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار]]» تألیف [[علامه مجلسى|علامه محمدباقر مجلسی]] است.
  
برای اجتهاد و استنباط احکام شرعی، بعد از مراجعه به کتاب وسائل الشیعه و برای جستجوی کاملتر در میان روایات به این کتاب نیز مراجعه می شود تا یقین به عدم معارض حاصل شود. محدث نوری با فحص کامل و جستجوی عمیق خود به بسیاری از منابع کتابهای معتبر روایی دست یافت که در وسائل الشیعه حر عاملی نیامده است. این منابع شامل 75 کتاب روایی معتبر شیعه است که محدث نوری در خاتمه، اعتبار هر یک از آنها را به اثبات رسانده است.
+
این کتاب در واقع دایرةالمعارف بزرگ [[حدیث]]، شامل کلیه مباحث اسلامی از [[تفسیر قرآن]] و [[تاریخ]] گرفته تا [[فقه]] و [[کلام]] است و از عمده ترین و گسترده ترین جوامع حدیثی [[شیعه]] به حساب می آید که روایات کتب حدیث را با نظم نسبتاً کاملی جمع نموده است.
  
مؤلف روایات فراوانی از کتابهای معتبر روایی شیعه را که در معرض فراموشی بوده اند، جمع آوری کرده و پس از تحقیق در صحت و اعتبار آنها به مجموعه های روایی شیعه اضافه نموده است و بر غنای آنها بیش از پیش افزوده است.
+
علامه مجلسی در تفسیر و شرح روایات از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر، کلام، تاریخ، اخلاق و... استفاده کرده است. وی در نقل مطالب بسیار دقیق عمل کرده و [[تقطیع حدیث|تقطیع]] در این کتاب جایگاهی ندارد. همچنین امانت در نقل و شیوه نقل مطالب به طور کامل و دقیق رعایت شده است.
  
==بحارالانوار==
+
در مجموع، «[[بحارالانوار]]» جامع ترین کتاب حدیث شیعی است که مطالب آن با نظم منطقی در کنار هم چیده شده اند. بحارالانوار به کتابهای متعدد تقسیم شده و هر موضوع کلی در ضمن یک کتاب قرار گرفته است. هر کتاب نیز دارای ابواب کلی است و در زیر مجموعه هر باب کلی، بابهای جزئی قرار دارد. برخی ابواب جزئی نیز دارای فصلهایی هستند که زیر مجموعه آنها به شمار می روند. شیوه تنظیم مطالب بحار بسیار متأثر از کتاب «[[الکافی (کتاب)|الکافی]]» است؛ البته تفاوتهایی هم در این زمینه دیده می شود.
 
 
سومین جامع حدیثی که در دوره متاخران به ظهور رسید کتاب ارزشمند بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار تالیف علامه محمدباقر مجلسی است.
 
 
 
این کتاب در واقع دایره المعارف بزرگ [[حدیث]]، شامل کلیه مباحث اسلامی از تفسیر [[قرآن]] و تاریخ گرفته تا فقه و کلام است و از عمده ترین و گسترده ترین جوامع حدیثی [[شیعه]] به حساب می آید که روایات کتب حدیث را با نظم نسبتاً کاملی جمع نموده است.
 
 
 
علامه در تفسیر و شرح روایات از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر، کلام، تاریخ، اخلاق و... استفاده کرده است. وی در نقل مطالب بسیار دقیق عمل کرده و تقطیع در این کتاب جایگاهی ندارد. همچنین امانت در نقل و شیوه نقل مطالب به طور کامل و دقیق رعایت شده است.
 
 
 
در مجموع [[بحارالانوار]] جامع ترین کتاب حدیث شیعی است که مطالب آن با نظم منطقی در کنار هم چیده شده اند. بحارالانوار به کتابهای متعدد تقسیم شده و هر موضوع کلی در ضمن یک کتاب قرار گرفته است. هر کتاب نیز دارای ابواب کلی است و در زیر مجموعه هر باب کلی، بابهای جزئی قرار دارد. برخی ابواب جزئی نیز دارای فصلهایی هستند که زیر مجموعه آنها به شمار می روند. شیوه تنظیم مطالب بحار بسیار متأثر از کتاب کافی است؛ البته تفاوتهایی هم در این زمینه دیده می شود.
 
  
 
==منابع==
 
==منابع==
  
* حسین صفره، کتابشناسی کتاب‌های الوافی، وسائل الشیعة و بحارالأنوار، مجله علوم قرآن و حدیث «علوم حدیث» پاييز 1383-شماره 33.
+
*حسین صفره، "کتابشناسی کتاب‌های الوافی، وسائل الشیعة و بحارالأنوار"، مجله علوم قرآن و حدیث، پاییز ۱۳۸۳.
* حسین صفره تاريخ حديث شيعه در سده هاي دوازدهم و سيزدهم هجري، حسین صفره، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث قم 1385.
+
*حسین صفره، "تاریخ حدیث شیعه در سده های دوازدهم و سیزدهم هجری"، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم، ۱۳۸۵.
* علي‌محمّد ميرجليلي، سيري در کتاب الوافي، [http://www.hadith.net/n382-e3738.html] تاریخ بازیابی: 9 مهر 1392.
+
*علی‌محمد میرجلیلی، "سیری در کتاب الوافی"، [http://www.hadith.net/n382-e3738.html سایت حدیث نت]، تاریخ بازیابی: ۹ مهر ۱۳۹۲.
* کتاب شناسی حدیث شیعه، [http://www.andisheqom.com/Files/hadith.php?idVeiw=29731&level=4&subid=29731 سایت اندیشه قم].
+
*"کتاب شناسی حدیث شیعه"، [http://www.andisheqom.com/Files/hadith.php?idVeiw=29731&level=4&subid=29731 سایت اندیشه قم].
* محمدرضا ضميري، کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، ص354-356.
+
*محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ص۳۵۴-۳۵۶.
  
 
{{حدیث}}
 
{{حدیث}}

نسخهٔ ‏۲۳ مهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۳۹


سه کتاب «الوافى»، «وسائل الشیعة» و «بحارالأنوار»، به «جوامع روایی متأخر شیعه» معروفند که در زمان صفویه تألیف شده اند. این اصطلاح در کنار «کتب اربعه» که «جوامع روایی متقدم شیعه» هستند مطرح می شود.

سبب تألیف جوامع روایی متأخر

وقتى که جوامع حدیثى چهارگانه شیعه یعنى: «الکافى» شیخ کلینی، «من لایحضره الفقیه» شیخ صدوق، «تهذیب الأحکام» و «الاستبصار» شیخ طوسى تألیف شدند، عمده نیاز فقیهان براى استنباط احکام و دستیابى به معارف ناب اسلامى برطرف گردید؛ زیرا صاحبان این چهار جامع بزرگ - که به «سه محمد اول» معروف اند - در مجموع، بخش عمده احادیث و روایات اهل بیت علیهم السلام را چه در اصول دین و چه در فروع دین، گِرد آوردند؛ لیکن در واقع کار آنان به طور کامل پاسخگوى نیاز فقیهان و محدثان شیعه نبود و از نظر شمول مطالب و ترتیب شایسته، کاستى ها و نارسایى هاى متعددى داشت.

بدین جهت محدثان بزرگ متأخّر از جمله ملا محمدمحسن فیض کاشانى، شیخ محمد بن حسن حر عاملى و ملا محمدباقر مجلسى - که به «سه محمد متأخّر» معروف اند - به ترتیب، جوامع حدیثى «الوافى»، «وسائل الشیعة» و «بحارالأنوار» را تألیف نمودند و بدین ترتیب، هر یک به سهم خویش گام مهمى در جهت رفع نیازهاى علمى و معنوى جامعه دینى برداشتند.

معرفی جوامع روایی متأخر

الوافی

اولین جامع حدیثی شیعه در دوره متأخران، کتاب «الوافی» تألیف مرحوم فیض کاشانی (۱۰۹۱-۱۰۰۷ ق) است. الوافی از منابع بزرگ روایی به شمار می‌رود و مشتمل بر پنجاه هزار حدیث همراه با توضیح‌ها و شرح‌هایی است که مؤلف بزرگ آن در ذیل روایات آورده است.

«الوافی» تمام احادیث موجود در کتب اربعه شیعه (الکافی، من لایحضره الفقیه، التهذیب و الاستبصار) را دربردارد. مرحوم فیض در این کتاب، علاوه بر جمع آورى این روایات سعى کرده است تا متون روایات را شرح و مشکلات موجود در آنها را برطرف سازد.

برخی از امتیازات کتاب الوافی عبارتند از:

  • ترتیب بسیار عالى درآوردن روایات در باب مناسب
  • شرح لغت هاى موجود در روایات و برخى از آیات
  • بى نیاز کردن محقق از مراجعه به اسناد در بسیارى از روایات
  • اشاره به موارد تقطیع روایات
  • تفسیر بسیاری از آیات قرآنی در الوافی
  • توجه به سبب صدور احادیث در هنگام تبیین معانی آنها
  • تصحیح متون روایات کتب اربعه با استفاده از منابع مختلف روایى
  • تصحیح اسناد روایات کتب اربعه

وسائل الشیعه

یکی دیگر از جوامع ارزشمند حدیثی شیعه که در دوره متأخران تألیف یافت، کتاب «تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة» است. کتاب وسائل الشیعه از بهترین جوامع روایی شیعه بشمار می آید که شیخ محمدحسن حر عاملی در آن روایات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام را جمع کرده است.

این موضوع که شیخ سه بار این کتاب را از نظر گذرانده و به نگارش درآورده است از نکته هایى است که سزاوار است هر محقق و نویسنده آن را فراروى خویش قرار دهد. در بیان جایگاه این کتاب همین بس که از روزى که این سرچشمه به نگارش درآمده، منبع و مأخذ تمام مجتهدان و کتاب مرجع عالمانى است که آخرین مرحله رسیدن به قله اجتهاد را طى مى کنند.

بر این کتاب از سوى بزرگان تعلیقه هاى بسیارى نگاشته شده که شاید شیخ حر عاملی خود نخستین کسى است که برای ابهام زدایی پیرامون برخی از مطالب آن پیشقدم شده و «تحریر وسائل الشیعه و تحجر مسائل الشریعه» نامی است که شیخ حر عاملی بر شرح وسائل الشیعه نهاده است.

از جمله ویژگی های کتاب وسائل الشیعه این است که:

  • تمامى احادیث با سند نقل شده و اسناد متعدد احادیث نیز نقل شده است.
  • توضیحات مولف در ذیل احادیث، به ویژه در جمع روایات متعارض بسیار سودمند و ارزنده است.
  • مولف استنباط خود را از روایات، عنوان ابواب قرار داده و آنجا که به استنباطى روشن دست نیافته، عنوان باب به صورت فتوا و بیان حکم شرعى نیست.
  • احادیث مفصل که متضمن چند حکم است، تقطیع و هر قطعه در جاى مناسب خود قرار گرفته است. این عمل گرچه در کم کردن حجم کتاب و سرعت تالیف مفید بوده، اما به عقیده برخى، اشکالاتى را در فهم حدیث فراهم مى سازد.
  • در ذیل هر باب ارجاع به ابواب مناسب آن دارد.
  • نویسنده به طور معمول هر باب را با روایات صحیح و معتبر آغاز مى کند و روایات مرسل یا ضعیف را در پایان مى آورد.
  • فوائد نه گانه در پایان کتاب، که به معرفى مصادر و برخى مباحث علوم حدیث و رجال پرداخته است.

لازم به ذکر است، کتاب «مستدرک الوسائل» مستدرکی است که محدث نوری بر کتاب «وسائل الشیعه» نوشته است. محدث نوری با جمع آوری بیش از ۲۳ هزار روایت که در وسائل الشیعه نیامده اند، خدمت بزرگی در حفظ آثار و روایات اهل بیت علیهم السلام نموده است. برای اجتهاد و استنباط احکام شرعی، بعد از مراجعه به کتاب وسائل الشیعه و برای جستجوی کاملتر در میان روایات به این کتاب نیز مراجعه می شود تا یقین به عدم معارض حاصل شود. محدث نوری با فحص کامل و جستجوی عمیق خود به بسیاری از منابع کتابهای معتبر روایی دست یافت که در وسائل الشیعه حر عاملی نیامده است. این منابع شامل ۷۵ کتاب روایی معتبر شیعه است که محدث نوری در خاتمه، اعتبار هر یک از آنها را به اثبات رسانده است.

بحارالأنوار

سومین جامع حدیثی که در دوره متأخران به ظهور رسید، کتاب ارزشمند «بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار» تألیف علامه محمدباقر مجلسی است.

این کتاب در واقع دایرةالمعارف بزرگ حدیث، شامل کلیه مباحث اسلامی از تفسیر قرآن و تاریخ گرفته تا فقه و کلام است و از عمده ترین و گسترده ترین جوامع حدیثی شیعه به حساب می آید که روایات کتب حدیث را با نظم نسبتاً کاملی جمع نموده است.

علامه مجلسی در تفسیر و شرح روایات از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر، کلام، تاریخ، اخلاق و... استفاده کرده است. وی در نقل مطالب بسیار دقیق عمل کرده و تقطیع در این کتاب جایگاهی ندارد. همچنین امانت در نقل و شیوه نقل مطالب به طور کامل و دقیق رعایت شده است.

در مجموع، «بحارالانوار» جامع ترین کتاب حدیث شیعی است که مطالب آن با نظم منطقی در کنار هم چیده شده اند. بحارالانوار به کتابهای متعدد تقسیم شده و هر موضوع کلی در ضمن یک کتاب قرار گرفته است. هر کتاب نیز دارای ابواب کلی است و در زیر مجموعه هر باب کلی، بابهای جزئی قرار دارد. برخی ابواب جزئی نیز دارای فصلهایی هستند که زیر مجموعه آنها به شمار می روند. شیوه تنظیم مطالب بحار بسیار متأثر از کتاب «الکافی» است؛ البته تفاوتهایی هم در این زمینه دیده می شود.

منابع

  • حسین صفره، "کتابشناسی کتاب‌های الوافی، وسائل الشیعة و بحارالأنوار"، مجله علوم قرآن و حدیث، پاییز ۱۳۸۳.
  • حسین صفره، "تاریخ حدیث شیعه در سده های دوازدهم و سیزدهم هجری"، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم، ۱۳۸۵.
  • علی‌محمد میرجلیلی، "سیری در کتاب الوافی"، سایت حدیث نت، تاریخ بازیابی: ۹ مهر ۱۳۹۲.
  • "کتاب شناسی حدیث شیعه"، سایت اندیشه قم.
  • محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ص۳۵۴-۳۵۶.