تفسیر فلسفی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۲ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{خوب}}
 
{{خوب}}
از جمله تفسیرهای اجتهادی، شیوه های تفسیری فلسفی است که با گرایش و مذاقی فلسفی تدوین شده اند. در تفسیرهای فلسفی از اصول و قواعد فلسفی برای ادراک مفاهیم و مقاصد [[قرآن]] کمک گرفته می شود. چنین مفسرانی که با نگرش فلسفی به تفسیر آیات می پردازند معتقد به یکی از مکتب های فلسفی مانند مکتب مشاء، اشراق و حکمت متعالیه هستند و با توجه به گرایش فلسفی خود، به تفسیر آیات اهتمام ورزیده اند.
+
از جمله [[تفسیر اجتهادی|تفسیرهای اجتهادی]]، شیوه «تفسیر فلسفی» است که با گرایش و مذاقی [[فلسفه|فلسفی]] تدوین شده و از اصول و قواعد فلسفی برای درک مفاهیم و مقاصد [[قرآن]] کمک گرفته می‌شود. صاحبان چنین تفاسیری، معتقد به یکی از مکتب‌های فلسفی مانند [[حکمت مشاء]]، [[حکمت اشراق]] و [[حکمت متعالیه]] هستند و با توجه به گرایش فلسفی خود، به [[تفسیر قرآن|تفسیر]] آیات قرآن اهتمام می‌ورزند.
  
== تعریف تفسیر فلسفی ==
+
==تعریف تفسیر فلسفی==
  
تفسير فلسفى چندگونه تعريف شده است: ذهبى در تعريف اين روش گويد: دو روش به نام تفسير فلسفى شناخته شده اند: 1. تأويل كردن نصوص دينى به گونه اى كه با آراى فلسفى موافق شوند. 2. شرح نصوص دينى طبق آرا و ديدگاه هاى فلسفى. <ref> التفسير والمفسرون، ج ص 417 - 418. </ref> برخى ديگر گفته اند: روش تفسير فلسفى تطبيق آيات قرآن بر آراى فيلسوفان يونان است. <ref> اصول التفسير و قواعده، ص 232، 237 ـ </ref> 238. بعضى ديگر از قرآن پژوهان نيز دو روش ذيل را براى تفسير فلسفى بيان كرده اند: 1. تلاش صرفاً عقلى در تأويل آيات براى استخراج مقاصد اساسى آيات با هدف تطبيق نظريات فلسفى يونان با قرآن كريم و مستند ساختن آراى فلسفى به آيات قرآنى. 2. ژرف انديشى و دقت زياد عقلى در استخراج معانى آيات و ادراك مقاصد اساسى قرآن، مطابق با اصول و قواعد تفسير.<ref> المفسرون حياتهم و منهجهم، ص 64. </ref>
+
«تفسیر فلسفى» چندگونه تعریف شده است: ذهبى در تعریف این روش گوید: دو روش به نام تفسیر فلسفى شناخته شده اند: ۱. [[تأویل|تأویل]] کردن نصوص دینى به گونه اى که با آراى فلسفى موافق شوند. ۲. شرح نصوص دینى طبق آرا و دیدگاه هاى فلسفى.<ref> التفسیر والمفسرون، ج ۲، ص ۴۱۷ - ۴۱۸. </ref>  
  
به طور كلى با ملاحظه ديدگاه هاى مختلف مى توان گفت تفسير فلسفى به سه معنا به كار مى رود:  
+
برخى دیگر گفته اند: روش تفسیر فلسفى، تطبیق آیات [[قرآن]] بر آراى فیلسوفان یونان است.<ref> اصول التفسیر و قواعده، ص ۲۳۲، ۲۳۷ ـ </ref> بعضى دیگر از قرآن پژوهان نیز دو روش ذیل را براى تفسیر فلسفى بیان کرده اند: ۱. تلاش صرفاً عقلى در تأویل [[آیه|آیات]] براى استخراج مقاصد اساسى آیات با هدف تطبیق نظریات فلسفى یونان با قرآن کریم و مستند ساختن آراى فلسفى به آیات قرآنى. ۲. ژرف اندیشى و دقت زیاد عقلى در استخراج معانى آیات و ادراک مقاصد اساسى قرآن، مطابق با اصول و قواعد تفسیر.<ref> ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص ۶۴. </ref>
#. تفسير فلسفى از قرآن، به معناى تطبيق آموزه هاى فلسفى بر قرآن مجيد، با هدف جمع ميان فلسفه و آموزه هاى دينى و ايجاد هماهنگى ميان آن دو.
 
#. فلسفى تفسير كردن قرآن، به معناى آنكه آيات قرآن بر فلسفه تطبيق داده شوند. در اين قسم مفسّر مى كوشد آيات قرآن را مطابق با آرا و انديشه هاى فلسفى تفسير كند، از اين رو تأويل به نحوى چشمگير و گسترده به تفسير آيات راه مى يابد.
 
  
روش فلسفى در تفسير قرآن؛ يعنى به كار گرفتن نهايت دقت عقلى براى فهم آيات قرآن؛ به عبارت ديگر روش فلسفه را در تفسير قرآن به كار بگيريم و تفسير را كه جزو علوم نقلى و عقلايى است به روش عقلى و استدلال و برهان رياضى بيان و در استخراج معارف آن ژرف انديشى كنيم.
+
به طور کلى با ملاحظه دیدگاه هاى مختلف مى توان گفت تفسیر فلسفى به سه معنا به کار مى رود:
 
ريشه اين نوع تفسير فلسفى را كم و بيش در بسيارى از تفاسيرى كه فلاسفه از آيات قرآن ارائه داده اند، به ويژه در تفسير القرآن الكريم صدرالمتألهين شيرازى مى توان جست و جو كرد
 
  
== پيشينه تفسير فلسفى ==
+
*تفسیر فلسفى از قرآن، به معناى تطبیق آموزه هاى فلسفى بر قرآن مجید، با هدف جمع میان [[فلسفه]] و آموزه هاى دینى و ایجاد هماهنگى میان آن دو.
 +
*فلسفى تفسیر کردن قرآن، به معناى آنکه آیات قرآن بر فلسفه تطبیق داده شوند. در این قسم مفسّر مى کوشد آیات قرآن را مطابق با آرا و اندیشه هاى فلسفى تفسیر کند، از این رو تأویل به نحوى چشمگیر و گسترده به تفسیر آیات راه مى یابد.
 +
*روش فلسفى در تفسیر قرآن، یعنى به کار گرفتن نهایت دقت عقلى براى فهم آیات قرآن؛ به عبارت دیگر روش فلسفه را در تفسیر قرآن به کار بگیریم و تفسیر را که جزو علوم نقلى و عقلایى است، به روش عقلى و استدلال و برهان ریاضى بیان و در استخراج معارف آن ژرف اندیشى کنیم. ریشه این نوع تفسیر فلسفى را کم و بیش در بسیارى از تفاسیرى که فلاسفه از آیات قرآن ارائه داده اند، به ویژه در «[[تفسیر القرآن الکریم (ملاصدرا) (کتاب)|تفسیر القرآن الکریم]]» [[ملاصدرا|صدرالمتألهین شیرازى]] مى توان جست و جو کرد.
  
شايد يعقوب بن اسحاق كندى (م. 246 ق.) نخستين فيلسوف مسلمانى باشد كه با نوشتن رساله الابانة عن سجود الجرم الاقصى و طاعته لله تعالى روش فلسفى را در تبيين كيفيت سجود افلاك بر خداوند متعالى به كار گرفته است. وى در اين اثر خود آيه «والنَّجمُ والشَّجَرُ يَسجُدان» (الرحمن/55،6) را تفسير كرده، سجود را به معناى تسليم و اطاعت از امر الهى مى داند.. <ref> تاريخ فلسفه در جهان اسلام، ص 381 - 382؛ نيز ر. ك: بيان السعاده، ج 4، ص 132؛ كشف الاسرار، ج 9، ص 407. </ref>
+
==پیشینه تفسیر فلسفى==
  
پس از وى، ابونصر فارابى (م. 339 ق.) در فصوص الحكم منسوب به او «لا اُحِبُّ الاَفِلين» (انعام/6، 76) را به ممكنات و موجودات باطل الذات تفسير كرده <ref> ر. ك: نصوص الحكم، ص 102 </ref>و آيه كريمه «كُلُّ شَىء هالِكٌ اِلاّ وجهَهُ» (قصص/28،88) را چنين تفسير كرده است كه ماهيات باطل الذات اند، چون معلول بوده، در ذات خود نسبت به وجود و عدم يكسان اند؛ ولى اين ماهيات از جهت انتساب به مبدأ و علت خود وجوب وجود بالغير داشته، از اين جهت مصداق «وجهه» هستند<ref> همان، ص 32 - 33. </ref> ذهبى در اثر خود به تبيين روش فارابى پرداخته است
+
شاید یعقوب بن اسحاق کندى (م. ۲۴۶ ق.) نخستین فیلسوف مسلمانى باشد که با نوشتن رساله «الابانة عن سجود الجرم الاقصى و طاعته لله تعالى» روش فلسفى را در تبیین کیفیت [[سجده|سجود]] افلاک بر [[الله|خداوند]] متعال به کار گرفته است. وى در این اثر خود، آیه {{متن قرآن|«والنَّجمُ والشَّجَرُ یسجُدان»}} ([[سوره الرحمن|الرحمن]]/۶) را [[تفسیر]] کرده و سجود را به معناى تسلیم و اطاعت از امر الهى مى داند.<ref> تاریخ فلسفه در جهان اسلام، ص ۳۸۱ - ۳۸۲؛ نیز ر. ک: بیان السعاده، ج ۴، ص ۱۳۲؛ کشف الاسرار، ج ۹، ص ۴۰۷. </ref>
جمعيت سرى فيلسوفان اسماعيلى قرن چهارم معروف به اخوان الصفا نيز در رسائل خود روش فلسفى را در تفسير و تأويل قرآن مجيد به كار گرفته اند. اخوان الصفا كه از طريق ترجمه آثار فلاسفه يونان، ايران و هند از جمله آثار افلاطون، ارسطو و نوافلاطونيان با فلسفه يونانى، ايرانى و هندى آشنا شده بودند با همين نگرش و انديشه به تفسير قرآن روى آورده، درصدد هماهنگ نشان دادن مبانى دينى با آراى فلسفى بودند. آنان مى كوشيدند معارف اسلامى را در قالب فلسفه يونان يا هند بريزند. اخوان الصفا از نظر مذهبى گرايش اسماعيلى داشتند و بر اين باور بودند كه قرآن به ظاهرش نيست، بلكه رموزى براى عارفان است؛ همچنين به اعتقاد آنان كتاب هاى آسمانى تنزلات ظاهرى حقايق اند؛ اما در شكل الفاظ قابل ادا و استماع و داراى تأويلات باطنى كه همان مفاهيم و معانى عقلى اند. تأويلات اخوان الصفا شباهت زيادى به تأويلات باطنيان دارند؛ اما به باور بعضى، اخوان الصفا در مقايسه با باطنيان صورت علمى تر و عقلى ترى به تأويلات خود داده اند
 
  
== مبانى تفسير فلسفى ==
+
پس از وى، [[ابو نصر فارابی|ابونصر فارابى]] (م. ۳۳۹ ق.) در «فصوص الحکم» منسوب به او، جمله {{متن قرآن|«لا اُحِبُّ الاَفِلین»}} ([[سوره انعام|انعام]]/۷۶) را به ممکنات و موجودات باطل الذات تفسیر کرده<ref> ر. ک: نصوص الحکم، ص ۱۰۲ </ref> و آیه کریمه {{متن قرآن|«کلُّ شَىء هالِک اِلاّ وجهَهُ»}} ([[سوره قصص|قصص]]/۸۸) را چنین تفسیر کرده است که ماهیات باطل الذات اند، چون معلول بوده و در ذات خود نسبت به وجود و عدم یکسان اند؛ ولى این ماهیات از جهت انتساب به مبدأ و علت خود وجوب وجود بالغیر داشته، از این جهت مصداق «وجهه» هستند.<ref> همان، ص ۳۲ - ۳۳. </ref> ذهبى در اثر خود به تبیین روش فارابى پرداخته است.
  
تفسير فلسفى همانند ساير روش هاى تفسيرى داراىمبانى، ملاك ها، ضوابط و پيش فرض هايى گوناگون است كه شكل دهنده و تعيين كننده نوع تفسير فلسفى اند؛ مانند:
+
جمعیت سرى فیلسوفان [[اسماعیلیه|اسماعیلى]] قرن چهارم معروف به اخوان الصفا نیز در رسائل خود روش فلسفى را در تفسیر و تأویل قرآن مجید به کار گرفته اند. اخوان الصفا که از طریق ترجمه آثار فلاسفه یونان، [[ایران]] و هند، از جمله آثار افلاطون، ارسطو و نوافلاطونیان با فلسفه یونانى، ایرانى و هندى آشنا شده بودند، با همین نگرش و اندیشه به تفسیر قرآن روى آورده، درصدد هماهنگ نشان دادن مبانى دینى با آراى فلسفى بودند. آنان مى کوشیدند معارف اسلامى را در قالب فلسفه یونان یا هند بریزند. اخوان الصفا از نظر مذهبى گرایش اسماعیلى داشتند و بر این باور بودند که قرآن به ظاهرش نیست، بلکه رموزى براى عارفان است؛ همچنین به اعتقاد آنان کتاب هاى آسمانى تنزلات ظاهرى حقایق اند؛ اما در شکل الفاظ قابل ادا و استماع و داراى تأویلات باطنى که همان مفاهیم و معانى عقلى اند. تأویلات اخوان الصفا شباهت زیادى به تأویلات باطنیان دارند؛ اما به باور بعضى، اخوان الصفا در مقایسه با باطنیان صورت علمى تر و عقلى ترى به تأویلات خود داده اند.
#. مهم ترين دغدغه فليسوفانى كه به تفسير فلسفى قرآن مجيد روى آورده اند به ويژه ابن سينا و ابن رشد هماهنگى عقل و وحى و جمع بين فلسفه و قرآن بوده است. آنان فلسفه را مطالعه «كتاب تكوين» خداوند دانسته و تفسير را مطالعه «كتاب تدوين» الهى و بين فعل خداوند در تكوين و قول خداوند در تشريع و تدوين هماهنگى و اتحاد مى ديده اند.
 
#. به نظر برخى فلاسفه به ويژه ملاصدرا، قرآن مجيد در پس اين الفاظ داراى باطن و اسرارى است كه بايد با حفظ اين الفاظ به آن باطن پى برد. در تفسير و تأويل هرگز نبايد از ظاهر قرآن عدول كرد، زيرا ظاهر و باطن قرآن با يكديگر پيوند دارند<ref> مفاتيح الغيب، ج 1، ص 161؛ ملاصدرا هرمنوتيك و فهم كلام الهى، ص 62 - 63. </ref>
 
#. برخى فلاسفه برآن اند كه تفسير قرآن نه واجب است و نه مستحب، بلكه كار خوب و باارزشى است؛ اما تأويل قرآن واجب است، مخصوصاً در برخى از آيات اعتقادى.<ref> تفسير المحيط الاعظم، ج 1، ص 237 - 300. </ref>
 
#. براهين قطعى فلسفى كه از مقدمات ضرورى حاصل شده باشند معصوم اند و احتمال خطا در آن ها نيست، مگر آنكه تنها صورت برهان و قياس باشند نه حقيقت آن.
 
  
== علت پيدايش تفسير فلسفى ==
+
==مبانى تفسیر فلسفى==
  
فيلسوفان در گزينش نام «حكمت» براى فلسفه، از قرآن مجيد متأثر بوده، لفظ قرآنى «حكمت» و خير كثير بودن آن را بر دانشى كه مادر همه دانش هاست قرار داده اند (بقره/2،269)؛ همچنين برخى فيلسوفان با استناد به چند روايت منسوب به پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) معتقدند كه ارسطو پيامبر بوده است.<ref> تفسير صدرالمتألهين، ج 3، ص 105. </ref> از سوى ديگر آغاز پيدايش فلسفه را از هِرمِس دانسته، او را به لقب «والد حكما» ملقب كرده و معتقدند كه وى همان حضرت ادريس(عليه السلام) است <ref> نك: رسالة فى الحدوث، ص 153؛ تفسير موضوعى، ج 6، ص 236 </ref>.، بنابراين فلسفه را دانشى مى دانند كه از پيامبران الهى گرفته شده است، از اين رو فلسفه و عرفان نظرى را تفسير انفسى قرآن مجيد مى دانند.<ref> تمهيد القواعد، ص 9 ، 30؛ مجموعه مقالات، ص 59 و براى نقد آن نك: شرح فصوص الحكم، ص 489. </ref>
+
«تفسیر فلسفى» همانند سایر [[روشهای تفسیری قرآن|روش هاى تفسیرى]]، داراى مبانى، ملاک ها، ضوابط و پیش فرض هایى گوناگون است که شکل دهنده و تعیین کننده نوع تفسیر فلسفى اند؛ مانند:
از ديگر اسباب روى آوردن به تفسير فلسفى، اشتراك فلسفه و دانش تفسير در برخى از مسائل است، چنان كه در مباحث اعتقادى مربوط به خداشناسى و توحيد ذاتى، صفاتى و افعالى، اسما و صفات خداوند، تسبيح موجودات، صفات پيامبران(عليهم السلام)، مباحث مربوط به نفس و معاد، انسان شناسى و جهان شناسى و... هم مفسران بايد به شرح و تبيين و تحليل و اثبات بپردازند و هم فيلسوفان و قهراً رويكرد فلسفى در تفسير اين گونه آيات پديد مى آيد. افزون بر آنكه تفسير و فلسفه در غرض و هدف اشتراك دارند و هريك در پى شناخت خداوند و افعال و كلام الهى هستند، چنان كه مسائلى از علوم قرآن نيز بين اين دو مشترك اند؛ مانند بحث از كيفيت وحى و نزول فرشته و كيفيت ارتباط عالم ماده با مجردات. ضمن آنكه ايجاد آشتى بين دين و فلسفه و عدم تعارض آن ها خود هدف والايى است كه فلاسفه مسلمان و حتى غير مسلمان از قديم به آن توجه داشته اند.
 
  
بحث از برهان صدّيقين، تبيين ماهيت ملائكه و اصناف آن ها و جنّ، تفسير معجزات به طورى كه از قانون عليت خارج نباشند، علم غيب، ولايت تكوينى، حدوث و قدم جهان، علم خداوند به جزئيات و ماديات، كيفيت معاد جسمانى و... مسائلى هستند كه هم در فلسفه از مهم ترين بحث ها بشمار رفته و آيات شريف قرآن نيز گاهى به صراحت و گاهى با ظهور و اشاره به آن ها پرداخته و هر فيلسوف مسلمان مى كوشد دانش فلسفى او از قرآن تخطّى نكند و هر مفسرى نيز مى خواهد كه آيات را برخلاف براهين عقلى تبيين نكند.<ref> نك: تاريخ فلسفه در اسلام، ج ص 195 - 210. </ref>
+
*مهمترین دغدغه فلیسوفانى که به تفسیر فلسفى روى آورده اند به ویژه [[ابن سینا]] و ابن رشد، هماهنگى [[عقل]] و [[وحى]] و جمع بین [[فلسفه]] و [[قرآن]] بوده است. آنان فلسفه را مطالعه «کتاب تکوین» خداوند دانسته و تفسیر را مطالعه «کتاب تدوین» الهى؛ و بین فعل خداوند در تکوین و قول خداوند در تشریع و تدوین هماهنگى و اتحاد مى دیده اند.
 +
*به نظر برخى فلاسفه به ویژه [[ملاصدرا]]، قرآن مجید در پس این الفاظ، داراى باطن و اسرارى است که باید با حفظ این الفاظ به آن باطن پى برد. در [[تفسیر]] و [[تأویل]] هرگز نباید از ظاهر قرآن عدول کرد، زیرا ظاهر و باطن قرآن با یکدیگر پیوند دارند.<ref> مفاتیح الغیب، ج ۱، ص ۱۶۱؛ ملاصدرا هرمنوتیک و فهم کلام الهى، ص ۶۲ - ۶۳. </ref>
 +
*برخى فلاسفه برآن اند که تفسیر قرآن نه واجب است و نه مستحب، بلکه کار خوب و باارزشى است؛ اما تأویل قرآن واجب است، مخصوصاً در برخى از آیات اعتقادى.<ref> تفسیر المحیط الاعظم، ج ۱، ص ۲۳۷ - ۳۰۰. </ref>
 +
*براهین قطعى فلسفى که از مقدمات ضرورى حاصل شده باشند معصوم اند و احتمال خطا در آن ها نیست، مگر آنکه تنها صورت [[برهان]] و قیاس باشند نه حقیقت آن.
  
آنچه ذكر شد مهم ترين عوامل رويكرد فيلسوفان به تفسير فلسفى از قرآن اند. ضمناً بايد توجه داشت كه رابطه جهان با خداوند در رويكرد كلامى با اصطلاح «اثر و مؤثر» و در رويكرد عرفانى با نظريه «فيض و تجلى و ظهور» معرفى مى شود و در فلسفه با «قانون عليت»؛ مثلا در تفسير آيه: «اَنتُمُ الفُقَراءُ اِلَى اللّه» (فاطر/35، 15) متكلم ملاك فقر را حدوث و عارف شأن و ظل و فىء بودن مى داند و فيلسوف مى گويد: هر چيزى چون ممكن است فقير است، بنابراين با رويكرد خاص خود به شرح آيات و روايات مى پردازند.
+
==علت پیدایش تفسیر فلسفى==
 +
 
 +
فیلسوفان در گزینش نام «[[حکمت]]» براى [[فلسفه]]، از [[قرآن مجید]] متأثر بوده، و لفظ قرآنى «حکمت» و خیر کثیر بودن آن را بر دانشى که مادر همه دانش هاست قرار داده اند ([[سوره بقره|بقره]]/۲۶۹)؛ همچنین برخى فیلسوفان با استناد به چند روایت منسوب به [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]](صلى الله علیه وآله) معتقدند که ارسطو پیامبر بوده است.<ref> تفسیر صدرالمتألهین، ج ۳، ص ۱۰۵. </ref>
 +
 
 +
از سوى دیگر، آغاز پیدایش فلسفه را از هِرمِس دانسته، او را به لقب «والد حکما» ملقب کرده و معتقدند که وى همان [[حضرت ادریس علیه السلام|حضرت ادریس]](علیه السلام) است.<ref> نک: رسالة فى الحدوث، ص ۱۵۳؛ تفسیر موضوعى، ج ۶، ص ۲۳۶ </ref> بنابراین فلسفه را دانشى مى دانند که از پیامبران الهى گرفته شده است، از این رو فلسفه و [[عرفان]] نظرى را تفسیر انفسى قرآن مجید مى دانند.<ref> تمهید القواعد، ص ۹ ، ۳۰؛ مجموعه مقالات، ص ۵۹ و براى نقد آن نک: شرح فصوص الحکم، ص ۴۸۹. </ref>
 +
 
 +
از دیگر اسباب روى آوردن به تفسیر فلسفى، اشتراک [[فلسفه]] و دانش [[تفسیر قرآن|تفسیر]] در برخى از مسائل است، چنان که در مباحث اعتقادى مربوط به خداشناسى و [[توحید ذاتی|توحید ذاتى]]، صفاتى و افعالى، اسماء و صفات خداوند، [[تسبیح|تسبیح]] موجودات، صفات [[پیامبران]](علیهم السلام)، مباحث مربوط به [[نفس]] و [[معاد]]، انسان شناسى و جهان شناسى و...، هم مفسران باید به شرح و تبیین و تحلیل و اثبات بپردازند و هم فیلسوفان، و قهراً رویکرد فلسفى در تفسیر این گونه آیات پدید مى آید.
 +
 
 +
افزون بر آنکه تفسیر و فلسفه در غرض و هدف اشتراک دارند و هریک در پى شناخت [[الله|خداوند]] و افعال و کلام الهى هستند، چنان که مسائلى از [[علوم قرآن]] نیز بین این دو مشترک اند؛ مانند بحث از کیفیت [[وحى]] و نزول [[فرشته]] و کیفیت ارتباط عالم ماده با مجردات. ضمن آنکه ایجاد آشتى بین [[دین|دین]] و فلسفه و عدم تعارض آنها با هم، خود هدف والایى است که فلاسفه مسلمان و حتى غیر مسلمان از قدیم به آن توجه داشته اند.
 +
 
 +
بحث از برهان صدّیقین، تبیین ماهیت [[ملائکه]] و اصناف آنها و [[جن|جنّ]]، تفسیر [[معجزات]] به طورى که از قانون علیت خارج نباشند، علم غیب، [[ولایت تکوینی|ولایت تکوینى]]، حدوث و قدم جهان، [[علم الهی|علم خداوند]] به جزئیات و مادیات، کیفیت [[معاد جسمانی|معاد جسمانى]] و...، مسائلى هستند که هم در فلسفه از مهمترین بحث ها بشمار رفته و آیات شریف قرآن نیز گاهى به صراحت و گاهى با ظهور و اشاره به آنها پرداخته و هر فیلسوف مسلمان مى کوشد دانش فلسفى او از قرآن تخطّى نکند و هر مفسرى نیز مى خواهد که آیات را برخلاف براهین عقلى تبیین نکند.<ref> نک: تاریخ فلسفه در اسلام، ج ۲، ص ۱۹۵ - ۲۱۰. </ref>
 +
 
 +
آنچه ذکر شد مهمترین عوامل رویکرد فیلسوفان به تفسیر فلسفى از قرآن اند. ضمناً باید توجه داشت که رابطه جهان با خداوند در رویکرد [[علم کلام|کلامى]] با اصطلاح «اثر و مؤثر» و در رویکرد عرفانى با نظریه «فیض و تجلى و ظهور» معرفى مى شود و در فلسفه با «قانون علیت»؛ مثلا در تفسیر آیه {{متن قرآن|«اَنتُمُ الفُقَراءُ اِلَى اللّه»}} ([[سوره فاطر|فاطر]]/۱۵)، متکلم ملاک فقر را حدوث و عارف شأن و ظل و فىء بودن مى داند و فیلسوف مى گوید: هر چیزى چون ممکن است فقیر است، بنابراین با رویکرد خاص خود به شرح آیات و روایات مى پردازند.
 
==پانویس==  
 
==پانویس==  
 
{{پانویس}}
 
{{پانویس}}
 
 
==منابع==
 
==منابع==
*رضا مودب، روشهای تفسیر قرآن، قم: انتشارات اشراق، 1380، ص255.
+
*روشهای تفسیر قرآن، رضا مودب، قم: انتشارات اشراق، ۱۳۸۰، ص۲۵۵.
 
+
*دائرة المعارف قرآن کریم، "تفسیر فلسفى"، احمد عابدى و سید محمود حسینى، ج۸، ص۳۰۸.
* تفسير فلسفى، احمد عابدى ، سيد محمود طيب حسينى ،دائرة المعارف قرآن کریم جلد 8،ص308.
 
 
{{تفسیر قرآن}}
 
{{تفسیر قرآن}}
 
[[رده:تفسیر قرآن]]
 
[[رده:تفسیر قرآن]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۰ سپتامبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۷:۵۳

از جمله تفسیرهای اجتهادی، شیوه «تفسیر فلسفی» است که با گرایش و مذاقی فلسفی تدوین شده و از اصول و قواعد فلسفی برای درک مفاهیم و مقاصد قرآن کمک گرفته می‌شود. صاحبان چنین تفاسیری، معتقد به یکی از مکتب‌های فلسفی مانند حکمت مشاء، حکمت اشراق و حکمت متعالیه هستند و با توجه به گرایش فلسفی خود، به تفسیر آیات قرآن اهتمام می‌ورزند.

تعریف تفسیر فلسفی

«تفسیر فلسفى» چندگونه تعریف شده است: ذهبى در تعریف این روش گوید: دو روش به نام تفسیر فلسفى شناخته شده اند: ۱. تأویل کردن نصوص دینى به گونه اى که با آراى فلسفى موافق شوند. ۲. شرح نصوص دینى طبق آرا و دیدگاه هاى فلسفى.[۱]

برخى دیگر گفته اند: روش تفسیر فلسفى، تطبیق آیات قرآن بر آراى فیلسوفان یونان است.[۲] بعضى دیگر از قرآن پژوهان نیز دو روش ذیل را براى تفسیر فلسفى بیان کرده اند: ۱. تلاش صرفاً عقلى در تأویل آیات براى استخراج مقاصد اساسى آیات با هدف تطبیق نظریات فلسفى یونان با قرآن کریم و مستند ساختن آراى فلسفى به آیات قرآنى. ۲. ژرف اندیشى و دقت زیاد عقلى در استخراج معانى آیات و ادراک مقاصد اساسى قرآن، مطابق با اصول و قواعد تفسیر.[۳]

به طور کلى با ملاحظه دیدگاه هاى مختلف مى توان گفت تفسیر فلسفى به سه معنا به کار مى رود:

  • تفسیر فلسفى از قرآن، به معناى تطبیق آموزه هاى فلسفى بر قرآن مجید، با هدف جمع میان فلسفه و آموزه هاى دینى و ایجاد هماهنگى میان آن دو.
  • فلسفى تفسیر کردن قرآن، به معناى آنکه آیات قرآن بر فلسفه تطبیق داده شوند. در این قسم مفسّر مى کوشد آیات قرآن را مطابق با آرا و اندیشه هاى فلسفى تفسیر کند، از این رو تأویل به نحوى چشمگیر و گسترده به تفسیر آیات راه مى یابد.
  • روش فلسفى در تفسیر قرآن، یعنى به کار گرفتن نهایت دقت عقلى براى فهم آیات قرآن؛ به عبارت دیگر روش فلسفه را در تفسیر قرآن به کار بگیریم و تفسیر را که جزو علوم نقلى و عقلایى است، به روش عقلى و استدلال و برهان ریاضى بیان و در استخراج معارف آن ژرف اندیشى کنیم. ریشه این نوع تفسیر فلسفى را کم و بیش در بسیارى از تفاسیرى که فلاسفه از آیات قرآن ارائه داده اند، به ویژه در «تفسیر القرآن الکریم» صدرالمتألهین شیرازى مى توان جست و جو کرد.

پیشینه تفسیر فلسفى

شاید یعقوب بن اسحاق کندى (م. ۲۴۶ ق.) نخستین فیلسوف مسلمانى باشد که با نوشتن رساله «الابانة عن سجود الجرم الاقصى و طاعته لله تعالى» روش فلسفى را در تبیین کیفیت سجود افلاک بر خداوند متعال به کار گرفته است. وى در این اثر خود، آیه «والنَّجمُ والشَّجَرُ یسجُدان» (الرحمن/۶) را تفسیر کرده و سجود را به معناى تسلیم و اطاعت از امر الهى مى داند.[۴]

پس از وى، ابونصر فارابى (م. ۳۳۹ ق.) در «فصوص الحکم» منسوب به او، جمله «لا اُحِبُّ الاَفِلین» (انعام/۷۶) را به ممکنات و موجودات باطل الذات تفسیر کرده[۵] و آیه کریمه «کلُّ شَىء هالِک اِلاّ وجهَهُ» (قصص/۸۸) را چنین تفسیر کرده است که ماهیات باطل الذات اند، چون معلول بوده و در ذات خود نسبت به وجود و عدم یکسان اند؛ ولى این ماهیات از جهت انتساب به مبدأ و علت خود وجوب وجود بالغیر داشته، از این جهت مصداق «وجهه» هستند.[۶] ذهبى در اثر خود به تبیین روش فارابى پرداخته است.

جمعیت سرى فیلسوفان اسماعیلى قرن چهارم معروف به اخوان الصفا نیز در رسائل خود روش فلسفى را در تفسیر و تأویل قرآن مجید به کار گرفته اند. اخوان الصفا که از طریق ترجمه آثار فلاسفه یونان، ایران و هند، از جمله آثار افلاطون، ارسطو و نوافلاطونیان با فلسفه یونانى، ایرانى و هندى آشنا شده بودند، با همین نگرش و اندیشه به تفسیر قرآن روى آورده، درصدد هماهنگ نشان دادن مبانى دینى با آراى فلسفى بودند. آنان مى کوشیدند معارف اسلامى را در قالب فلسفه یونان یا هند بریزند. اخوان الصفا از نظر مذهبى گرایش اسماعیلى داشتند و بر این باور بودند که قرآن به ظاهرش نیست، بلکه رموزى براى عارفان است؛ همچنین به اعتقاد آنان کتاب هاى آسمانى تنزلات ظاهرى حقایق اند؛ اما در شکل الفاظ قابل ادا و استماع و داراى تأویلات باطنى که همان مفاهیم و معانى عقلى اند. تأویلات اخوان الصفا شباهت زیادى به تأویلات باطنیان دارند؛ اما به باور بعضى، اخوان الصفا در مقایسه با باطنیان صورت علمى تر و عقلى ترى به تأویلات خود داده اند.

مبانى تفسیر فلسفى

«تفسیر فلسفى» همانند سایر روش هاى تفسیرى، داراى مبانى، ملاک ها، ضوابط و پیش فرض هایى گوناگون است که شکل دهنده و تعیین کننده نوع تفسیر فلسفى اند؛ مانند:

  • مهمترین دغدغه فلیسوفانى که به تفسیر فلسفى روى آورده اند به ویژه ابن سینا و ابن رشد، هماهنگى عقل و وحى و جمع بین فلسفه و قرآن بوده است. آنان فلسفه را مطالعه «کتاب تکوین» خداوند دانسته و تفسیر را مطالعه «کتاب تدوین» الهى؛ و بین فعل خداوند در تکوین و قول خداوند در تشریع و تدوین هماهنگى و اتحاد مى دیده اند.
  • به نظر برخى فلاسفه به ویژه ملاصدرا، قرآن مجید در پس این الفاظ، داراى باطن و اسرارى است که باید با حفظ این الفاظ به آن باطن پى برد. در تفسیر و تأویل هرگز نباید از ظاهر قرآن عدول کرد، زیرا ظاهر و باطن قرآن با یکدیگر پیوند دارند.[۷]
  • برخى فلاسفه برآن اند که تفسیر قرآن نه واجب است و نه مستحب، بلکه کار خوب و باارزشى است؛ اما تأویل قرآن واجب است، مخصوصاً در برخى از آیات اعتقادى.[۸]
  • براهین قطعى فلسفى که از مقدمات ضرورى حاصل شده باشند معصوم اند و احتمال خطا در آن ها نیست، مگر آنکه تنها صورت برهان و قیاس باشند نه حقیقت آن.

علت پیدایش تفسیر فلسفى

فیلسوفان در گزینش نام «حکمت» براى فلسفه، از قرآن مجید متأثر بوده، و لفظ قرآنى «حکمت» و خیر کثیر بودن آن را بر دانشى که مادر همه دانش هاست قرار داده اند (بقره/۲۶۹)؛ همچنین برخى فیلسوفان با استناد به چند روایت منسوب به پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) معتقدند که ارسطو پیامبر بوده است.[۹]

از سوى دیگر، آغاز پیدایش فلسفه را از هِرمِس دانسته، او را به لقب «والد حکما» ملقب کرده و معتقدند که وى همان حضرت ادریس(علیه السلام) است.[۱۰] بنابراین فلسفه را دانشى مى دانند که از پیامبران الهى گرفته شده است، از این رو فلسفه و عرفان نظرى را تفسیر انفسى قرآن مجید مى دانند.[۱۱]

از دیگر اسباب روى آوردن به تفسیر فلسفى، اشتراک فلسفه و دانش تفسیر در برخى از مسائل است، چنان که در مباحث اعتقادى مربوط به خداشناسى و توحید ذاتى، صفاتى و افعالى، اسماء و صفات خداوند، تسبیح موجودات، صفات پیامبران(علیهم السلام)، مباحث مربوط به نفس و معاد، انسان شناسى و جهان شناسى و...، هم مفسران باید به شرح و تبیین و تحلیل و اثبات بپردازند و هم فیلسوفان، و قهراً رویکرد فلسفى در تفسیر این گونه آیات پدید مى آید.

افزون بر آنکه تفسیر و فلسفه در غرض و هدف اشتراک دارند و هریک در پى شناخت خداوند و افعال و کلام الهى هستند، چنان که مسائلى از علوم قرآن نیز بین این دو مشترک اند؛ مانند بحث از کیفیت وحى و نزول فرشته و کیفیت ارتباط عالم ماده با مجردات. ضمن آنکه ایجاد آشتى بین دین و فلسفه و عدم تعارض آنها با هم، خود هدف والایى است که فلاسفه مسلمان و حتى غیر مسلمان از قدیم به آن توجه داشته اند.

بحث از برهان صدّیقین، تبیین ماهیت ملائکه و اصناف آنها و جنّ، تفسیر معجزات به طورى که از قانون علیت خارج نباشند، علم غیب، ولایت تکوینى، حدوث و قدم جهان، علم خداوند به جزئیات و مادیات، کیفیت معاد جسمانى و...، مسائلى هستند که هم در فلسفه از مهمترین بحث ها بشمار رفته و آیات شریف قرآن نیز گاهى به صراحت و گاهى با ظهور و اشاره به آنها پرداخته و هر فیلسوف مسلمان مى کوشد دانش فلسفى او از قرآن تخطّى نکند و هر مفسرى نیز مى خواهد که آیات را برخلاف براهین عقلى تبیین نکند.[۱۲]

آنچه ذکر شد مهمترین عوامل رویکرد فیلسوفان به تفسیر فلسفى از قرآن اند. ضمناً باید توجه داشت که رابطه جهان با خداوند در رویکرد کلامى با اصطلاح «اثر و مؤثر» و در رویکرد عرفانى با نظریه «فیض و تجلى و ظهور» معرفى مى شود و در فلسفه با «قانون علیت»؛ مثلا در تفسیر آیه «اَنتُمُ الفُقَراءُ اِلَى اللّه» (فاطر/۱۵)، متکلم ملاک فقر را حدوث و عارف شأن و ظل و فىء بودن مى داند و فیلسوف مى گوید: هر چیزى چون ممکن است فقیر است، بنابراین با رویکرد خاص خود به شرح آیات و روایات مى پردازند.

پانویس

  1. التفسیر والمفسرون، ج ۲، ص ۴۱۷ - ۴۱۸.
  2. اصول التفسیر و قواعده، ص ۲۳۲، ۲۳۷ ـ
  3. ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص ۶۴.
  4. تاریخ فلسفه در جهان اسلام، ص ۳۸۱ - ۳۸۲؛ نیز ر. ک: بیان السعاده، ج ۴، ص ۱۳۲؛ کشف الاسرار، ج ۹، ص ۴۰۷.
  5. ر. ک: نصوص الحکم، ص ۱۰۲
  6. همان، ص ۳۲ - ۳۳.
  7. مفاتیح الغیب، ج ۱، ص ۱۶۱؛ ملاصدرا هرمنوتیک و فهم کلام الهى، ص ۶۲ - ۶۳.
  8. تفسیر المحیط الاعظم، ج ۱، ص ۲۳۷ - ۳۰۰.
  9. تفسیر صدرالمتألهین، ج ۳، ص ۱۰۵.
  10. نک: رسالة فى الحدوث، ص ۱۵۳؛ تفسیر موضوعى، ج ۶، ص ۲۳۶
  11. تمهید القواعد، ص ۹ ، ۳۰؛ مجموعه مقالات، ص ۵۹ و براى نقد آن نک: شرح فصوص الحکم، ص ۴۸۹.
  12. نک: تاریخ فلسفه در اسلام، ج ۲، ص ۱۹۵ - ۲۱۰.

منابع

  • روشهای تفسیر قرآن، رضا مودب، قم: انتشارات اشراق، ۱۳۸۰، ص۲۵۵.
  • دائرة المعارف قرآن کریم، "تفسیر فلسفى"، احمد عابدى و سید محمود حسینى، ج۸، ص۳۰۸.
***
تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن: تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات: اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:

تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)

روشهای تفسیری قرآن:
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: