الشیعه و فنون الاسلام (کتاب)

«الشیعة و فنون الإسلام»، تألیف سید حسن صدر (م، ۱۳۵۴ ق)، کتابى است که در آن، تقدم شیعه در بسیارى از علوم اسلامى مطرح و اثبات شده است. این کتاب، خلاصه‌اى از مطالب اثر مشهور قبلى نویسنده با عنوان «تأسیس الشیعة لفنون الإسلام» مى‌باشد.

نویسنده	سید حسن صدر
موضوع	کتابشناسی شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
تحقیق	سید مرتضى میرسجادى

مؤلف

آیت الله سید حسن صدر (۱۳۵۴ - ۱۲۷۲ ق)، عالم مجاهد شیعه در سده چهاردهم هجری و از شاگردان میرزای شیرازی و ملا حسینقلی همدانی است. او فقیهى آگاه، مورّخى خبیر، رجالى برجسته و محدّثى بصیر بود که در دفاع از مکتب تشیع، آثار ارزشمندی چون «تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام» را به یادگار گذاشت.

برخی دیگر از آثار او عبارتند از: ، تکملة أمل الآمل، حاشیه بر العروة الوثقى‌، رسالة الشریفه فی الردّ علی فتاوی الوهابین، شرح وسائل الشیعه، نهاية الدراية، سبیل الصالحین، المسائل المهمه.

معرفی کتاب

نویسنده قبل از تألیف کتاب «الشیعه و فنون الاسلام»، کتابى تحت عنوان «تأسیس الشیعة لفنون الإسلام» را نوشته و آن را بر فصل‌هایى مرتب ساخته که مشتمل اند بر علومى که شیعه، در بنیان‌گذارى آن‌ها پیش‌گام بوده است، اما ترتیب اشخاص در آن، به ترتیب حروف نبوده، بلکه به ترتیب طبقات ذکر شده است و از آنجا که آن کتاب تا اندازه‌اى مفصل و بزرگ شده بود، لذا آن کتاب را به نام «الشیعة و فنون الإسلام» مختصر کرده است. وى در این اثر، مطالب را به ترتیب شرافت علوم فصل‌بندى نموده است.

فهارس کتاب، از جمله مصادر، اعلام، کنیه‌ها و القاب، در انتهاى کتاب آمده است. پاورقى‌ها نیز بسیار مفصل بوده و در آنها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیحاتى پیرامون برخى از کلمات، عبارات و اعلام مذکور در متن پرداخته شده است.

کتاب «الشیعه و فنون الاسلام» در سال ۱۳۳۰ ق، نوشته شده و ترجمه هایی نیز از آن موجود است، از جمله «شیعه و پایه‌گذارى علوم اسلامی»، اثر سید محمد مختارى.

محتوای کتاب

کتاب «الشیعه و فنون الاسلام» با دو مقدمه از محقق (سید مرتضى میرسجادى) و نویسنده آغاز و مطالب در پانزده فصل، تنظیم شده است.

الف) در فصل اول، به تقدم شیعه در علوم قرآن پرداخته شده است. نویسنده، معتقد است حضرت على(ع) نخستین کسى بود که علوم قرآن را به چندین نوع تقسیم کرد و شصت نوع آن را دیکته فرمود و براى هر نوع، مثال ویژه‌اى ذکر کرد و این در کتابى است که تا امروز، در دسترس ما قرار دارد و به طرق متعددى از آن روایت مى‌کنیم و همین کتاب، اصل است براى کسانى که در انواع علوم قرآن، چیزى نوشته‌اند.

ب) در فصل دوم، در ضمن ده بحث، از تقدم شیعه در علوم حدیث بحث شده است. نویسنده بر این باور است که مسلمانان صدر اسلام، اعم از صحابه و تابعین، در نوشتن حدیث اختلاف داشتند و درحالى‌که بیشترشان آن را بد و ناروا مى‌پنداشتند، گروهى آن را خوب و جایز مى‌دانستند و حدیث بسیارى هم نوشتند که امیرالمؤمنین(ع) و فرزند بزرگوارش امام حسن(ع) از همین گروه بودند؛ چنان‌که سیوطى در «تدریب الراوی» این معنا را نوشته است.

ج) در فصل سوم، به تقدم شیعه در علم فقه، در ضمن چهار بحث زیر اشاره شده است:

• نخستین کسى که فقه را به ترتیب ابواب تدوین کرد: وى على بن ابی رافع مولاى رسول خدا(ص) بود.
• مشاهیر فقهاى شیعه در صدر اول: که عبارتند از: زراره؛ معروف بن خربوذ؛ برید؛ ابوبصیر اسدى؛ فضیل بن یسار و محمد بن مسلم طائفى و گفته شده که در بین اینان، زراره از همه فقیه‌تر بوده است و بعضى به‌جاى ابوبصیر اسدى، ابوبصیر مرادى را ذکر کرده‌اند.
• فقهائى که در صدر اول، طبق مذهب جعفرى کتاب نوشته‌اند: شیخ ابوالقاسم جعفر بن سعید که معروف به «محقق» است در اول کتاب «معتبر» که امام صادق(ع) را ذکر مى‌کند، چنین مى‌نویسد: «امام صادق(ع) در سایه تعلیم و تربیتش بسى فقهاى نامدار و دانشمندان بزرگ، پروراند که از پاسخ‌هاى مسائل و بهره‌بردارى از خرمن علم حضرتش چهارصد کتاب ارزنده نوشتند»، ولى نویسنده، معتقد است این تعداد، از مؤلفات بزرگان و نامداران شاگردان امام صادق(ع) است؛ وگرنه شهید اول در آغاز کتاب «ذکرى» با صراحت گوید: از پاسخ‌هائى که امام صادق(ع) به مسائل مى‌داد روشن مى‌شود که چهار هزار نفر، کتاب نوشتند که بعضى از آنان، عراقى و برخى حجازى و عده‌اى خراسانى و گروهى شامى بودند.
• مجموعه‌هاى بزرگ فقهى اصحاب ائمه(ع): برخى از آن‌ها عبارتند از:

1. «جامع الفقه» که ثابت بن هرمز ابوالمقدام، آن را از امام سجاد(ع) آموخته و روایت کرده است.
2. «شرائع الإیمان» که محمد بن معافى ابوجعفر مولاى امام صادق(ع) آن را از امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) فراگرفته و روایت کرده است.
3. «جامع أبواب الفقه» على بن حمزه که شاگرد امام صادق(ع) است.
4. تعداد سى کتاب در ابواب فقه، تألیف عبداللّه بن مغیره که از اصحاب امام کاظم(ع) است؛ چنان‌که در فهرست نجاشى ذکر شده است.
5. «الفقه و الأحکام» که تألیف ابراهیم بن محمد ثقفى متوفاى ۲۸۳ق، است.
6. «المبوب فی الحلال و الحرام» که تألیف ابراهیم بن محمد بن ابویحیى مدنى اسلمى متوفاى ۱۸۴ق، است.
7. «الجامع فی أبواب الفقه» که تألیف حسن بن على ابومحمد حجال است.
8. «الجامع الکبیر فی الفقه»، تألیف على بن محمد بن شیره کاشانى ابوالحسن که کتاب‌هاى بسیار نوشته است.
9. «المشیخة» نوشته حسن بن محبوب ابوعلى سراد که از بزرگان شیعه و از اصحاب امام رضا(ع) بود و در سال ۲۲۴ق، از دنیا رفت.

د) در فصل چهارم، در سه بحث زیر، به تقدم شیعه در علم کلام اشاره شده است:

• نخستین کسى که در علم کلام به تألیف و تدوین پرداخت: وى عیسى بن روضه تابعى بود که در امامت کتاب نوشت و تا زمان ابوجعفر منصور زنده بود و از خاصان وى شد و او همو است که باب علم کلام را گشود و نقاب از چهره این علم برگرفت.
• نخستین کسى که در تشیع وارد مناظره شد: وى کمیت بن زیاد شاعر بود که بر حقانیت تشیع دلیل و برهان آورد و اگر او نبود، شیعه به روش استدلال بر حقانیت مذهب خود آشنا نمى‌شد.
• مشاهیر پیشوایان علم کلام که شیعه بوده‌اند: در این قسمت، پنج طبقه ذکر شده است که از جمله افراد معرفى‌شده، عبارتند از: کمیل بن زیاد، سلیم بن قیس هلالی، حارث اعور همدانى، جابر بن یزید جعفی.

ه) در پنجمین فصل، به تقدم شیعه در علم اصول پرداخته شده است. نویسنده، معتقد است نخستین کسى که درب این علم را به روى مردم گشود و مسائلش را از هم باز و جدا نمود، امام باقر(ع) و پس از وى امام صادق(ع) بود. نویسنده بر این باور است که این دو بزرگوار، قواعد و مسائل اصول فقه را بر گروهى از شاگردانشان، دیکته فرمودند و آنان هم این گفته‌ها را جمع‌آورى نموده و مسائلى از این علم را پرداختند که متأخرین بر طبق مباحث علم اصول، آن‌ها را مرتب ساخته و در این باره کتاب‌ها نوشتند.

و) از دیگر علومى که نویسنده به تقدم شیعه در آن‌ها اشاره نموده، عبارتند از: فرقه‌شناسى؛ مکارم اخلاق؛ سیره‌نگارى؛ تاریخ اسلامى؛ جغرافیا در صدر اسلام؛ لغت؛ معانى و بیان؛ عروض؛ فنون شعر در اسلام؛ صرف و نحو.

منابع

• شیعه و پایه‌گذارى علوم اسلامی، سید حسن صدر، ترجمه سید محمد مختارى سبزوارى، انتشارات روزبه، شهریور ۱۳۷۵.
• "الشیعه و فنون الاسلام"، ویکی نور.