محمدتقي دانش‌پژوه: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش)
 
(۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
دانش‌پژوه كتابدار، كتابشناس، فهرست‌نگار، نسخه‌شناس، محقق، مصحح و صاحب‌نام در نشر متون ناشناخته زبان فارسي، استاد دانشگاه و عضو پيوسته فرهنگستان زبان فارسي در سال 1290 ش. در خانواده‌اي روحاني و هنرمند در آمل به‌ دنيا آمد. جدش ميرزا گل‌علي خطي خوش داشت و با نوشتن [[قرآن كريم]] زندگي پارسايانه‌اي را در دهكده "دركا" مي‌گذراند. پدرش حاج ميرزا احمد دركايي ديلارستاقي لاريجاني از مجتهدان و فقيهان بنام آمل و لاريجان بود.
+
محمدتقی دانش‌پژوه، کتابدار، کتابشناس، فهرست‌نگار، نسخه‌شناس، محقق، مصحح و صاحب‌نام در نشر متون ناشناخته زبان فارسی، استاد دانشگاه و عضو پیوسته فرهنگستان زبان فارسی در سال ۱۲۹۰ ش. در خانواده‌ای روحانی و هنرمند در آمل به‌ دنیا آمد. جدش میرزا گل‌علی خطی خوش داشت و با نوشتن [[قرآن کریم]] زندگی پارسایانه‌ای را در دهکده "درکا" می‌گذراند. پدرش حاج میرزا احمد درکایی دیلارستاقی لاریجانی از مجتهدان و فقیهان بنام آمل و لاریجان بود.
 +
[[پرونده:Danesh.jpg|بندانگشتی|استاد محمدتقی دانش‌پژوه]]
  
دانش‌پژوه تحصيلات مقدماتي را نزد والدين و ملاي مكتبي به‌ نام ميرزاعلي بارفروش و نيز در مدرسه‌هاي حاج‌علي كوچك، هاشمي، جامع و [[امام حسن عسکری]] در ناندل (روستايي در بخش لاريجان) و آمل فراگرفت. از ديگر استادان او مولي عبدالله يزدي، ميرزا جلال اعتضادي خوشنويس آملي، شيخ ابوالحسن آملي، ميرزا ابوالحسن آملي و ميرزا عزيزالله طبرسي بودند.
+
== تحصیلات ==
 +
دانش‌پژوه تحصیلات مقدماتی را نزد والدین و ملای مکتبی به‌ نام میرزاعلی بارفروش و نیز در مدرسه‌های حاج‌علی کوچک، هاشمی، جامع و امام حسن عسکری در ناندل (روستایی در بخش لاریجان) و آمل فراگرفت. از دیگر استادان او مولی عبدالله یزدی، میرزا جلال اعتضادی خوشنویس آملی، شیخ ابوالحسن آملی، میرزا ابوالحسن آملی و میرزا عزیزالله طبرسی بودند.
  
مقارن تحصيل در دوره دوم متوسطه به‌ صورت متفرقه مدتي را نيز در مدرسه صدر تهران كه در سمت راست پله‌هاي در ورودي مسجد شاه بود به كسب علوم عقلي و نقلي گذراند.
+
مقارن تحصیل در دوره دوم متوسطه به‌ صورت متفرقه مدتی را نیز در مدرسه صدر تهران که در سمت راست پله‌های در ورودی مسجد شاه بود به کسب علوم عقلی و نقلی گذراند.
  
پس از اتمام تحصيلات متوسطه و درگذشت پدرش، در هجده سالگي به مدرسه فيضيه [[قم]] رفت و از محضر استاداني چون ميرزا ابوالفضل گلپايگاني، آخوند ملاعلي همداني، آيت‌الله مرعشي، ميرزا محمدعلي تهراني، ميرزا قوام لاريجاني، سيد مصطفي كردمحله‌اي، شاه‌آبادي، آيت‌الله ميرزا هاشم آملي و ديگران بهره گرفت.
+
پس از اتمام تحصیلات متوسطه و درگذشت پدرش، در هجده سالگی به [[مدرسه فیضیه|مدرسه فیضیه]] قم رفت و از محضر استادانی چون میرزا ابوالفضل گلپایگانی، آخوند ملاعلی همدانی، [[سید شهاب الدین مرعشی نجفی|آیت‌الله مرعشی]]، میرزا محمدعلی تهرانی، میرزا قوام لاریجانی، سید مصطفی کردمحله‌ای، شاه‌آبادی، آیت‌الله [[میرزا هاشم آملى|میرزا هاشم آملی]] و دیگران بهره گرفت.
  
پس از دو سال اقامت در [[قم]] به آمل بازگشت و نزد دو تن از مجتهدان آنجا به نام ابوالقاسم فرسيوي و آقا محمد غروي رينه‌اي مكاسب و رسائل [[شيخ مرتضي انصاري]] دزفولي را فراگرفت. در سفرهايي كه از [[قم]] به [[تهران]] مي‌كرد از درس استادان ديگري چون ميرزا طاهر تنكابني، ميرزا يدالله كجوري، ميرزا مهدي آشتياني و عصار در دانشسراي عالي و سيد حسن رستاقي در زمينه‌هاي مختلف علوم عقلي و نقلي استفاده مي‌كرد.
+
پس از دو سال اقامت در [[قم]] به آمل بازگشت و نزد دو تن از مجتهدان آنجا به نام ابوالقاسم فرسیوی و آقا محمد غروی رینه‌ای [[مکاسب|مکاسب]] و رسائل [[شیخ مرتضی انصاری]] دزفولی را فراگرفت. در سفرهایی که از قم به [[تهران]] می‌کرد از درس استادان دیگری چون میرزا طاهر تنکابنی، میرزا یدالله کجوری، میرزا مهدی آشتیانی و عصار در دانشسرای عالی و سید حسن رستاقی در زمینه‌های مختلف علوم عقلی و نقلی استفاده می‌کرد.
  
دانش‌پژوه در سال 1316 به تهران آمد و وارد دانشكده معقول و منقول دانشگاه تهران شد و در سال 1320 موفق به دريافت ليسانس گرديد
+
دانش‌پژوه در سال ۱۳۱۶ به تهران آمد و وارد دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران شد و در سال ۱۳۲۰ موفق به دریافت لیسانس گردید.
.
 
  
اشتغال او به كتابداري در خرداد 1319 در دانشكده حقوق آغاز شد و از فروردين 1321 به دبيري دبيرستان‌هاي تهران و سپس به تدريس در دانشگاه نايل گشت. در بهمن 1331 به معاونت كتابخانه دانشكده حقوق منصوب گرديد و نزديك به 25 سال در اين مقام فعاليت داشت. در آذر 1333 به رياست كتابخانه كتب خطي دانشگاه تهران و در مهر 1334 به رياست كتابخانه مركزي دانشگاه تهران كه قبل از او برعهده منوچهر ستوده بود، منصوب شد؛ در خرداد 1343 به مشاورت فني كتابخانه مركزي و در تير 1346 به عضويت كميته اين كتابخانه نايل گرديد و در ضمن اين تحولات، همچنان سمت معاونت كتابخانه دانشكده حقوق را نيز برعهده داشت.
+
== تدریس ==
 +
اشتغال او به کتابداری در خرداد ۱۳۱۹ در دانشکده حقوق آغاز شد و از فروردین ۱۳۲۱ به دبیری دبیرستان‌های تهران و سپس به تدریس در دانشگاه نایل گشت. در بهمن ۱۳۳۱ به معاونت کتابخانه دانشکده حقوق منصوب گردید و نزدیک به ۲۵ سال در این مقام فعالیت داشت. در آذر ۱۳۳۳ به ریاست کتابخانه کتب خطی دانشگاه تهران و در مهر ۱۳۳۴ به ریاست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران که قبل از او برعهده منوچهر ستوده بود، منصوب شد؛ در خرداد ۱۳۴۳ به مشاورت فنی کتابخانه مرکزی و در تیر ۱۳۴۶ به عضویت کمیته این کتابخانه نایل گردید و در ضمن این تحولات، همچنان سمت معاونت کتابخانه دانشکده حقوق را نیز برعهده داشت.
  
وي در بهمن 1334 از طرف شوراي دانشگاه تهران مأمور تدريس دروس "درايه‌الحديث" و "فرهنگ ايرانيان" در دانشكده الهيات و معارف اسلامي شد.
+
وی در بهمن ۱۳۳۴ از طرف شورای دانشگاه تهران مأمور تدریس دروس "[[مصطلح الحدیث|درایه‌الحدیث]]" و "فرهنگ ایرانیان" در دانشکده الهیات و معارف اسلامی شد.
  
تدريس "منطق"، "تاريخ فلسفه اسلامي"، "تاريخ خاورشناسان" و "روش تحقيق" در دوره‌هاي ليسانس و فوق ليسانس نيز بر عهده او بود و در دوره دكتري به تدريس "عرفان اسلامي" و در دانشكده ادبيات به تدريس متن "الملل والنحل" شهرستاني اشتغال داشت.
+
تدریس "[[منطق]]"، "تاریخ فلسفه اسلامی"، "تاریخ خاورشناسان" و "روش تحقیق" در دوره‌های لیسانس و فوق لیسانس نیز بر عهده او بود و در دوره دکتری به تدریس "[[عرفان اسلامی|عرفان اسلامی]]" و در دانشکده ادبیات به تدریس متن "الملل والنحل" شهرستانی اشتغال داشت.
  
در سال 1348، دانشيار نيمه وقت دانشكده الهيات شد و از معاونت كتابخانه دانشكده حقوق كناره گرفت. در سال 1349 به‌ مرتبه دانشيار تمام وقت دانشكده ادبيات دانشگاه تهران ارتقا يافت و از آن پس يكسره به آموزش و پژوهش پرداخت و به درخواست كتابخانه مركزي از رئيس وقت دانشگاه، عنوان مشاور علمي كتابخانه نيز به او داده شد كه تا اواخر عمر چه موظف و چه غيرموظف، اين خدمت گرانقدر را انجام مي‌داد.
+
در سال ۱۳۴۸، دانشیار نیمه وقت دانشکده الهیات شد و از معاونت کتابخانه دانشکده حقوق کناره گرفت. در سال ۱۳۴۹ به‌ مرتبه دانشیار تمام وقت دانشکده ادبیات دانشگاه تهران ارتقا یافت و از آن پس یکسره به آموزش و پژوهش پرداخت و به درخواست کتابخانه مرکزی از رئیس وقت دانشگاه، عنوان مشاور علمی کتابخانه نیز به او داده شد که تا اواخر عمر چه موظف و چه غیرموظف، این خدمت گرانقدر را انجام می‌داد.
  
دانش‌پژوه محققي سخت‌كوش با وسعت معلومات در تصحيح و نشر متون فارسي و احاطه بر [[فلسفه]]، [[منطق]]، [[ادبيات]]، الهيات، كتابداري و فهرست‌نگاري نسخه‌هاي خطي بود و به همين سبب در سراسر جهان خاورشناسي چهره‌اي شناخته شده و نام‌آور بود. به‌ طوري كه انجمن آسيايي فرانسه او را به عضويت افتخاري خود برگزيد.
+
== فعالیتهای علمی و تحقیقاتی ==
 +
دانش‌پژوه محققی سخت‌کوش با وسعت معلومات در تصحیح و نشر متون فارسی و احاطه بر [[فلسفه]]، [[منطق]]، ادبیات، الهیات، کتابداری و فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی بود و به همین سبب در سراسر جهان خاورشناسی چهره‌ای شناخته شده و نام‌آور بود. به‌ طوری که انجمن آسیایی فرانسه او را به عضویت افتخاری خود برگزید.
  
فعاليت عمده دانش‌پژوه فهرست‌نگاري نسخه‌هاي خطي بود كه از كتابخانه مركزي دانشگاه تهران كه هسته اصلي آن را كتاب‌هاي اهدايي محمد مشكوه تشكيل مي‌داد، آغاز شد. نسخه‌هاي خطي كتابخانه‌هاي دانشكده حقوق، دانشكده ادبيات دانشگاه تهران، مجلس شوراي ملي (سابق)، مجلس سنا (سابق)، مدرسه سپهسالار سابق (با همكاري علي‌نقي منزويملك (با همكاري احمد منزوي و حجتي)، آستانه مقدسه قم، كتابخانه مجتبي مينوي و موارد ديگر به كوشش او شناسايي و فهرست گرديدند.
+
فعالیت عمده دانش‌پژوه فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی بود که از کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران که هسته اصلی آن را کتاب‌های اهدایی محمد مشکوه تشکیل می‌داد، آغاز شد. نسخه‌های خطی کتابخانه‌های دانشکده حقوق، دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، مجلس شورای ملی (سابق)، مجلس سنا (سابق)، مدرسه سپهسالار سابق (با همکاری علی‌نقی منزویملک (با همکاری احمد منزوی و حجتی)، آستانه مقدسه قم، کتابخانه مجتبی مینوی و موارد دیگر به کوشش او شناسایی و فهرست گردیدند.
  
دانش‌پژوه دريچه‌اي از كتاب‌هاي خطي و گنجينه‌هاي ايراني به روي دنيا گشود و نشان داد كه ذخاير عظيمي در ايران وجود دارد و اين بزرگ‌ترين خدمتي بود كه او به ايران و دنياي اسلام و عالم كتابداري كرد.
+
دانش‌پژوه دریچه‌ای از کتاب‌های خطی و گنجینه‌های ایرانی به روی دنیا گشود و نشان داد که ذخایر عظیمی در [[ایران|ایران]] وجود دارد و این بزرگ‌ترین خدمتی بود که او به ایران و دنیای [[اسلام]] و عالم کتابداری کرد.
  
وي با سفر به شهرهاي ايران مانند آمل، اصفهان، يزد، تبريز، قزوين، قم، كاشان، مشهد و همدان برخي نسخه‌هاي خطي كتابخانه‌هاي اين شهرها را يادداشت و در نشريه نسخه‌هاي خطي كتابخانه مركزي دانشگاه تهران چاپ كرد و دانشگاه نيز با آگاهي از يادداشت‌هاي او بسياري از نسخه‌هاي ارزشمند آن كتابخانه‌ها را عكسبرداري كرد كه هم‌اكنون در كتابخانه مركزي دانشگاه تهران نگهداري مي‌شود. به‌ دستور انجمن آثار ملي و با نظارت او فهرستي از مخطوطات كتابخانه‌هاي رشت، همدان، يزد و مشهد با كمك كارشناسان كشور در سه‌ جلد چاپ شد.
+
وی با سفر به شهرهای ایران مانند آمل، [[اصفهان]]، [[یزد|یزد]]، [[تبریز]]، قزوین، قم، کاشان، [[مشهد]] و همدان برخی نسخه‌های خطی کتابخانه‌های این شهرها را یادداشت و در نشریه نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران چاپ کرد و دانشگاه نیز با آگاهی از یادداشت‌های او بسیاری از نسخه‌های ارزشمند آن کتابخانه‌ها را عکسبرداری کرد که هم‌اکنون در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. به‌ دستور انجمن آثار ملی و با نظارت او فهرستی از مخطوطات کتابخانه‌های رشت، همدان، یزد و مشهد با کمک کارشناسان کشور در سه‌ جلد چاپ شد.
  
دانش‌پژوه به‌ منظور كسب اطلاعات كتابشناختي و نسخه‌شناختي و به‌ دستور دانشگاه تهران به شهرهاي [[بغداد]]، [[نجف]]، [[كربلا]] و [[كاظمين]] در [[عراق]]؛ [[مدينه]] و [[مكه]] در عربستان سعودي (1345مسكو، لنينگراد، تفليس، دوشنبه، تاشكند، بخارا، سمرقند، و باكو در آسياي مركزي؛ پاريس، مونيخ، ليدن، اوترخت و استانبول در اروپا و همچنين شهرهاي كمبريج، بوستون، پرينستن، آن آربرميشيگان، شيكاگو و نيويورك در امريكا به‌ مدت يك‌ سال ـ از مرداد 1351 تا مرداد 1352 ـ سفر كرد.
+
دانش‌پژوه به‌ منظور کسب اطلاعات کتابشناختی و نسخه‌شناختی و به‌ دستور دانشگاه تهران به شهرهای [[بغداد]]، [[نجف]]، [[کربلا]] و [[کاظمین]] در [[عراق]]؛ [[مدینه]] و [[مکه]] در [[عربستان|عربستان سعودی]] (۱۳۴۵مسکو، لنینگراد، تفلیس، دوشنبه، تاشکند، بخارا، سمرقند، و باکو در آسیای مرکزی؛ پاریس، مونیخ، لیدن، اوترخت و استانبول در اروپا و همچنین شهرهای کمبریج، بوستون، پرینستن، آن آربرمیشیگان، شیکاگو و نیویورک در امریکا به‌ مدت یک‌ سال ـ از مرداد ۱۳۵۱ تا مرداد ۱۳۵۲ ـ سفر کرد.
  
شش‌ماه از اين مدت به دعوت دانشگاه هاروارد بود. وي مشخصات و كيفيات نسخه‌ها را در اين سفرها يادداشت كرد و در جلدهاي نشريه نسخه‌هاي خطي كتابخانه مركزي و ديگر نشريات به‌ چاپ رساند. وي همچنين به دعوت دانشگاه شيكاگو (1353) و دانشگاه لوس‌آنجلس به اين شهرها سفر كرد و فهرست پنج هزار عنوان از مخطوطات فارسي، عربي و تركي دانشگاه لوس‌آنجلس را كه بالغ بر هشت‌هزار مجلد بود در طول دو ماه‌ و نيم اقامت خود يادداشت كرد و آن فهرست امروزه اساس كار هر محققي است كه در آن دانشگاه به مجموعه نسخه‌هاي خطي مي‌نگرد.  
+
شش‌ماه از این مدت به دعوت دانشگاه هاروارد بود. وی مشخصات و کیفیات نسخه‌ها را در این سفرها یادداشت کرد و در جلدهای نشریه نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی و دیگر نشریات به‌ چاپ رساند. وی همچنین به دعوت دانشگاه شیکاگو (۱۳۵۳) و دانشگاه لوس‌آنجلس به این شهرها سفر کرد و فهرست پنج هزار عنوان از مخطوطات فارسی، عربی و ترکی دانشگاه لوس‌آنجلس را که بالغ بر هشت‌هزار مجلد بود در طول دو ماه‌ و نیم اقامت خود یادداشت کرد و آن فهرست امروزه اساس کار هر محققی است که در آن دانشگاه به مجموعه نسخه‌های خطی می‌نگرد.  
  
مي‌توان گفت كه دانش‌پژوه نزديك به يكصد هزار نسخه را يك به يك ديده و بررسي كرده و آنچه را شايسته معرفي دانسته در مقاله‌ها و مقدمه‌هاي خود شناسانده است. به‌ همت او بسياري از متون زبان فارسي تصحيح شد و در اختيار پژوهشگران قرار گرفت كه نخستين گام آن تهيه و نشر شش رساله كوتاه از خواجه نصيرالدين طوسي از جمله رساله معينيه در هيئت و شرح مشكلات آن بود.
+
می‌توان گفت که دانش‌پژوه نزدیک به یکصد هزار نسخه را یک به یک دیده و بررسی کرده و آنچه را شایسته معرفی دانسته در مقاله‌ها و مقدمه‌های خود شناسانده است. به‌ همت او بسیاری از متون زبان فارسی تصحیح شد و در اختیار پژوهشگران قرار گرفت که نخستین گام آن تهیه و نشر شش رساله کوتاه از [[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه نصیرالدین طوسی]] از جمله رساله معینیه در هیئت و شرح مشکلات آن بود.
  
دانش‌پژوه در بسياري از مجامع بين‌المللي و ايران‌شناسي عضويت و همكاري داشت كه انجمن دوستداران كتاب (ايرانكميته ملي كتابشناسي، كميته ملي تأسيس بايگاني كشور، انجمن فلسفه و علوم انساني، كنگره تحقيقات ايراني، مجله راهنماي كتاب، انجمن تاريخ طب و علوم، شوراي ارزشيابي نسخه‌هاي خطي كتابخانه مركزي دانشگاه تهران، مجلس شوراي ملي (سابق) و مجلس سنا (سابق)، كتابخانه ملي ايران و فرهنگستان زبان و ادب فارسي از آن جمله‌اند. وي در بسياري از مجامع و كنگره‌هاي ايران‌شناسي و جلساتي كه مربوط به فرهنگ و ادب و تاريخ ايران بود نيز شركت و سخنراني داشت. دانش‌پژوه در سال 1355 بازنشسته شد.
+
دانش‌پژوه در بسیاری از مجامع بین‌المللی و ایران‌شناسی عضویت و همکاری داشت که انجمن دوستداران کتاب (ایرانکمیته ملی کتابشناسی، کمیته ملی تأسیس بایگانی کشور، انجمن فلسفه و علوم انسانی، کنگره تحقیقات ایرانی، مجله راهنمای کتاب، انجمن تاریخ طب و علوم، شورای ارزشیابی نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، مجلس شورای ملی (سابق) و مجلس سنا (سابق)، کتابخانه ملی ایران و فرهنگستان زبان و ادب فارسی از آن جمله‌اند. وی در بسیاری از مجامع و کنگره‌های ایران‌شناسی و جلساتی که مربوط به فرهنگ و ادب و تاریخ ایران بود نیز شرکت و سخنرانی داشت. دانش‌پژوه در سال ۱۳۵۵ بازنشسته شد.
  
حاصل زندگي علمي دانش‌پژوه بيش از 50 كتاب و صدها مقاله است. اولين اثر او ترجمه "النكت الاعتقاديه" [[شيخ مفيد]] است كه در سال 1324 به‌ چاپ رسيد و پس از آن كتاب‌ها و مقالات او كه بيشتر در [[فلسفه]]، [[منطق]] و ادبيات و علوم قديم است، منتشر شد.
+
حاصل زندگی علمی دانش‌پژوه بیش از ۵۰ کتاب و صدها مقاله است. اولین اثر او ترجمه "النکت الاعتقادیه" [[شیخ مفید]] است که در سال ۱۳۲۴ به‌ چاپ رسید و پس از آن کتاب‌ها و مقالات او که بیشتر در فلسفه، منطق و ادبیات و علوم قدیم است، منتشر شد.
  
وي بنيانگذار نشريات فرهنگ ايران زمين و نيز نسخه‌هاي خطي كتابخانه مركزي دانشگاه تهران با همكاري ايرج افشار بوده است.
+
وی بنیانگذار نشریات فرهنگ ایران زمین و نیز نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با همکاری ایرج افشار بوده است.
  
دانش‌پژوه در سال‌هاي كهولت و ناتواني نيز همچنان به تحقيق و مطالعه مشغول بود. مجمل‌الحكمه و بستان العقول في ترجمان المنقول، آخرين كتاب‌هاي تصحيحي او هستند كه بعد از درگذشتش به‌ چاپ رسيده‌اند.
+
دانش‌پژوه در سال‌های کهولت و ناتوانی نیز همچنان به تحقیق و مطالعه مشغول بود. مجمل‌الحکمه و بستان العقول فی ترجمان المنقول، آخرین کتاب‌های تصحیحی او هستند که بعد از درگذشتش به‌ چاپ رسیده‌اند. وی کتابخانه غنی خود را که یادگار سال‌ها پژوهش و تحقیق بود، وقف کتابخانه عمومی مجتبی مینوی کرد.  
  
وي كتابخانه غني خود را كه يادگار سال‌ها پژوهش و تحقيق بود، وقف كتابخانه عمومي مجتبي مينوي كرد. دانش‌پژوه دو بار سكته كرد و مدتي پس از سكته دوم، در روز سه‌شنبه 27 آذر 1375 درگذشت و در بهشت زهرا قطعه هنرمندان در كنار ياران و دوستانش عباس زرياب خويي، محمدجواد مشكور، احمد تفضلي و ديگران به‌ خاك سپرده شد.  
+
== وفات ==
 +
دانش‌پژوه دو بار سکته کرد و مدتی پس از سکته دوم، در روز سه‌شنبه ۲۷ آذر ۱۳۷۵ درگذشت و در بهشت زهرا قطعه هنرمندان در کنار یاران و دوستانش عباس زریاب خویی، محمدجواد مشکور، احمد تفضلی و دیگران به‌ خاک سپرده شد.
  
==منابع==
+
==منبع==
* [http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%E2%80%8C%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%8C%20%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AA%D9%82%D9%8A.aspx دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "دانش‌پژوه، محمدتقي" از ناهيد حبيبي‌آزاد]، بازیابی: 9 مرداد 1392.
+
 
 +
*[http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%E2%80%8C%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%8C%20%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AA%D9%82%D9%8A.aspx دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "دانش‌پژوه، محمدتقي" از ناهيد حبيبي‌آزاد]، بازیابی: 9 مرداد 1392.
  
 
[[رده:کتابشناسان]]
 
[[رده:کتابشناسان]]
 
[[رده:فیلسوفان]]
 
[[رده:فیلسوفان]]
[[رده:اساتید دانشگاه]]
+
[[رده:مدرسین دانشگاه]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۷ مهٔ ۲۰۱۹، ساعت ۱۳:۰۲

محمدتقی دانش‌پژوه، کتابدار، کتابشناس، فهرست‌نگار، نسخه‌شناس، محقق، مصحح و صاحب‌نام در نشر متون ناشناخته زبان فارسی، استاد دانشگاه و عضو پیوسته فرهنگستان زبان فارسی در سال ۱۲۹۰ ش. در خانواده‌ای روحانی و هنرمند در آمل به‌ دنیا آمد. جدش میرزا گل‌علی خطی خوش داشت و با نوشتن قرآن کریم زندگی پارسایانه‌ای را در دهکده "درکا" می‌گذراند. پدرش حاج میرزا احمد درکایی دیلارستاقی لاریجانی از مجتهدان و فقیهان بنام آمل و لاریجان بود.

استاد محمدتقی دانش‌پژوه

تحصیلات

دانش‌پژوه تحصیلات مقدماتی را نزد والدین و ملای مکتبی به‌ نام میرزاعلی بارفروش و نیز در مدرسه‌های حاج‌علی کوچک، هاشمی، جامع و امام حسن عسکری در ناندل (روستایی در بخش لاریجان) و آمل فراگرفت. از دیگر استادان او مولی عبدالله یزدی، میرزا جلال اعتضادی خوشنویس آملی، شیخ ابوالحسن آملی، میرزا ابوالحسن آملی و میرزا عزیزالله طبرسی بودند.

مقارن تحصیل در دوره دوم متوسطه به‌ صورت متفرقه مدتی را نیز در مدرسه صدر تهران که در سمت راست پله‌های در ورودی مسجد شاه بود به کسب علوم عقلی و نقلی گذراند.

پس از اتمام تحصیلات متوسطه و درگذشت پدرش، در هجده سالگی به مدرسه فیضیه قم رفت و از محضر استادانی چون میرزا ابوالفضل گلپایگانی، آخوند ملاعلی همدانی، آیت‌الله مرعشی، میرزا محمدعلی تهرانی، میرزا قوام لاریجانی، سید مصطفی کردمحله‌ای، شاه‌آبادی، آیت‌الله میرزا هاشم آملی و دیگران بهره گرفت.

پس از دو سال اقامت در قم به آمل بازگشت و نزد دو تن از مجتهدان آنجا به نام ابوالقاسم فرسیوی و آقا محمد غروی رینه‌ای مکاسب و رسائل شیخ مرتضی انصاری دزفولی را فراگرفت. در سفرهایی که از قم به تهران می‌کرد از درس استادان دیگری چون میرزا طاهر تنکابنی، میرزا یدالله کجوری، میرزا مهدی آشتیانی و عصار در دانشسرای عالی و سید حسن رستاقی در زمینه‌های مختلف علوم عقلی و نقلی استفاده می‌کرد.

دانش‌پژوه در سال ۱۳۱۶ به تهران آمد و وارد دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران شد و در سال ۱۳۲۰ موفق به دریافت لیسانس گردید.

تدریس

اشتغال او به کتابداری در خرداد ۱۳۱۹ در دانشکده حقوق آغاز شد و از فروردین ۱۳۲۱ به دبیری دبیرستان‌های تهران و سپس به تدریس در دانشگاه نایل گشت. در بهمن ۱۳۳۱ به معاونت کتابخانه دانشکده حقوق منصوب گردید و نزدیک به ۲۵ سال در این مقام فعالیت داشت. در آذر ۱۳۳۳ به ریاست کتابخانه کتب خطی دانشگاه تهران و در مهر ۱۳۳۴ به ریاست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران که قبل از او برعهده منوچهر ستوده بود، منصوب شد؛ در خرداد ۱۳۴۳ به مشاورت فنی کتابخانه مرکزی و در تیر ۱۳۴۶ به عضویت کمیته این کتابخانه نایل گردید و در ضمن این تحولات، همچنان سمت معاونت کتابخانه دانشکده حقوق را نیز برعهده داشت.

وی در بهمن ۱۳۳۴ از طرف شورای دانشگاه تهران مأمور تدریس دروس "درایه‌الحدیث" و "فرهنگ ایرانیان" در دانشکده الهیات و معارف اسلامی شد.

تدریس "منطق"، "تاریخ فلسفه اسلامی"، "تاریخ خاورشناسان" و "روش تحقیق" در دوره‌های لیسانس و فوق لیسانس نیز بر عهده او بود و در دوره دکتری به تدریس "عرفان اسلامی" و در دانشکده ادبیات به تدریس متن "الملل والنحل" شهرستانی اشتغال داشت.

در سال ۱۳۴۸، دانشیار نیمه وقت دانشکده الهیات شد و از معاونت کتابخانه دانشکده حقوق کناره گرفت. در سال ۱۳۴۹ به‌ مرتبه دانشیار تمام وقت دانشکده ادبیات دانشگاه تهران ارتقا یافت و از آن پس یکسره به آموزش و پژوهش پرداخت و به درخواست کتابخانه مرکزی از رئیس وقت دانشگاه، عنوان مشاور علمی کتابخانه نیز به او داده شد که تا اواخر عمر چه موظف و چه غیرموظف، این خدمت گرانقدر را انجام می‌داد.

فعالیتهای علمی و تحقیقاتی

دانش‌پژوه محققی سخت‌کوش با وسعت معلومات در تصحیح و نشر متون فارسی و احاطه بر فلسفه، منطق، ادبیات، الهیات، کتابداری و فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی بود و به همین سبب در سراسر جهان خاورشناسی چهره‌ای شناخته شده و نام‌آور بود. به‌ طوری که انجمن آسیایی فرانسه او را به عضویت افتخاری خود برگزید.

فعالیت عمده دانش‌پژوه فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی بود که از کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران که هسته اصلی آن را کتاب‌های اهدایی محمد مشکوه تشکیل می‌داد، آغاز شد. نسخه‌های خطی کتابخانه‌های دانشکده حقوق، دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، مجلس شورای ملی (سابق)، مجلس سنا (سابق)، مدرسه سپهسالار سابق (با همکاری علی‌نقی منزوی)، ملک (با همکاری احمد منزوی و حجتی)، آستانه مقدسه قم، کتابخانه مجتبی مینوی و موارد دیگر به کوشش او شناسایی و فهرست گردیدند.

دانش‌پژوه دریچه‌ای از کتاب‌های خطی و گنجینه‌های ایرانی به روی دنیا گشود و نشان داد که ذخایر عظیمی در ایران وجود دارد و این بزرگ‌ترین خدمتی بود که او به ایران و دنیای اسلام و عالم کتابداری کرد.

وی با سفر به شهرهای ایران مانند آمل، اصفهان، یزد، تبریز، قزوین، قم، کاشان، مشهد و همدان برخی نسخه‌های خطی کتابخانه‌های این شهرها را یادداشت و در نشریه نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران چاپ کرد و دانشگاه نیز با آگاهی از یادداشت‌های او بسیاری از نسخه‌های ارزشمند آن کتابخانه‌ها را عکسبرداری کرد که هم‌اکنون در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. به‌ دستور انجمن آثار ملی و با نظارت او فهرستی از مخطوطات کتابخانه‌های رشت، همدان، یزد و مشهد با کمک کارشناسان کشور در سه‌ جلد چاپ شد.

دانش‌پژوه به‌ منظور کسب اطلاعات کتابشناختی و نسخه‌شناختی و به‌ دستور دانشگاه تهران به شهرهای بغداد، نجف، کربلا و کاظمین در عراق؛ مدینه و مکه در عربستان سعودی (۱۳۴۵)؛ مسکو، لنینگراد، تفلیس، دوشنبه، تاشکند، بخارا، سمرقند، و باکو در آسیای مرکزی؛ پاریس، مونیخ، لیدن، اوترخت و استانبول در اروپا و همچنین شهرهای کمبریج، بوستون، پرینستن، آن آربرمیشیگان، شیکاگو و نیویورک در امریکا به‌ مدت یک‌ سال ـ از مرداد ۱۳۵۱ تا مرداد ۱۳۵۲ ـ سفر کرد.

شش‌ماه از این مدت به دعوت دانشگاه هاروارد بود. وی مشخصات و کیفیات نسخه‌ها را در این سفرها یادداشت کرد و در جلدهای نشریه نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی و دیگر نشریات به‌ چاپ رساند. وی همچنین به دعوت دانشگاه شیکاگو (۱۳۵۳) و دانشگاه لوس‌آنجلس به این شهرها سفر کرد و فهرست پنج هزار عنوان از مخطوطات فارسی، عربی و ترکی دانشگاه لوس‌آنجلس را که بالغ بر هشت‌هزار مجلد بود در طول دو ماه‌ و نیم اقامت خود یادداشت کرد و آن فهرست امروزه اساس کار هر محققی است که در آن دانشگاه به مجموعه نسخه‌های خطی می‌نگرد.

می‌توان گفت که دانش‌پژوه نزدیک به یکصد هزار نسخه را یک به یک دیده و بررسی کرده و آنچه را شایسته معرفی دانسته در مقاله‌ها و مقدمه‌های خود شناسانده است. به‌ همت او بسیاری از متون زبان فارسی تصحیح شد و در اختیار پژوهشگران قرار گرفت که نخستین گام آن تهیه و نشر شش رساله کوتاه از خواجه نصیرالدین طوسی از جمله رساله معینیه در هیئت و شرح مشکلات آن بود.

دانش‌پژوه در بسیاری از مجامع بین‌المللی و ایران‌شناسی عضویت و همکاری داشت که انجمن دوستداران کتاب (ایران)، کمیته ملی کتابشناسی، کمیته ملی تأسیس بایگانی کشور، انجمن فلسفه و علوم انسانی، کنگره تحقیقات ایرانی، مجله راهنمای کتاب، انجمن تاریخ طب و علوم، شورای ارزشیابی نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، مجلس شورای ملی (سابق) و مجلس سنا (سابق)، کتابخانه ملی ایران و فرهنگستان زبان و ادب فارسی از آن جمله‌اند. وی در بسیاری از مجامع و کنگره‌های ایران‌شناسی و جلساتی که مربوط به فرهنگ و ادب و تاریخ ایران بود نیز شرکت و سخنرانی داشت. دانش‌پژوه در سال ۱۳۵۵ بازنشسته شد.

حاصل زندگی علمی دانش‌پژوه بیش از ۵۰ کتاب و صدها مقاله است. اولین اثر او ترجمه "النکت الاعتقادیه" شیخ مفید است که در سال ۱۳۲۴ به‌ چاپ رسید و پس از آن کتاب‌ها و مقالات او که بیشتر در فلسفه، منطق و ادبیات و علوم قدیم است، منتشر شد.

وی بنیانگذار نشریات فرهنگ ایران زمین و نیز نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با همکاری ایرج افشار بوده است.

دانش‌پژوه در سال‌های کهولت و ناتوانی نیز همچنان به تحقیق و مطالعه مشغول بود. مجمل‌الحکمه و بستان العقول فی ترجمان المنقول، آخرین کتاب‌های تصحیحی او هستند که بعد از درگذشتش به‌ چاپ رسیده‌اند. وی کتابخانه غنی خود را که یادگار سال‌ها پژوهش و تحقیق بود، وقف کتابخانه عمومی مجتبی مینوی کرد.

وفات

دانش‌پژوه دو بار سکته کرد و مدتی پس از سکته دوم، در روز سه‌شنبه ۲۷ آذر ۱۳۷۵ درگذشت و در بهشت زهرا قطعه هنرمندان در کنار یاران و دوستانش عباس زریاب خویی، محمدجواد مشکور، احمد تفضلی و دیگران به‌ خاک سپرده شد.

منبع