شيخ بهايی

شیخ بهاءالدین محمد عاملی، معروف به شیخ بهایی، از اهل جبل عامل است در كودكی همراه پدرش شیخ حسین بن عبدالصمد كه از شاگردان شهید ثانی بوده به ایران آمد.

شیخ بهایی مردی جامع بوده و تالیفات متنوعی دارد هم ادیب بوده و هم شاعر و هم فیلسوف و هم ریاضی دان و هم فقیه و هم مفسر.

اولین كسی است كه یك دوره فقه غیراستدلالی به صورت رساله عملیه به زبان فارسی نوشت كه به نام جامع عباسی معروف است. شیخ بهایی شاگردان زیادی تربیت كرده است ملاصدرای شیرازی و ملا محمدتقی مجلسی اول (پدر مجلسی دوم، صاحب كتاب بحارالانوار) از شاگردان اویند. منصب شیخ الاسلامی ایران پس از شیخ علی منشار پدر زن شیخ بهایی رسید به شیخ بهایی رسید.

ولادت

بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن علی بن حسین بن محمد بن صالح حارثی همدانی عاملی جبعی، معروف به شیخ ‌بهایی، حكیم و فقیه و عارف و منجم و ریاضی دان و شاعر و ادیب و مورخ بزرگ، در سال 953 ه.ق در بعلبك از توابع جبل عامل در یك خاندان علم و دانش كه تبار و نسب خود را به حارث همدانی یكی از یاران مخلص امام علی علیه السلام می رسانند، پا به عرصه حیات نهاد پدر عالیقدر او، عالم بزرگوار، شیخ حسین فرزند عبدالصمد حارثی (متوفی 984 ه.ق)، یكی از شاگردان مبرز فقیه نامدار شیعه، مرحوم شهید ثانی (مستشهد 966 ه.ق) است.

او كه خود صاحب نظر بوده و كتبی در فقه و اصول و علوم متداول عصر خود داشته است، پس از شهادت شهید ثانی در ایام جوانی، در اثر سختگیری ها و كارشكنی هایی كه در امور شیعه در جبل عامل پیش آمده بود، به ایران منتقل گردید كودك نوپا نیز همراه پدر بود در عهد حكومت صفویه كه حركت سیاسی با تز دفاع از اهل بیت علیهم السلام و دوستی و مودت آل عصمت علیهم السلام شروع شده بود، به حكومت صفوی پیوست و با خاندان بزرگ منشار كه عنوان شیخ الاسلامی حكومت را داشت، وصلت نمود.

شیخ بهایی در اثر ذكاوت و استعداد فطری كه داشت، با بهره گیری از پدر و محیط علمی و فضیلتی اصفهان توانست در علوم و دانش های متداول عصر تبحری بدست آورد، تا آن جا كه برخی در توصیف او گفته اند: علامه جهان بشر و مجدد دین در قرن حادی العشر كه ریاست مذهب و ملت به او منتهی گردید، در علوم و فنون اسلامی فنی وجود نداشته باشد كه او را در آن بهره ای نباشد.

منزلت علمی و قلمی

فقیه ربانی و عارف صمدانی، شیخ بهاءالدین محمد عاملی، یكی از بزرگان و مفاخر و نوابغ اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری می باشد كه در جامعیت و تنوع علوم و دانش، كمتر نظیری می توان بر او پیدا نمود. او یكی از جامع ترین افراد روزگار خویش در وسعت معلومات و تنوع اطلاعات بوده است، از این نظر برجستگی مشخصی در میان فقها و دانشمندان كسب كرده است، و اگر او را نادره ای از نوادر و نابغه ای از نوابغ نامیده باشیم، راه مبالغه نپیموده ایم و خود با تواضع و فروتنی خاصی، به این حقیقت اعتراف دارد، آنجا كه می گوید: من در مباحثه و جدل، بر هر ذوفنونی چیره شدم، ولی هرگز نتوانستم با كسی كه در یك فن استاد بود، حریف شوم (با این جمله به حقیقتی اشاره دارد كه متاسفانه در اثر فشار و نیازهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی كمتر مورد توجه و عنایت حوزه ها و مراكز علمی و دانشگاهی ماست، و آن این كه استعداد طبیعی و ذاتی انسان، توان و قابلیت فراگیری یك سنخ مطلب خاصی را دارد، هر انسانی نمی تواند در تمام فنون موفقیت و پیشرفت داشته باشد، بسیار بجاست كه مربیان و پیش كسوتان ذوق فرد را دریابند و او را به مسیر مورد علاقه اش هدایت كنند).

شیخ بهایی در زمینه های مختلف اطلاعات و آگاهی دارد و همین آگاهی و وسعت معلومات، نوعی جاذبیت به آثار او بخشیده است كه از میان انبوه آثار گذشتگان، كتاب ها و تالیفات او را به صورت كتاب روز و مورد علاقه درآورده است فی المثل در كتاب اربعین كه یك كتاب حدیثی و فقهی است، از مسائل ریاضی و هیات نیز استفاده كرده است، و مسائل آن ها را به صورت روشن و ملموس در اختیار خواننده قرار داده است.

اساتید

بنا به قول صاحب تاریخ عالم آرای عباسی، تفسیر و حدیث و ادبیات عرب را از پدر، حكمت و كلام و بعضی علوم معقول را از ملا عبدالله مدرس یزدی، صاحب حاشیه ملا عبدالله، و ریاضیات را از ملا علی مذهب و ملا افضل قاضی مدرس و ملا محمدباقر بن زین العابدین یزدی، صاحب كتاب مطالع الانوار، و طب را از حكیم عمادالدین محمود، و به قول صاحب روضات الجنات، صحیح بخاری را نزد محمد بن عبداللطیف مقدسی آموخته است.

شاگردان

متجاوز از چهل تن از دانشمندان و بزرگان قرن یازدهم هجری قمری از وی علم آموخته و بهره برده اند و بعضی از آنان، اشخاص زیر هستند:

1. صدرالدین محمد ابراهیم شیرازی، معروف به ملاصدرا، فیلسوف معروف.
2. ملا محمدمحسن بن مرتضی بن محمود، معروف به فیض كاشانی، صاحب تفسیر صافی.
3. ملا عزالدین فراهانی مشهور به علینقی كمره ای، شاعر معروف قرن یازدهم.
4. ملا محمدباقر بن محمد مؤمن خراسانی، معروف به محقق شیخ الاسلام.
5. شیخ جواد بغدادی، مشهور به فاضل جواد، صاحب شرح خلاصه الحساب و زبده فی الاصول.
6. ملا محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، صاحب روضه المتقین (م 1070).
7. سید عزالدین حسینی كركی عاملی، مشهور به مجتهد مفتی اصفهانی.

مسافرت ها

شیخ بهایی مردی جهانگرد بوده است و به مصر، شام، حجاز، عراق، فلسطین، آذربایجان و هرات مسافرت كرده است.

تالیفات

او یكی از پربركتترین علمای جهان اسلام از نظر تالیف و تنوع در آن بوده است برخی تعداد تالیفات او را با توجه به رساله ها و تحشیه ها و تعلیقه ها، به عدد 200 جلد رسانده اند، ولی تازه ترین تحقیق در این مورد، تلاش و كوشش دانشمند محترم، جناب آقای دكتر محمدباقر حجتی، از اساتید محترم دانشگاه تهران است كه به كنفرانس دمشق (در مورد شیخ بهایی) ارائه داده اند و نشریه الثقافه الاسلامیه در شماره پنجم آن را نشر داده است. ایشان بر حسب تتبع و تفحص كاملی كه داشته است، تعداد آن ها را 123 جلد اعلام می كند و بر حسب دسته بندی كه دارد، می نویسد:

الف) فقه (29 جلد):

• اثنی عشریات: خمس، نماز، زكات، روزه، حج.
• پاسخ سؤال شاه عباس.
• پاسخ سؤالات شیخ صالح جابری.
• اجوبه مسائل جزائریه.
• احكام سجود و تلاوت.
• جامع عباسی.
• جواب مسائل شیخ جار.
• حاشیه بر ارشاد الاذهان علامه حلی.
• حاشیه بر قواعد علامه.
• حاشیه بر قواعد شهید اول.
• حاشیه بر احكام الشریعه علامه حلی.
• الحبل المتین.
• الحریریه.
• الذبیحیه.
• شرح فرائض نصیریه خواجه نصیرالدین طوسی.
• فرائض بهائیه (بخش ارث).
• قصر نماز در چهار مكان.
• مسح بر قدمین.
• مشرق الشمسین و اكسیر السعادتین.
• رساله فی مباحث الكر.
• رساله فی القصر والتخییر فی السفر.
• شرح رساله فی الصوم.
• شرح من لایحضره الفقیه.
• رساله فی فقه الصلوه.
• رساله فی معرفه القبله.
• رساله فی فقه السجود.

ب) علوم قرآنی (9 جلد):

• حاشیه انوار التنزیل قاضی بیضاوی.
• حل الحروف القرآنیه.
• حاشیه كشاف زمخشری.
• اساله خواجه.
• تفسیر عین الحیوه.
• العروه الوثقی.
• تفسیر آیه شریفه (فاغسلوا وجوهكم و ایدیكم الی الكعبین) كه در اربعین به تفصیل آمده است.
• تاویل الایات.
• اكسیر السعادتین (آیات الاحكام).

ج) حدیث (2 جلد):

• حاشیه كتاب من لایحضره الفقیه.
• اربعین (كه ترجمه آن توسط نگارنده انجام پذیرفته است).

د) ادعیه و مناجات (6 جلد):

• حاشیه بر صحیفه سجادیه.
• الحدیقه الهلالیه.
• الحدیقه الاخلاقیه.
• شرع دعای صباح.
• مصباح العابدین.
• مفتاح الفلاح فی عمل الیوم واللیله.

ه) اصول اعتقادات (5 جلد):

• اثبات وجود القائم.
• اجوبه سید زین الدین.
• الاعتقادیه.
• مقارنه بین امامیه و زیدیه.
• وجوب شكر المنعم.

و) اصول فقه (5 جلد):

• زبده الاصول.
• شرح عضدی.
• حاشیه زبده الاصول.
• شرح حاشیه خطائی.
• الوجیزه.

ز) رجال و اجازات (8 جلد):

• اجازه او به میرداماد.
• اجازه او به مجدالدین.
• حاشیه خلاصه الاقوال علامه حلی.
• حاشیه رجال نجاشی.
• حاشیه معالم العلماء ابن شهر آشوب مازندرانی.
• طبقات الرجال.
• الفوائد الرجالیه.
• الاجازات.

ح) ادبیات و علوم عربی (28 جلد):

• اسرار البلاغه.
• تخمیس غزل خیالی بخارایی.
• تهذیب البیان.
• تعزیت نامه.
• حاشیه بر مطول تفتازانی.
• دیوان اشعار فارسی و عربی.
• ریاض الارواح.
• شیر و شكر.
• طوطی نامه (شامل 2500 بیت).
• فوائد صمدیه.
• قصیده در مدح پیامبر خدا صلی الله علیه و آله.
• كافیه.
• كشكول (5 جلد).
• لغزالفوائد الصمدیه.
• لغزالقانون.
• لغز كافیه.
• لغز كشاف.
• محاسن شعر سیف الدوله.
• المخلاه.
• مكتوب او به سید میرزا ابراهیم همدانی.
• سوانح سفر الحجاز، معروف به مثنوی نان و حلوا.
• نان و پنیر.
• وسیله الفوز والامان فی مدح صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه شریف.
• پند اهل دانش به زبان گربه و موش.

ط) وقایع الایام (1 جلد):

• توضیح المقاصد فی ما اتفق فی ایام السنه.

ی) ریاضیات (20 جلد):

• اسطرلاب.
• انوار الكواكب.
• بحر الحساب.
• التحفه (اوزان شرعی).
• تحفه حاتمی.
• تحقیق جهت قبله.
• تشریح الافلاك.
• حاشیه تشریح الافلاك.
• حاشیه شرح التذكره خواجه نصیر الدین طوسی در هیات.
• حاشیه شرح قاضی زاده روحی.
• الحساب.
• حل اشكال عطارد و قمر.
• خلاصه الحساب والهندسه.
• شرح صحیفه.
• صحیفه در اسطرلاب.
• استعلام.
• تقویم شمس با اسطرلاب.
• القبله، ماهیت و علامات آن.
• معرفه التقویم.
• جبر و مقابله.

ك) حكمت و فلسفه (3 جلد):

• انكار جوهر الفرد.
• الوجود الذهنی.
• وحدت وجود.

ل) علوم غریبه (4 جلد):

• احكام النظر الی كتف الشاه.
• رساله جفر.
• جفر.
• فالنامه.

و چند جلد كتاب دیگر كه موضوعات آن ها مشخص نشده است، مانند: شرح حق المبین، الصراط المستقیم، القدسیه و...

وفات

در مورد تاریخ وفات شیخ بهایی اقوال گوناگون وجود دارد. به طور كلی آن چه از این اقوال برمی آید، وفات شیخ در دوازدهم شوال سال 1030 یا 1031 هجری قمری اتفاق افتاده است و چون صاحب تاریخ عالم آرای عباسی كه نظرش معتبرتر از دیگران است، و همچنین كتاب تنبیهات كه تالیف خود را چند ماه بعد از آن واقعه نوشته است، سال 1030 را ذكر كرده اند، از این رو گفته كسانی كه وفات شیخ را در این سال نوشته اند، صحیح تر به نظر می رسد. در این صورت وفات شیخ در دوازدهم ماه شوال سال 1030 ه.ق در شهر اصفهان روی داده است.

منابع

عقيقي بخشايشي، فقهاي نامدار شيعه.

پیوندها

• زندگینامه 1

• زندگینامه 2

• زندگینامه 3

• کتاب مفتاح الفلاح

• کتاب جهة القبلة

• کتاب كشكول

• کتاب مشرق الشمسين و إكسير السعادتين

• کتاب زبده الاصول

• کتاب حاشيه انوار التنزيل

• کتاب جامع عباسي

• کتاب تشريح الافلاك

• کتاب حاشيه من لايحضره الفقيه

• کتاب الاربعون حديثا

• کتاب خلاصه الحساب