میرزا محمد ارباب قمی

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو

آیت الله حاج میرزا محمد ارباب قمی (۱۳۴۱-۱۲۷۳ ق)، از عالمان بزرگ شیعه در قرن ۱۴ هجری و از شاگردا میرزا حبیب الله رشتى و آخوند خراسانى بود. مرحوم ارباب قمی در شهر قم، به تدریس و تألیف و اقامه جماعت و موعظه و حلّ و فصل دعاوى مردم و رفع مخاصمات اشتغال داشت. «الاربعین الحسینیة» از آثار مهم اوست.

۲۳۰px
نام کامل میرزا محمد ارباب قمی
زادروز ۱۲۷۳ قمری
زادگاه قم
وفات ۱۳۴۱ قمری
مدفن قم، قبرستان شیخان

Line.png

اساتید

میرزاى شیرازى، میرزا حبیب الله رشتى، آخوند خراسانى،...

شاگردان

شیخ عباس قمى، میرزا محمد فیض قمى، میرزا محمد کبیر قمى، میرزا محمدتقى اشراقى،...

آثار

الاربعین الحسینیة، رجوم الشیاطین، حاشیه بر جواهر الکلام، حاشیه بر اسفار،...


ولادت و خاندان

میرزا محمد ارباب قمی در سال ۱۲۷۳ ق، در بیت علم و فضل در شهر قم چشم به جهان گشود.[۱] پدر بزرگوارش، مرحوم محمدتقى بیک ارباب (م، ۱۳۱۱ ق) از فاضلان و ادیبان و شاعران قم بشمار مى رفت و از او دو کتاب: «مقتل منظوم امام حسین علیه السلام» و «تاریخ دارالایمان قم» به یادگار مانده است.[۲] عبدالله مستوفى درباره اش مى نویسد: «محمدتقى بیک ارباب، با داشتن اطلاعات وسیعى از فلاحت و ساختمان و مقنى گرى... که قول و تصدیق او در نزد تمام استادان این متون رهان قاطع بشمار مى رفت، ادیب و شاعر و نویسنده و خوش خط و بذله گو و مجلس آرا هم بود... شعر را بسیار خوب مى گفت، در نویسندگى و اسلوب خط سبک قائم مقام را پیروى مى کرد، هم ساده و روان و هم ادیبانه، سهل و ممتنع چیز مى نوشت... هیچ کس نمى توانست تصور کند که در این قباى راسته و (لباس) رعیتى... این قدر اطلاع و فضل و ادب باشد... حاجى میرزا محمد مجتهد، پسرش هم ملاى جامع خوش محضر تام العیارى بود که در عالم خود هیچ دست کمى از پدرش نداشت...».[۳]

تحصیل و استادان

میرزا محمد ارباب، در ایام جوانى به تحصیل ادبیات همت گمارد و پس از آن به تهران رفت و نزد اساتید هر فن از هنر علمى توشه اى و از هر خرمن خوشه اى برچید تا مشار بالبنان گردید.[۴] البته به نام اساتیدش در تهران تصریح نشده، ولى در آن زمان مدار تدریس علوم نقلى و عقلى بر عهده آیات عظام: شیخ عبدالرحیم نهاوندى، میرزا ابوالحسن جلوه و آقا محمدرضا قمشه اى بوده است.

حاج میرزا محمد ارباب، به همراه دوستان گرانقدرش آیت الله حاج ملا آقا حسین قمى (م ۱۳۲۷ ق) و آیت الله مولى عبدالله قمى به سامرا مهاجرت کردند و چندى در درس‌هاى آیت الله العظمى میرزاى شیرازى شرکت نمود. پس از آن به همراه ملا عبدالله قمى به نجف کوچید.[۵] و سالیان بسیار در درس‌هاى آیات عظام، میرزا حبیب الله رشتى و آخوند ملا محمدکاظم خراسانى حضور یافت، تا آن که پس از تحصیل و تکمیل علوم دینى، به درجه رفیع اجتهاد نائل آمد و با اخذ اجازات متعدد روایى (از آیات عظام: محدث نورى و شریعت اصفهانى و میرزا حسین خلیلی تهرانی) و اجتهادى (از آخوند خراسانى و میرزا حبیب الله رشتى) به زادگاهش بازگشت.[۶]

تدریس و شاگردان

آن فقیه بزرگ، همه روز به تدریس فقه و حدیث اشتغال داشت و از مجلس درس وى گروهى بسیار به مدارج عالیه نائل آمدند. برخى از آنان عبارتند از:

  • آیت الله شیخ حسن نویسى قمى (۱۲۹۱-۱۳۷۱ ق)؛
  • سید على‌اکبر برقعى قمى (۱۳۱۷-۱۴۰۷ ق) نویسنده «راهنماى دانشوران» و «کانون احساسات»؛
  • شیخ ابوالحسن فقیهى قمى.

آثار و تألیفات

آن مرد بزرگ، تمام اوقات خویش را به خدمت به دین مصروف داشت. او به غیر از تدریس و منبر و اقامه جماعت، صاحب کتاب‌هایى فراوان در فقه، حدیث، شعر، تاریخ و کلام است که عبارتند از:

  1. الاربعین الحسینیة؛ این کتاب، معروفترین نوشتار وى است. مؤلف، در این کتاب شریف چهل حدیث درباره امام حسین علیه السلام را شرح نموده و در آن از مطالب بسیار در فنون حدیث، تفسیر، تاریخ، کلام، شعر عربى و فارسى، لغت و فقه سخن گفته است.[۷] این کتاب، آکنده از فوائد گوناگون و مطالب خواندنى بوده و مؤلف بزرگوار، بسیارى از اشعار عربى و فارسى خود را در این کتاب - به تناسب مقام - ذکر نموده و چیره دستى خود را در فن قصیده سرایى نشان داده است. در سبب تألیف این کتاب، آورده اند: از مرحوم محدث نورى مى خواهند که بحارالانوار را براى چاپ، مقابله و تصحیح نماید و ایشان، این کار را به مرحوم آیت الله ارباب حواله مى دهد. معظم له نیز مى پذیرد، اما در اثر انجام این کار سنگین و طاقت فرسا، نور چشم خود را از دست مى دهد و کم دید مى شود. لذا نذر مى کند که اگر خداوند او را شفا دهد کتاب اربعین را بنویسد. و خداوند متعال او را شفا داد و او هم این کتاب را در سال ۱۳۲۸ ق نگاشت و در سال ۱۳۳۰ به چاپ رسید.[۸] مؤلف محترم، در آغاز سلسله سند خویش را به ائمه اطهار علیهم السلام از طریق محدث نورى، و در حدیث ۴۰، از طریق آیات عظام: حاج میرزا حسین خلیلى تهرانى، سید محمد هندى نجفى، شیخ الشریعه اصفهانى و محدث نورى بازگو کرده است.
  2. دیوان اشعار (مجموعه اى از اشعار عربى و فارسى، که برخى از آن‌ها بسیار معروف است و اگر گردآورى شود، دیوانى بزرگ خواهد شد.)؛
  3. شرح کتاب «بیان» شهید اول - دوره فقه
  4. شرح قصیده عینیه سید حمیرى (لامّ عمرو باللوى مربع)؛
  5. رجوم الشیاطین، در رد بر فرقه ضاله بابى و بهایى؛
  6. حاشیه بر کتاب «جواهر الکلام»؛
  7. حاشیه بر کتاب «اسفار»؛
  8. تصحیح و مقابله کتاب‌هاى: «بحارالانوار»، «الغیبت» نعمانى (چاپ ۱۳۱۸ ق)، «اثبات الوصیة» مسعودى (چاپ ۱۳۲۰ ق)، «کنزالعرفان» فاضل مقداد و «منهاج النجاة» فیض کاشانى.

ویژگی‌هاى اخلاقى

آن فقیه بزرگ داراى سجایا و صفاتى بود که از دیگران، متمایزش ساخته بود. از جمله ویژگی‌هایش دستگیرى از مستمندان و کمک به مردم بود. جود و احسان شیوه او بود و به این ویژگى مشهور چنان که درباره اش نوشته اند: «وى از آیات الهیه و از براهین قاطعه طریقه جعفریه، در فقاهت و اجتهاد مقامى بسیار بلند و رتبه اى ارجمند داشت. به مقام بزرگوارى و بسط ید و نفاذ حکم و قبول عامه که او داشت کمتر کسى رسیده است...».[۹]

مهربانى و دوستى اش با مردم به اندازه اى بود که حتى مجرمین آن زمان به خود اجازه مى دادند بدو پناهنده شوند و در منزلش «بست» بنشینند و در امان باشند. بسیار متهجد و شب زنده دار بود و در سفر و حضر تهجدش ترک نمى شد. به عزادارى اهل بیت علیهم السلام اهمیت بسیار مى داد و در مجالس ماتم ایشان با صداى بلند مى گریست. چنانکه شاگرد نامدارش مرحوم حاج شیخ عباس قمى مى نویسد: «وى مانند محمد بن احمد بن عبدالله بصرى، ملقب به مفجع و معروف به کثرت بکاء و گریه و زارى بر اهل بیت بود».[۱۰]

معظم له در دهه عاشورا و آخر ماه صفر و روز بیست و پنجم ماه رجب - سالروز شهادت حضرت موسى بن جعفر - در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه سلام الله علیها منبر مى رفت و مردم را موعظه و ارشاد مى فرمود. در تفقد و دلجویى از سادات بسیار کوشا بود و به محرومان، فراوان رسیدگى مى کرد. متواضع و خوش مجلس و خوش برخورد بود و از علماى معاصر خود، تجلیل فراوان مى نمود.[۱۱]

منبرى داشت شیرین و متین و محضرى بس نمکین، در نهى از منکر و منع اهل فجور قلبى قوى و قدمى راسخ داشت و در حفظ حدود شرعیه دقیقه اى فرونگذاشت... جماعت علما در محضر وى، خود را کوچک مى شمردند و بزرگان دین و دنیا نامش را به حرمت تمام مى بردند.[۱۲] او وجود منکرات را در قم برنمى تافت و با آن شدیداً به مبارزه مى پرداخت. به گونه اى که صاحب تحفة الفاطمیین مى‌نویسد: «...در حفظ حماى شریعت مصطفوى دقیقه اى فرونگذاشت و در این باب اقدام و اهتمام او را دیگرى نداشت».

آن مرحوم، هماره در دفاع از حقوق عامه پیشقدم بود. در جنگ جهانى اول که قواى روس وارد ایران شده و همه جا را دستخوش ناامنى و چپاول و ناراحتى مردم ساخته بودند، شهر قم نیز از این مصیبت در رنج و آزار بود. به گونه‌اى که قواى روسى به غیر از غارت و چپاول اموال مردم، کار را به جایى رسانده‌اند که دست تعدى به ناموس مردم دراز کرده و امنیت را از شهر سلب نموده بودند. لذا مرحوم حاج میرزا محمد ارباب -بزرگ علماى قم - به همراه چند تن از محترمین شهر به دیدن ژنرال «باراتف» روسى رفت و پس از گفتگوهاى بسیار ژنرال روسى را تحت تأثیر قرار داد و او گفت: «من در خدمت شما هستم و دستور داد که هیچ سربازى حق ندارد به کسى از مردم تعرض کند، و با این کار هوشمندانه معظم‌له مردم قم از تعرض سربازان روس در امان مى‌مانند».[۱۳]

وفات

سرانجام آن فقیه بزرگ، پس از عمرى تلاش و کوشش در ترویج دین و بزرگداشت شعایر الهى، در سال ۱۳۴۱ ق. در ۶۸ سالگى چشم از جهان فروبست. پیکر پاکش پس از یک تشییع باشکوه، در قبرستان شیخان قم - در جوار مرقد میرزاى قمى - به خاک سپرده شد.

پانویس

  1. اشراقى، مقدمه اربعین الحسینیة، ص «ب».
  2. مهدى عباسى، تاریخ تکایا و عزادارى قم، ص ۲۵۹-۲۶۰.
  3. مدرسى طباطبایى، کتابشناسى آثار مربوط به قم. ص ۷۳-۷۸.
  4. شیخ آقا بزرگ تهرانى، نقباءالبشر، ج ۳، ص ۱۱۸۶ و هدیة الرازى، ذیل شماره ۲۹۰.
  5. شریف رازى محمد، گنجینه دانشمندان، ج ۱، ص ۱۵۲ به نقل از: شیخ حسین ارده شیره قمى، تحفة الفاطمیین. ج ۱.
  6. تحفة الفاطمیین، ج ۱ و مدرس خیابانى، ریحانة الادب، ج ۳، ص ۳۲۰.
  7. ناصرالدین انصارى، مجله مسجد.
  8. حاج شیخ عباس قمى، سفینةالبحار، ج ۲، ص ۱۷.
  9. محدث قمى، فوائد الرضویة، ص ۶۰۲.
  10. على دوانى، مفاخر اسلام، ج ۱۱، ص ۲۴۰. در آن متن پاسخ محدث قمى و اشعارى در مدح مرحوم آیت الله ارباب - که سروده محدث قمى است - ذکر شده.
  11. شریف رازى. آثار الحجة، ج ۱، ص ۱۶.
  12. شیخ آقا بزرگ تهرانى، الذریعة، ج ۱، ص ۴۲۵.
  13. شریف رازى. آثار الحجة، ج ۱، ص ۱۳۵-۱۳۷ و گنجینه دانشمندان، ج ۲، ص ۳۳۸.

منابع