آخوند ملا علی همدانی

«آیت‌الله ملاعلی معصومی ‌‌همدانی» (۱۳۱۲-۱۳۹۸ ق) از فقها و مراجع تقلید شیعه و از مدرسان حوزه علمیه قم و همدان بود. او از شاگردان مبرّز شیخ عبدالکریم حائری، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی و حکیم هیدجی بشمار می‌رفت. آخوند همدانی در پی درخواست مردم همدان و به امر آیت‌الله حائری، زعامت حوزه علمیه همدان را بر عهده گرفت و در آنجا اقدام به تأسیس مدارس علمی، کتابخانه، مساجد و... نمود.

نام کامل	ملاعلی معصومی ‌‌همدانی
زادروز	۱۲۷۴ شمسی
زادگاه	همدان
وفات	۱۳۵۷ شمسی
مدفن	همدان
اساتید	ملا محمد هیدجی، عبدالنبی نوری، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، شیخ عبدالکریم حائری،...
شاگردان	حسین نوری همدانی، سید محمود طالقانی، شهید مفتح، شیخ احمد صابری،...
آثار	رساله در اطراف احوال اصحاب اجماع، رساله در اسرار الصلوة، رساله در اربعین حدیثا، رساله در حبط و تکفیر، حاشیه بر العروة الوثقی،...

ولادت

علی معصومی ‌‌همدانی فرزند مشهدی ابراهیم، در ۱۲ ربیع الاول ۱۳۱۲ قمری (۱۲۷۴ شمسی) در یکی از روستاهای همدان به دنیا آمد.

تحصیل و اساتید

ملاعلی معصومی ‌‌همدانی تحصیلات مقدماتی و مبادی علوم را نزد ملا محمدتقی ثابتی آموخت و پس از طی آن مراحل به عنوان تعقیب تحصیلات خویش در اوائل نوجوانی عازم همدان شد و نزد اساتید و علمای بزرگ آن روز همدان، به یادگیری نحو و منطق و معانی و بیان و علم اصول فقه پرداخت و سپس برای تکمیل مراتب علمی ‌‌و مدارج کلام و فلسفه و علوم متعالیه و ریاضیات و هیئت به حوزه علمیه تهران که در آن زمان جزو غنی‌ترین مراکز حوزوی به شمار می‌‌رفت، رهسپار گردید و در آنجا حدود پنج سال از محضر اساتید فن، به ویژه میرزا جواد آقا ملکی تبریزی در اخلاق و عرفان و از حکیم و عارف ملا محمد هیدجی در معقول و نیز شیخ عبدالنبی نوری استفاده کرد و تحت تربیت روحی حکیم هیدجی قرار گرفت، طوری که بعدها از این حکیم فراوان یاد می‌‌نمود.

پس از ورود آیت الله شیخ عبدالکریم حائری به قم در سال ۱۳۴۰ هـ.ق، همانند بسیاری از فضلا و مدرسین شهرستان‌ها به قم عزیمت نمود و به تعلم و فراگرفتن علوم اسلامی پیش آن دانشمند بزرگ پرداخت و درست ده سال تمام در عتبه مقدسه قم اعتکاف ورزید تا به مراحل عالیه اجتهاد و فقاهت نائل آمد. او به علت داشتن استعداد بارز و سعی و تلاش فراوان، اراده محکم، حافظه قوی و اخلاق حسنه و رفتار نیک اسلامی، یکی از شاگردان مورد توجه و عنایت استاد بوده‌ است. و یکی از نزدیکان استاد نقل می‌‌نمود که آن مرحوم هر وقت نیاز به کشف معنای لغت یا مراجعه به آدرس و سند روایتی را داشتند می‌‌فرمودند: «از کتابخانه سیار یا متحرک (آخوند ملاعلی) استفاده شود».

تدریس و شاگردان

ملاعلی معصومی ‌‌همدانی یکی از مدرسین سرشناس و یکی از اساتید معتبر و نامور حوزه علمیه قم گردید و حوزه درسی او که شرح لمعه را شامل می‌‌گشت، یکی از حوزه‌های پرجمعیت آن روز گردید و جمع گرم و پرجاذبه‌ای را به خود اختصاص داد

اما در سال ۱۳۵۰ هـ.ق، وقتی مردم همدان از محضر مؤسس آیت الله حائری تقاضا می‌‌نمایند که آخوند ملا علی را به سرپرستی حوزه علمیه همدان به آن شهر برگردانند، مرحوم آیت الله حائری با توجه به نیاز مبرم منطقه غرب کشور، پیشنهاد آنان را با سختی می‌‌پذیرد و به آنان می‌‌فرماید: من مجتهد عادلی را برای سرپرستی شما مردم همدان فرستادم. با این که در آن ایام در شهر همدان شخصیت های بزرگ علمی ‌‌و فقهی و اجتماعی همچون آیت الله میرزا محمد جولائی و شیخ علی دامغانی و سید نصرالله بنی‌صدر زندگی می‌‌کردند، ولی در اثر حسن خلق و تدبیر و علم وافر مرحوم آخوند معصومی، زعامت امور دینی مردم به صورت طبیعی به عهده ایشان قرارگرفت. معظم‌له جهت فعالیت علمی ‌‌خویش مدرسه مخروبه آخوند ملا حسین را تجدید بنا نمود و خود در آن مدرسه مشغول تدریس طلاب گردید و جمعی از شیفتگان معارف اهل بیت علیهم السلام را دور خود گرد آورد.

از محضر آخوند ملاعلی معصومی، جمع کثیری از پویندگان معارف اسلامی ‌‌بهره جسته‌اند و تدریس ایشان از سال ۱۳۴۰ هـ.ق تا اواخر عمر که سال ۱۳۹۸ بوده باشد، ادامه یافته است؛ یعنی درست به مدت ۵۸ سال مدام در حال تدریس و پرورش طالبان علم بوده‌اند. تدریس ایشان در اواخر مختص تفسیر، فقه و اصول فقه بود. از جمع شاگردان فراوان ایشان می‌‌توان به این افراد اشاره کرد:

• آیت الله سید محمود طالقانی (ابوذر زمان)؛
• آیت الله شهید دکتر محمد مفتح (پایه‌گذار وحدت حوزه و دانشگاه)؛
• آیت الله حسین نوری همدانی (از مراجع و مدرسین عالی قدر حوزه علمیه قم)؛
• آیت الله سید احمد خسروشاهی تبریزی (از آیات و مجتهدین تبریز)؛
• آیت الله آقای شیخ محمدحسین بهاری (از آیات و مجتهدین همدان)؛
• آیت الله شیخ احمد صابری (مؤلف کتاب ولایة الفقیه والحج، یکی از مدرسین عالیقدر حوزه قم)؛
• حجت الاسلام میرزا حسن نوری (از وعاظ محترم قم)؛
• عبدالرحیم عقیقی بخشایشی.

ویژگی‌های علمی و اخلاقی

آخوند ملاعلی همدانی علاوه بر مقام فقهی و اصولی کم‌نظیر، با استفاده از حافظه قوی و نیرومند خویش در شناخت رجال حدیث و آشنائی با معارف قرآن نیز مبرز بود. همیشه در مباحث تاریخی و فلسفی و رجال، سخن نو و تازه‌ای داشت. ایشان علاوه بر فقاهت و اجتهاد، دارای طبع شعر و ذوق خاصی بود و در مناسبت‌ها از شعر و عرفان، سخن به میان می‌‌آورد و گاهی تک بیتی‌ها را چاشنی سخن خود می‌‌نمود. او سروده‌هائی دارد که با تخلص «فنا» انشاء می‌‌نمود.

محاسن اخلاقی و ویژگی‌های کمالی مرحوم آخوند معصومی ‌‌فوق‌العاده فراوان بود و به جهت همین خصوصیات بود که در اندک مدت هم محبوب خاص و عام گردید، به حدی که اقلیت‌های مذهبی شهر نیز او را از صمیم قلب دوست می‌‌داشتند و با او در مسائل انسانی تشریک مساعی می‌‌نمودند.

او زاهد واقعی به تمام معنی کلمه بود و این زهد و بی‌اعتنائی به مال و جاه را از مکتب انسان‌ساز استادش مرحوم آیت الله حائری فراگرفته بود او هرگز خود را اسیر دنیا ننمود و همواره سعی داشت زندگی بسیار متعارف و معمولی را داشته باشد و از حداقل معیشت برخوردار باشد و از تجمل و اعتبارات ظاهری گریزان بود در این باره بی‌مناسبت نخواهد بود که داستان واقعی زیر را از زندگی آن عالم ربانی آورده باشیم.

مرحوم آیت الله آخوند معصومی، اهل دعا و تهجد بود؛ او این سیر و سلوک باطنی و عرفانی را از استاد بزرگوارش مرحوم عارف ربانی و سالک صمدانی، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی فراگرفته بود. استادی که همیشه به او ارادت می‌‌ورزید و ذکر جمیلش، همیشه بر سر زبانش بود.

او در صدر منبر و خطابه، از جذبه خاصی برخوردار بود و مستمع را تحت تاثیر بیانات سبحانی خود قرار می‌‌داد. او در ایام ماه رمضان در مسجدی که در جوار منزل وی و نزدیکی های مقبره بابا طاهر در همدان قرار داشت، اغلب از نهج البلاغه سخن می‌‌گفت.

آثار و تألیفات

با توجه به اشتغالات فراوان مرجعیت که مجال تألیف و تصنیف را سلب می‌‌نمود، در عین حال ایشان در ایام فراغت به تالیف و تحقیق نیز پرداخته‌اند که متاسفانه هیچکدام به چاپ نرسیده‌اند:

1. رساله در اجتهاد و تقلید.
2. رساله در حالات ابوبصیر.
3. رساله در لباس مشکوک.
4. رساله در قاعده لاضرر.
5. رساله در عصیر عنبی و زبیبی و ثمری.
6. رساله در کلام نفسی.
7. رساله در اطراف احوال اصحاب اجماع.
8. رساله در اسرار الصلوة.
9. رساله در اربعین حدیثا.
10. رساله در حبط و تکفیر.
11. رساله در بیان «عدّه» الکافی.
12. حاشیه بر رساله انیس النجاة.
13. حاشیه بر العروة الوثقی سید یزدی.
14. تقریرات فقه و اصول آیت الله حائری.
15. دیوان اشعار.

خدمات اجتماعی و فرهنگی

آثار فرهنگی و اجتماعی متعددی از آن عالم ربانی به یادگار مانده است که به چند نمونه از آن باقیات صالحات اشاره می‌‌کنیم:

• تربیت شاگردان: خدمات تعلیمی‌‌ و تدریسی ایشان در خور نگرش و توجه می‌‌باشد ایشان در طول نیم قرن از عمر تدریسی خویش، ده‌ها نفر از پژوهندگان معارف الهیه را تعلیم و تربیت داد. شاگردان و اخلاف علمی‌‌ و تربیتی آن بزرگمرد الهی، یکی از آثار ماندگار آن مرجع عالیقدر می‌‌باشند که اسامی ‌‌جمعی از آنان در بخش شاگردان گذشت.

• تأسیس حوزه علمیه همدان: ایشان در پایه‌گذاری حوزه علمیه همدان و راه‌اندازی آن و تأسیس کتابخانه وابسته آن به استادش مرحوم آیت الله حائری تأسی نموده و گام جای گام ایشان نهاد.

• تعمیر مدرسه مخروبه آخوند: ایشان از نخستین روزهای ورود به همدان، به تعمیر و مرمت مدرسه مخروبه آخوند ملا محمدحسن بن حسین مختاری متخلص به «مجرم» همدانی(متوفی ۱۲۷۵ هـ.ق) صاحب «مصائب العلماء» همت گمارد و آن را در سال‌های ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۳ هـ.ش بازسازی نمود و به نام خود بانی اصلی مدرسه، «آخوند» اشتهار یافت.

• تأسیس کتابخانه غرب: در کنار توسعه و مرمت مدرسه آخوند، در سال ۱۳۳۲ هـ.ش اقدام به احداث کتابخانه مجهز و وسیعی نمودند که هم‌اکنون یکی از اعتبارات منطقه غرب بشمار می‌‌آید.

• ایجاد و راه‌اندازی مجله ماهانه پیک اسلام: یکی دیگر از خدمات ارزشمند و فرهنگی آن بزرگ مرجع تقلید، تأسیس و راه‌اندازی مجله علمی‌‌ و اسلامی‌‌ پربار «پیک اسلام» بود که به مثابه ارگان حوزه علمیه و کتابخانه غرب همدان به سرپرستی ایشان و زیر نظر هیئت تحریریه و با تلاش و کوشش مدیر محترم کتابخانه آقای دکتر جواد مقصودی تأسیس و انتشار می‌‌یافت.

• تعمیر و تأسیس مساجد و تکایا: شاید دهها مسجد و حسینیه و حمام در شهرستان‌ها و قراء و قصبات تابعه همدان و کرمانشاه و حومه، مستقیم یا غیرمستقیم با اشاره و عنایت آن بزرگوار تاسیس یا تعمیر یافت که تعداد آنها هم کم نیست.

وفات

سرانجام این عالم بزرگ و مرجع عالیقدر منطقه غرب کشور، پس از یک بیماری شدید که جهت مداوا به انگلستان برده شد، در ۳۱ تیرماه ۱۳۵۷ (شعبان ۱۳۹۸ ق) دیده از جهان فروبست. پیکر پاکش جهت دفن به همدان انتقال داده شد و در همدان تشییع فوق‌العاده و باشکوهی از ایشان به عمل آمد و دوستداران انقلاب اسلامی، به برکت این پیکر شریف، تظاهرات وسیعی را بر ضد رژیم پهلوی راه انداختند.

پیکر پاکش در قبرستان عمومی‌‌ شهر مدفون گردید. بر سنگ مزار او، آیت الله مرعشی نجفی این گونه نبشتند: هذا مغرب شمس العلم والحکمة والتقوی، رجل الرجال والدرایة، بطل الحدیث والروایة، طود الفضل و جوهر الفقه، فقه الاصول و اصل الفروع، الحبر الجلیل والبحاثة النقاد النبیل، بانی المدرسه الدینیة ببلدة همدان و القائم باحیاء حوزتها العلمیة و تاسیس مکتبتها المنیفة والمربی فی حجر تربیته جماعة من الاعاظم والاعلام... .

گویند پیش از وفات، برخی از علاقمندان از او خواسته بودند که اجازه دهند مقبره خاصی جهت وی تدارک ببینند. آن مرحوم ضمن رد این پیشنهاد فرموده بودند: می‌‌خواهم باران رحمت الهی، همراه قبر دیگر مؤمنان، مستقیم بر قبرم ببارد و مانع و رادعی نداشته باشد. از این رو قبر او در جوار دیگر قبور مؤمنین در قبرستان عمومی ‌‌شهر و در دروازه قرار دارد.

منابع

• فقهای نامدار شیعه، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی.

آرشیو عکس و تصویر

• 

  علی معصومی همدانی

• 

  نشسته از راست: علی معصومی همدانی، سید موسی خوانساری، محمدتقی فلسفی، شاهنجوینی، سید نصرالله بنی صدر، ناشناس، باقر مهاجرانی و رضا انصاری

• 

  علی معصومی همدانی

• 

  از راست: محمدعلی دامغانی، شهید سید اسدالله مدنی، علی معصومی همدانی، سید موسی خوانساری همدانی و سید محمد حسینی همدانی (آقا نجفی همدانی)

• 

  از راست: ناشناسان، علی معصومی همدانی، سید نصرالله بنی صدر و ناشناسان

• 

  علی معصومی همدانی

• 

  تشییع پیکر علی معصومی همدانی در همدان

• 

  مزار علی معصومی همدانی در همدان

• 

  قبر علی معصومی همدانی