ثُمَّ جَعَلْناكُمْ: پس قرار داديم شما را اى امت محمّد صلّى اللّه عليه و آله.
خَلائِفَ فِي الْأَرْضِ: خليفه و جانشينان گذشتگان در زمين. مِنْ بَعْدِهِمْ: بعد از اهل قرنهائى كه هلاك شدند و مسكن و مقام ايشان را به شما گذاشته و شما را بر جاى ايشان رها نموديم. لِنَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ: تا ببينيم در صورت شهادت بعد از آنكه دانستهايم به غيب كه شما چگونه عمل خواهيد نمود از خير و شر، تا با شما به مقتضاى اعمال شما معامله كنيم، اگر خير است ثواب، و اگر شر است عقاب.
تبصره- در مجمع- قوله «لِنَنْظُرَ» به جهت دلالت است بر آنكه معامله حق تعالى با بندگان، مانند معامله مختبر است كه عالم به شىء نباشد تا مجازات دهد او را بر وفق آنچه از او ظاهر مىشود، آنچه به علم ازلى مىداند كه بجا آورد به جهت مظاهرت در عدل. و اطلاق نظر بر معنى حقيقى شايسته حق تعالى نيست، زيرا يا به معنى تفكر و صدور آن از قلب است، و يا به معنى تقليب حدقه چشم؛ و هيچيك جايز نيست بر ذات احديت الهى، پس اطلاق آن نسبت به مقام سبحانى بر وجه مجاز و اتساع باشد، چه نظر براى طلب علم [باشد]، پس مراد نظر در آيه شريفه، لازم آن است كه علم باشد.
نكته- قوله «كَيْفَ تَعْمَلُونَ» كيف، معمول تعملون است، چه استفهام حاجب باشد از آنكه با ما قبل آن در آن عمل كند، و فايده آن دلالت است بر آنكه معتبر در جزاى افعال جهات و كيفيات آن است نه عمل من حيث هى، و لذا عمل گاهى متصف به حسن، و گاهى متصف به قبح شود.
و بتحقيق هلاك كرديم اهل عصرهاى پيش از شما را چون ستم كردند و آمدند ايشانرا پيغمبرانشان با معجزات و نبودند كه ايمان آورند اينچنين جزا دهيم گروه گناهكاران را
پس قرار داديم شما را جانشينان در زمين بعد از ايشان تا به بينيم چگونه رفتار ميكنيد.
تفسير
احوال امم سابقه و اهل اعصار گذشته از قبيل قوم عاد و ثمود و فرعون بايد موجب عبرت شود كه چون آنها ظلم بخود و غير نمودند چگونه بعذاب دنيوى و اخروى گرفتار شدند و در نتيجه غفلت و معصيت استعداد آنها براى قبول مواعظ انبياء فاسد شد كه معجزات با هرات را ديدند و ايمان نياوردند و خداوند آنها را بجزاى اعمالشان رساند چون قابل هدايت نبودند پس كسانيكه جانشين آنانند در زمين بعد از آنها بايد مواظب و مراقب اعمال خودشان باشند تا مشهود نشود از آنها آنچه مشهود شد از پيشينيانشان و مبتلا نگردند بآنچه مبتلا شدند آنها بآن از بلاى دنيا و عذاب آخرت.
(آیه 14)- در این آیه مطلب را صریحتر بیان میکند و میگوید: «سپس شما را جانشین آنها در زمین قرار دادیم تا ببینیم چگونه عمل میکنید» (ثُمَّ جَعَلْناکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ).
از جمله «وَ ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا» (چنان نبود که ایمان بیاورند) استفاده میشود که خداوند تنها آن گروهی را به هلاکت کیفر میدهد که امیدی به ایمان آنها در آینده نیز نباشد، و به این ترتیب اقوامی که در آینده ممکن است ایمان بیاورند مشمول چنین کیفرهایی نمیشوند.
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید: