القواعد الفقهیه (بجنوردی) (کتاب)
 | |
| نویسنده | سید محمد حسن بجنوردی |
| موضوع | فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 7 |
| محقق | محمد حسين الدرایتی |
|
| |
«القواعد الفقهیة» تألیف سید محمدحسن بجنوردی (م، ۱۳۹۵ ق)، کتابی است جامع در بیان قاعده‌های کلی فقهی. مؤلف در این اثر نخست به مستندات و دلالت هر قاعده پرداخته و سپس به بررسى مصادیق کاربردی آنها روی آورده است.
محتویات
مؤلف
آیت الله سید محمدحسن موسوی بجنوردی (۱۳۱۶-۱۳۹۵ ق)، فقیه و اصولی شیعه در قرن ۱۴ هجری است. وی از شاگردان سید ابوالحسن اصفهانى، آقا ضیاءالدین عراقی، میرزا محمدحسین نائینی و حاج آقا حسین قمى بود. او خود از مدرسان بزرگ حوزه نجف بود و سید محمدتقى حکیم، شیخ محمدرضا مظفر و سید جلال‌‌الدین آشتیانى از جمله شاگردان او هستند.
از آیت الله بجنوردی آثار مهمى در فقه و اصول و... بر جای مانده است، از جمله: القواعد الفقهیه، منتهى الاصول، ذخیرة العباد لیوم المعاد، قولنا فى الحکمة (حاشیه بر اسفار)، حاشیه بر العروة الوثقى و حاشیه بر وسیلةالنجاة.
معرفی کتاب
آيت اللّه سيد حسن بجنوردي، روش متداول تدریس فقه در مرحله عالی (خارج) را ـ که استاد، کتابی فتوایی را متن درس خود قرار داده و مسایل آن را یک به یک مطرح و در نفی یا اثبات آن برهان آورده و سرانجام نظریه خود را اعلام کند ـ برای پرورش شاگردان نمی پسندید؛ او معتقد بود که این شیوه، قواعد اساسی اجتهاد را به شاگرد نمی آموزد تا بتواند از آن در موارد مشابه دیگر نیز استفاده کند، از این رو شاگردان، خود غالباً با حضور طولانی در درس خارج فقه ممکن است به ملکه استنباط احکام نایل شوند. به نظر ایشان، اگر استادان به طرح قواعد کلی فقهی بپردازند و سپس کاربرد و تطبیق آن بر مصادیق را به شاگردان بیاموزند، شاگردان زودتر به قدرتِ استنباط احکام می رسند. بر همین اساس، کتاب محققانه خود، «القواعد الفقهیه» را تألیف کرد.
آيت اللّه بجنوردی در مقدمه مختصر كتاب، تصريح مى‌كند كه گردآورى قواعد فقهى متفرقه در ابواب عبادات و معاملات و احكام، در يك كتاب، به‌گونه‌اى كه مشكلات و ابهامات را برطرف نمايد، انگيزه نگارش اين اثر بوده است.
به این ترتیب، مؤلف با گردآوري و تدوين و تبيين بيش از 64 قاعده فقهي در دوازده جلد كمك شايان توجهي به فقه و فقيهان كرد. وي افزون بر تبيين دلالت و معناي هر قاعده و موارد كاربرد آنها در فقه، به تثبيت و استوارسازي قواعد ياد شده بر پايه كتاب، سنت، اجماع و سيره عقلا پرداخت و مجموعه مباحث را در هفت جلد ارائه كرد.
اگر چه پس از ايشان كتاب‌هاى بسيارى در زمينه قواعد فقهى نوشته شده است، اما هيچ‌يك به لحاظ وسعت مطالب و در بر گرفتن مهم‌ترين قواعد فقهى در رديف اين اثر ارزشمند نيست. این کتاب، افزون بر جامعیت آن در گردآوری قواعد، در کیفیت بحث نیز روشى متفاوت با کتب پیشین قواعد فقه داشته است.
محتوای کتاب
كتاب القواعد الفقهية، مشتمل بر هفت جزء است. شيوه كار مؤلف محترم، بر اين پايه است كه مدارک و مستندات قاعده را به بحث مى‌كشد و در طى آن، به شرح روايات، سنت، بناى عقلا، اجماع علما و... مى‌پردازد. مصنف، در متن اثر، 64 قاعده فقهى را به‌تفصيل شرح كرده كه عناوين برخى از آنها عبارت است از:
- قاعدة من ملك؛
- قاعدة الامكان؛
- قاعدة الاسلام يجب ما قبله؛
- قاعدة القرعة؛
- قاعدة لا تعاد؛
- قاعدة اليد؛
- قاعدة نفى السبيل للكافرين على المسلمين؛
- قاعدة لا ضرر و لا ضرار؛
- قاعدة نفى العسر و الحرج؛
- قاعدة الغرور؛
- قاعدة اصالة الصحة؛
- قاعدتى الفراغ و التجاوز؛
- قاعدة الاعانة على الاثم و العدوان؛
- قاعدة عدم ضمان الامين؛
- قاعدة الاتلاف؛
- قاعدة الاشتراك؛
- قاعدة تلف المبيع قبل القبض؛
- قاعدة البناء على الاكثر؛
- قاعدة عموم حجية البينة؛
- قاعدة اقرار العقلاء؛
نویسنده، هر قاعده را از جوانب مختلف مورد مطالعه قرار داده است كه اگر چه اين جوانب، نسبت به قواعد مختلف متغير است، اما مهم‌ترين آنها عبارت است از:
- معرفى قاعده: نخست، وى، در چند سطر قاعده را به اجمال معرفى مى‌كند.
- مدرک قاعده: هر قاعده فقهى برگرفته از مدارک و مستنداتى است كه اعتبار آنها در مباحث اصولى به‌عنوان حجت مورد اثبات قرار گرفته است. اين مستندات در ذيل يكى از چهار منبع معتبر در اجتهاد؛ يعنى قرآن كريم، سنت معصوم(ع)، حكم عقل و اجماع جاى مى‌گيرد و گاه مستندات چيزهایى است كه با واسطه به اين چهار منبع برمى‌گردند، از قبيل بناى عقلا، تسالم اصحاب، مقتضاى قواعد ادله عامه و امثال آنها كه اينها مدارک و مستندات مستقل به شمار نمى‌آيند و به نوعى به همان چهار منبع ياد شده برمى‌گردند.
- تبيين نوع قاعده: در مواردى، درباره اينكه فلان قاعده، فقهى است و يا اصولى بين فقيهان بحث است؛ نویسنده، در اين موارد، تلاش كرده وضعيت قاعده را مشخص كند.
- موارد تطبيق قاعده: يكى از مباحث جدى و مفيد در مقوله قواعد فقهى، موارد تطبيق و جريان قاعده است. نویسنده، تلاش مى‌كند در ذيل هر قاعده به موارد مهم جريان آن پرداخته و آنها را مورد بحث قرار دهد.
- رابطه قاعده‌ها: در مواردى امكان دارد چند قاعده از زاويه‌هایى به هم مرتبط و يا ناظر باشند و به‌گونه‌اى موجب ترديد و دو دلى، در انتخاب قاعده درست باشند، ازاين‌رو معمولاً فقيهان تلاش مى‌كنند در چنين مواردى، تكليف را روشن كنند و رابطه قواعد را با هم تبيين نمايند. نویسنده، در موارد لازم روابط بين قواعد را تبيين كرده است.
در آخر جلد هفتم، رساله‌اى با عنوان «رسالة في التوبة»، درج شده كه در آن، از معناى توبه و شرح مفهوم آن و بيان حقيقت آن و دليل وجوب آن بر همگان و... سخن به ميان آمده است.
محققان اين كتاب افزون بر ارائه مدارك بررسي تاريخچه پيدايش و روند هر قاعده و استخراج روايات و آيات مورد استفاده در كتاب و اقوال علماء كه مورد اشاره مؤلف بوده است در پايان كتاب چندين فهرست نيز ضميمه كردند؛ اين فهرست ها شامل فهرست موضوعي مجموعه، فهرست آيات قرآني، فهرست احاديث، فهرست نام معصومان علیهم السلام، فهرست اعلام، فهرست كتبي كه در متن كتاب از آنها ياد شده است، فهرست منابع تحقيق اعم از كتاب و مجلات مي‌باشد.
منابع
- نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- سایت نوسا بوک (18 اردیبهشت 1391).
- قواعد الفقهیه، سایت تبیان (18 اردیبهشت 1391).
