جنگ موته

جنگ موته که در اوایل سال هشتم هجری به فرماندهی و شهادت جعفر بن ابی طالب و سپس زید بن حارثه و پس از او عبدالله بن رواحه در نبرد با رومیان به وقوع پیوست و در نهایت مسلمانان به فرماندهی خالد بن ولید به مدینه بازگشتند.

موقعیت جغرافیایی موته

موته اكنون به صورت شهرى آباد در شرق كشور اردن هاشمى بوده و در يازده كيلومترى شهرك كرك مى‌ باشد. اين منطقه در حوزه شامات قرار داشته و عمليات مزبور، نخستين اقدام نظامى قاطع در آن نواحى بوده است.

علت وقوع جنگ موته

در اوایل سال هشتم هجری که امنیت نسبی در بیشتر نقاط سرزمین حجاز حاکم شده بود، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به فکر تبلیغ اسلام در نواحی مرزی شام افتاد و بر همین اساس، حارث عمیر ازدی را با نامه‌ای به سوی فرمانروای شام فرستاد ولی شرحبیل که فرماندار سرزمین‌های مرزی بود، حارث را در دهکده موته دستگیر و شهید کرد؛ همزمان با این حادثه، گروه 15 نفره‌ای که از سوی پیامبر برای تبلیغ به سرزمین ذات الطلوع رفته بودند نیز مورد تهاجم قرار گرفتند و جز یک نفر که مجروح شد و به مدینه برگشت، همگی آنها به شهادت رسیدند.

به ‌دنبال این حوادث، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمان جهاد صادر کرد و سه هزار نیروی مسلح جهت شرکت در جنگ، اعلام آمادگی کردند.

سه هزار مرد جنگى آماده حركت به موته شدند و پيغمبر اسلام پرچم جنگ را بسته و سركردگى آنها را چنان كه در روايات شيعه آمده است به جعفر بن ابي طالب واگذار كرد و فرمود اگر براى جعفر اتفاقى افتاد، زيد بن حارثه امير لشكر باشد و اگر او هم كشته شد عبدالله بن رواحه و طبق روايات اهل سنت فرماندهى لشكر را به «زيد بن حارثه» واگذار كرد و فرمود: اگر زيد كشته شد فرماندهى لشكر با جعفر بن ابي طالب باشد و اگر او نيز كشته شد عبدالله بن رواحه فرمانده سپاه باشد!

در برخى از تواريخ آمده كه به دنبال آن فرمود: اگر او نيز كشته شد مسلمانان با نظر خويش فرماندهى از ميان خود انتخاب كنند.

مردى از يهود به نام نعمان كه اين ماجرا را شنيد گفت: اى اباالقاسم اگر تو براستى پيغمبر خدا باشى اينان را كه نام بردى همگى كشته خواهند شد، زيرا انبياء بنى اسرائيل هرگاه لشكرى را به جايى مى فرستادند و اين گونه فرمانده جنگ تعيين مى كردند اگر صد نفر را نيز به دنبال يكديگر نام مى بردند همگى در آن جنگ كشته مى شدند و به دنبال آن پيش زيد بن حارثه رفت و بدو گفت: با پيغمبر و خاندانت وداع كن كه اگر او براستى پيغمبر باشد تو ديگر زنده بر نخواهى گشت و زيد بن حارثه گفت: به راستى گواهى مى دهم كه او پيغمبر صادق و فرستاده خداست.

خطبه پیامبر در هنگام حرکت سپاه

چون خواستند از مدينه حركت كنند پيغمبر براى آن ها خطبه اى ايراد فرمود كه بااختلاف نقل شده و ما متن يكى از آن ها را در اين جا انتخاب مى كنيم: «اغزوا بسم الله فقاتلوا عدو الله و عدوكم بالشام ستجدون فيها رجالا فى الصوامع معتزلين الناس فلا تعرضوا لهم، و ستجدون آخرين للشيطان فى رؤسهم مفاحص فاقلعوها بالسيوف، لا تقتلن امرأة و لا صغيرا ضرعا و لا كبيرا فانيا و لا تقطعن نخلا و لا شجرا و لا تهدمن بناءا».

به نام خدا به جنگ برويد و با دشمنان خدا و دشمنان اسلام كار زار كنيد، و البته مردانى را در ديرها خواهيد يافت كه از مردم كناره گرفته (و به عبادت مشغول) اند مبادا متعرض آن ها شويد، ولى مردان ديگرى را خواهيد يافت كه شيطان در مشاعر و دماغ آنان جاى گرفته آن سرها را با شمشير بركنيد! مبادا زنى يا كودك شيرخوارى را به قتل رسانيد و نه پير فرتوتى را بكشيد، و نه نخل خرما يا درختى را قطع كنيد، و مبادا خانه اى را ويران سازيد!

و در حديث است كه چون مردم خواستند با عبدالله بن رواحه ـ يكى از سركردگان لشكر ـ خداحافظى كنند او را ديدند كه گريه مى كند و چون سبب گريه اش را پرسيدند گفت: به خدا من علاقه اى به دنيا ندارم و گريه من براى آن است كه از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنيدم كه اين آيه را درباره دوزخ مى خواند كه خداى تعالى فرمود: «و ان منكم الا واردها كان على ربك حتما مقضيا»: هيچ يك از شما نيست جز آن كه وارد دوزخ مى شود و اين حكم پروردگار تو است! و با اين ترتيب من نمى دانم پس از ورود به دوزخ چگونه از آن بيرون خواهم آمد.

حرکت لشکریان به سوی شام و برخورد با رومیان

بارى لشكر مجهز اسلام به سوى شام حركت كرد و سربازان اسلام با شور و ايمان عجيبى بيابان خشك و سوزان عربستان را به سوى سرزمين حاصل خيز و خوش آب و هواى شام پشت سر مى گذارد و در اين سفر مسيرى طولانى تر از تمام سفرهاى جنگى را بايد طى كنند و بيش از صد و پنجاه فرسخ راه بروند و خالد بن وليد نيز كه تازه مسلمان شده بود در اين سفر به طور داوطلب همراه لشكر اسلام برفت.

مسلمانان تا «معان» ـ كه اكنون در جنوب كشور اردن قرار دارد ـ پيش رفتند و در آن جا توقف كردند، در آن هنگام خبر به آن ها رسيد كه هرقل، امپراتور روم، با صد هزار سپاه براى جنگ با مسلمانان به سرزمين «مآب» آمده و صد هزار سپاه ديگر نيز از اعراب «لخم»، «جذام»، «قين» و «بهراء» كه در آن حدود سكونت داشتند به كمك وى آمده و جمعا با دويست هزار لشكر آماده جنگ با مسلمانان شده اند.

اين خبر كه به مسلمانان رسيد به مشورت پرداختند كه چه بكنند؟ آيا بازگردند يا به پيغمبر اسلام جريان را بنويسند و از آن حضرت كسب تكليف كنند و يا با همان سپاه اندك با لشكر روم بجنگند؟

در اين جا نيز نيروى ايمان و شوق شهادت كار خود را كرد و عبدالله بن رواحه كه هم مردى شجاع و دلاور بود و هم شاعرى فصيح و زبان آور بود به پا خاسته و سپاه اسلام را مخاطب قرار داده گفت:

اى مردم به خدا سوگند اين كه اكنون آن را خوش نداريد، همان است كه به شوق آن بيرون آمده ايد و اين همان شهادتى است كه طالب آن هستيد! ما كه با دشمن به عدد زياد و كثرت سپاه نمى جنگيم، ما با نيروى اين آيينى جنگ مى كنيم كه خدا ما را بدان گرامى داشته، برخيزيد و به راه افتيد كه يكى از دو سرانجام نيك در جلوى ماست: يا فتح و پيروزى، يا شهادت...!

اين سخنان پرشور كه از دلى سرشار از ايمان بر مى خاست در دل ديگران نيز اثر كرد و همگى گفتند: به خدا عبدالله راست مى گويد و به دنبال آن همگى برخاسته و به راه افتادند و در «بلقاء» به سپاه روم برخوردند و راه خود را به جانب قريه «مؤته» كه در آن نزديك بود و از نظر موضع گيرى جنگى مناسب تر بود كج كردند.

رویارویی سپاه اسلام با رومیان

همان گونه كه گفته شد: بنا بر نقل محدثين شيعه نخست جعفر بن ابي طالب پرچم جنگ را به دست گرفته و به عنوان فرمانده نخست به ميدان آمد ولى به گفته مورخين اهل سنت: نخست زيد بن حارثه پرچم اسلام را در ميان لشكر به اهتزاز در آورد و سپس چون صاعقه اى خود را به قلب سپاهيان روم زد و به دنبال او مجاهدان ديگر اسلام هر يك چون شهابى در سپاه بى كران سپاه روم فرو رفتند.

منظره با شكوهى بود: سه هزار نفر مجاهد از جان گذشته براى مرگ پرافتخار و رسيدن به شهادت خود را به قلب دويست هزار سپاه مجهز و جنگ آزموده زده بود و از انبوه نيزه ها و شمشيرها و رگبار تيره ايى كه به سويشان مى آمد هراس نداشتند و دست از جان شسته هر يك خود را به يكى از صفوف منظم دشمن مى زد و هم چون شهابى سوزان تا جايى كه مى توانست پيش مى رفت.

راستى براى سپاه روم اين شهامت و فداكارى باور نكردنى بود ولى از نزديك مى ديدند چگونه سربازان با ايمان اسلام در راه پيشرفت آيين و هدف مقدس خود تلاش مى كنند و مختصر خونى را كه در كالبد خود دارند در اين راه نثار مى نمايند!

در اين گير و دار زيد بن حارثه در ميان حلقه نيزه هاى دشمن از پاى در آمد و به گفته اينان به دنبال او جعفر بن ابي طالب به سرعت خود را به پرچم جنگ رسانده آن را به دست گرفت و به دشمن حمله كرد و هم چنان جنگيد تا وقتى كه ديد در ميان حلقه محاصره دشمن قرار گرفته از اسب سرخ رنگ خود پياده شد و براى آن كه آن اسب به دست دشمن نيفتد آن را پى كرد و سپس پياده به جنگ پرداخت.

دشمن كه مى كوشيد هر چه زودتر پرچم جنگ را فرود آورد با شمشير دست راست جعفر را قطع كرد ولى جعفر با مهارت خاصى پرچم را به دست چپ گرفت ولى دست چپش را هم از بدن جدا كردند و او پرچم را به سينه گرفت و با دو بازوى خود نگاه داشت تا وقتى كه شمشير دشمن، او را به زمين افكند و به درجه شهادت نايل آمد و سن آن مجاهد بزرگ و نامى را در آن روز برخى سى و سه سال نوشته اند و برخى ديگر مانند ابن عبدالبر در استيعاب گفته است: در آن روز چهل و يك سال داشت و اين قول صحيح تر به نظر مى رسد، زيرا با توجه به اين كه طبق روايات جعفر بن ابي طالب ده سال از على علیه السلام بزرگتر بوده در سال هفتم حدود چهل سال از عمر وى گذشته است.

از عبدالله بن عمر نقل شده كه گويد: من در آن جنگ مأمور رساندن آب به زخمي ها بودم و چون جعفر به زمين افتاد خود را به وى رسانيده و آب به او عرضه كردم، جعفر گفت: من نذر كرده ام روزه باشم آب را بگذار تا شام اگر زنده ماندم بدان افطار مى كنم من آب را در سپرى ريختم و نزد او گذاردم ولى قبل از غروب جعفر از دنيا رفت.

و همچنين از او نقل شده كه گفته است: در بدن جعفر بن ابي طالب پس از شهادت اثر هفتاد زخم شمشير و نيزه و تير يافتند. در نقل ديگرى است كه گفته اند: بيش از نود جراحت در بدن او بود و همگى آن ها در جلوى بدن بود و در پشت سر اثرى از زخم ديده نشد.

نگارنده گويد: در روايات زيادى از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند به جاى دو دست جعفر كه در جنگ مؤته جدا شد دو بال در بهشت به او عنايت مى كند كه با فرشتگان پرواز مى كند و از اين رو به «جعفر طيار» موسوم گرديد. و پس از شهادت اين دو فرمانده دلاور و رشيد عبدالله بن رواحه پيش رفت و پرچم را به دست گرفت و پس از لختى تأمل كه كرد اين رجز را خواند:

يا نفس الا تقتلى تموتى هذا حمام الموت قد صليت

و ما تمنيت فقد اعطيت ان تفعلى فعلهما هديت

اى نفس اگر كشته نشوى سرانجام خواهى مرد، اين سرنوشت مرگ است كه پيش آمده! و آن چه آرزوى آن را داشتى ـ يعنى شهادت ـ اكنون به تو داده اند و اگر كارى كه آن دو (شهيد) انجام دادند انجام دهى به هدايت و رستگارى رسيده اى.

در اين وقت از اسب خود پياده شد و پسر عموى او استخوانى را كه مختصر گوشتى در آن بود به او داده گفت: بخور تا رمقى پيدا كنى، عبدالله آن را به دست گرفته و دندان زد، ناگاه صداى شكستن شمشيرى به گوشش خورد، بى تابانه بر خود فرياد زد: تو زنده اى؟ استخوان را انداخت و سپس شمشير كشيده چون شعله اى جواله خود را به دشمن زد و پس از شهامت بى نظيرى به شهادت رسيد.

پس از شهادت عبدالله مسلمانان خالد بن وليد را ـ كه تازه مسلمان شده بود. برخى از سيره نويسان، اسلام خالد و يا عمروعاص را در سال پنجم هجرت ضبط نموده اند، ولى بطور مسلم اسلام آنها در آن سال نبوده است، زيرا خالد در جنگ حديبيه كه در سال ششم رخ داد، فرمانده قسمتى از سپاه قريش بوده و اسلام اين دو سردار مقارن يكديگر بوده است. و به بى باكى معروف بود ـ به فرماندهى خود انتخاب كردند و او نيز آن روز را تا شب به زد و خوردهاى محتاطانه سپرى كرد و چون شب شد عده اى از سپاهيان را به عقب لشكر فرستاد و چون صبح شد آن را با هياهو به نزد لشكريان آمدند به طورى كه دشمن خيال كرد نيروى امدادى از مدينه رسيده از اين رو دست به حمله نزدند.

و لشكر اسلام نيز حمله را متوقف كرد و عملا جنگ متاركه شد و براى سپاه روم با آن شهامتى كه روز قبل از جنگ جويان اسلام ديده بودند همين پيروزى به شمار مى رفت كه لشكر اسلام حمله نكند و از اين رو هر دو لشكر به سوى ديار خود بازگشتند.

پيغمبر صلی الله علیه و آله از ميدان جنگ خبر مى دهد

ابن هشام و ديگران با مختصر اختلافى نوشته اند: در آن روزى كه مسلمانان در مؤته جنگ مى كردند رسول خدا صلی الله علیه و آله بر فراز منبر بود و ناگهان شروع كرد به خبر دادن از ميدان جنگ و فرمود: اكنون برادران مسلمان شما با دشمنان مشغول جنگ شدند. سپس شروع كرد به خبر دادن از جنگ و گريز مسلمانان ـ مانند كسى كه خود در ميدان جنگ حضور دارد ـ تا آن كه فرمود: زيد بن حارثه پرچم را به دست گرفت و هم چنان جنگيد تا كشته شد، و پس از او جعفر پرچم را به دست گرفت و او نيز جنگ كرد تا به شهادت رسيد.

در اين جا رسول خدا كمى درنگ كرد ـ به طورى كه انصار مدينه رنگ شان تغيير نمود ـ و خيال كردند از عبدالله بن رواحه كه از آن ها بود ـ عملى سر زده كه موجب سرافكندگى آنان شده، ناگاه پيغمبر صلی الله علیه و آله ادامه داد و فرمود: عبدالله بن رواحه پرچم را به دست گرفت و جنگيد تا كشته شد!

و از اسماء بنت عميس ـ همسر جعفر ـ نقل كرده اند كه گفت: در آن روزى كه جعفر در «مؤته» شهيد شد من در خانه نان تهيه كرده بودم و بچه هاى خود را شستشو دادم كه ناگاه پيغمبر را ديدم به خانه ما آمد و فرمود: پسرانم كجا هستند؟ من آن ها را به نزد آن حضرت بردم. پيغمبر نشست و آن بچه ها را در بغل گرفت و دست به سرشان كشيد.

اسماء گويد: عرض كردم، يا رسول الله گويا دست يتيم نوازى به سر ايشان مى كشى در اين وقت اشك از ديدگان آن حضرت جارى شد و فرمود: آرى جعفر به شهادت رسيد!

با شنيدن اين گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله صداى من به گريه بلند شد و زنان ديگر نيز اطرافم را گرفته و شروع به گريه كردند، رسول خدا صلی الله علیه و آله برخاسته به خانه رفت و به حضرت فاطمه سلام الله علیها دستور داد غذايى براى خاندان جعفر تهيه كنيد و براى آن ها ببريد و به زنان خود دستور داد به خانه جعفر بروند و در مراسم عزادارى با آن ها شركت جويند.

در برخى از روايات آمده كه اين كار را سه روز تكرار كرد و از اين رو سنت بر اين جارى شد كه پس از آن حضرت نيز اين برنامه را براى افراد مسلمانى كه عزادار مى شوند انجام دهند و تا سه روز غذاى گرم تهيه كرده براى ايشان بفرستند.

مراجعت سپاه به مدينه

پس از شهادت سه فرمانده‌اي كه پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله تعيين نموده بود، سرگرداني سپاه اسلام شروع شد؛ اما بالاخره با ترفندي كه «ثابت بن اقرم» و «خالد بن وليد» اجرا كردند، مسلمانان پس از يك روز مقاومت و پايداري سخت در برابر سپاه عظيم روم، با سلامت كامل به مدينه بازگشتند.

چنان كه گفته شد: خالد بن وليد سپاه اسلام را برداشته به مدينه آمد و چون خبر آمدن آن ها به شهر رسيد مردم براى ديدار آن ها از مدينه بيرون آمدند و پيغمبر اسلام نيز بر چهار پايى سوار شد و با مسلمانان ديگر به استقبال شان رفت، اما وقتى مردم آن ها را ديدند خاك بر روى آن ها ريخته و ملامت شان مى كردند كه چرا در برابر دشمن استقامت نكرديد و از ميدان جنگ فرار كرديد؟ پيغمبر اسلام جلوى مردم را از اين كار گرفت و گفت: نه! اين ها فرارى نيستند بلكه به خواست خدا (از اين پس) حمله افكن ها خواهند بود!

مسلمانان به خانه هاى خود رفتند ولى بيشتر آن ها با چهره هاى گرفته و خشمگين و زبان هاى سرزنش آميز خاندان خود رو به رو مى شدند تا جايى كه برخى حاضر نبودند در را به روى بازگشت گان از جنگ باز كنند و به آن ها مى گفتند: چرا با برادران مسلمان خود پايدارى نكرديد تا كشته شويد؟

كار به جايى رسيد كه بسيارى از سرشناسان و بزرگان شهر از ترس ملامت مردم جرئت نمى كردند از خانه ها بيرون آيند و حتى براى نماز به مسجد نمى آمدند تا آن كه پيغمبر اسلام به دنبال آنان فرستاد و يك يك را از خانه بيرون آورد و جلوى سرزنش مردم را گرفت و آن ها آرام كرد.

و مطابق نقل ابن هشام در اين جنگ دوازده نفر از مسلمانان ـ از مهاجر و انصار ـ به شهادت رسيدند به نام هاى: جعفر بن ابي طالب، زيد بن حارثه، عبدالله بن رواحه، مسعود بن اسود، وهب بن سعد، عباد بن قيس، حارث بن نعمان، سراقة بن عمرو، ابو كليب و جابر پسران عمرو بن زيد، عمرو و عامر پسران سعد بن حارث.

افسانه به جاى تاريخ

از آن جا كه اميرمؤمنان على بن ابى طالب علیه السلام در ميان مسلمانان لقب «اسداللّه» را دارد، برخى خواسته اند در برابر او سردارى بتراشند و به او لقب «سيف اللّه» بدهند و اين كس جز خالد بن وليد نخواهد بود. از اين نظر، مى گويند پيامبر به وى، پس از بازگشت از جنگ «موته» لقب «سيف اللّه» داد.

اگر پيامبر به مناسبت ديگرى به وى لقب مزبور را مى بخشيد، جاى گفتگو نبود. اما اوضاع و احوال پس از بازگشت از نبرد «موته»، ايجاب نمى كرد كه پيامبر به او چنين لقبى را ببخشد.

آيا كسى كه در رأس گروهى قرار مى گيرد كه مسلمانان به آنان لقب «فراريان» مى دهند و از آن ها با پاشيدن خاك به سر و صورت، از آنان استقبال مى كنند، آيا در چنين موقع شايسته است كه پيامبر به او لقبى مانند «سيف الله» بدهد؟! و اگر او در نبردهاى ديگر مظهر كامل سيف اللهى باشد، ولى در اين نبرد مظهر چنين لقبى نبود و جز يك تدبير نظامى قابل تحسين از وى چيزى سر نزد وگرنه به او و زير دستانش لقب «فراريان» نمى دادند.

كه ابن سعد مى نويسد: موقع عقب نشينى، گروهى از سربازان روم، سربازان اسلام را تحت تعقيب قرار داده و دسته اى را به قتل رسانيدند.

سازندگان افسانه لقب «سيف اللّه»، براى تحكيم مطلب خود اين جمله را نيز افزوده اند: «موقعى كه خالد به مقام فرماندهى رسيد، دستور حمله داد و خود نيز شجاعانه حمله كرد و نه شمشير در دست او شكست و يك سپر در دست او باقى ماند».

سازنده اين دروغ ديگر غفلت كرده كه اگر خالد و سربازان او در صحنه نبرد، چنين هنرنمائى را از خود نشان داده بودند، چرا مردم مدينه به آنان لقب «فراريان» دادند و چرا با افشاندن خاك از آنان استقبال نمودند؟ در اين صورت، لازم بود با كشتن گوسفند و افشاندن عطر و گلاب از آنان استقبال به عمل آورند.

منابع

• رسولی محلاتی، زندگانی حضرت محمد صلی الله علیه و آله، ص530.
• دايرة المعارف طهور، بازیابی: 20 فروردین 1393.
• دانشنامه رشد، بازیابی: 20 فروردین 1393.