جامعیت مقاله متوسط
سیر منطقی به صورت کامل رعایت نشده
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

جزیره خضراء: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
سطر ۳: سطر ۳:
 
{{مدخل دائرة المعارف|دانشنامه جهان اسلام}}
 
{{مدخل دائرة المعارف|دانشنامه جهان اسلام}}
  
جزیرة ‌الخضراء، جزیره‌ای‌ كه‌ بنا بر ادعای‌ برخی‌، امام‌ دوازدهم‌ شیعیان‌ عجل‌ اللّه‌ تعالی‌ فرجه‌ الشریف‌ و فرزندانش‌ در آن‌ سكونت‌ دارند و در فارسی‌ به‌ جزیرة‌ خضراء مشهور است‌.
+
«جزیرة ‌الخضراء»، جزیره‌ای‌ که‌ بنا بر ادعای‌ برخی‌، [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام‌ زمان]] (عجل‌ اللّه‌ تعالی‌ فرجه‌) و فرزندانش‌ در آن‌ سکونت‌ دارند. برخی عالمان [[شیعه]] به‌ نقد [[سند حدیث|سند]] و محتوای‌ این‌ داستان‌ پرداخته‌ و آن را از ساخته‌های‌ داستان‌سرایان‌ معرفی‌ کرده اند.  
  
==اولین شناخت از جزیره==
+
==داستان جزیره خضراء==
  
ظاهراً گزارش‌ این‌ جزیره‌ برای‌ نخستین‌ بار در رساله‌ای‌ تألیف‌ مجدالدین‌ فضل‌ بن‌ یحیی‌ طیبی‌، از مردم‌ واسط‌ و از شاگردان‌ علی‌ بن‌ عیسی‌ اربلی‌<ref>درباره شرح‌ حال‌ او رجوع کنید به حر عاملی‌، امل‌ الا´مل، ص‌217ـ218.</ref> آمده‌ است‌. این‌ رساله‌ را [[آقا بزرگ‌ تهرانی‌]] به‌ خط‌ مؤلف‌ آن‌ دیده‌ و از آن‌ نسخه‌برداری‌ كرده‌<ref>آقا بزرگ‌ تهرانی‌، ج‌5، ص‌106.</ref> و مجلسی‌، بی‌كم‌ و كاست‌ در [[بحارالانوار]]<ref>مجلسی‌، بحارالانوار، ج‌52، ص‌159ـ174.</ref> درج‌ كرده‌ است‌.
+
ظاهراً گزارش‌ این‌ جزیره‌ برای‌ نخستین‌ بار در رساله‌ای‌ تألیف‌ مجدالدین‌ فضل‌ بن‌ یحیی‌ طیبی‌، از مردم‌ [[واسط|واسط‌]] و از شاگردان‌ [[علی بن عیسی اربلی|علی‌ بن‌ عیسی‌ اربلی‌]]<ref>درباره شرح‌ حال‌ او رجوع کنید به حر عاملی‌، امل‌ الآمل، ص‌۲۱۷ـ۲۱۸.</ref> آمده‌ است‌. این‌ رساله‌ را [[علامه مجلسى|علامه مجلسی‌]]، بی‌کم‌ و کاست‌ در [[بحارالانوار]] درج‌ کرده<ref>مجلسی‌، بحارالانوار، ج‌۵۲، ص‌۱۵۹ـ۱۷۴.</ref> و [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|آقا بزرگ‌ تهرانی‌]] به‌ خط‌ مؤلف‌ آن‌ دیده‌ و از آن‌ نسخه‌برداری‌ کرده‌ است‌.<ref>آقا بزرگ‌ تهرانی‌، ج‌۵، ص‌۱۰۶.</ref>
  
==کتاب الفوائد الشمسیة==
+
طبق‌ این‌ رساله‌، فضل‌ بن‌ یحیی‌ در ۶۹۹ هجری در شهر [[حله|حله‌]]، از شخصی‌ به‌ نام‌ زین‌الدین‌ علی‌ بن‌ فاضل‌ مازندرانی‌ داستان‌ سفرش‌ به‌ [[اندلس|اندلس‌]] را شنیده‌ است‌. زین‌الدین‌ در این‌ سفر که‌ از [[دمشق‌]] آغاز کرده‌ و پس‌ از درنگ‌ در [[مصر]] راهی‌ اندلس‌ شده‌ است،‌ پس‌ از حوادثی‌ که‌ برایش‌ روی‌ می‌دهد به‌ سرزمینی‌ به‌ نام‌ جزایر [[شیعه|شیعیان‌]] (جزائر الرافضة) می‌رود و پس‌ از مدتی‌ درنگ‌ در آنجا همراه‌ کشتی هایی‌ که‌ آذوقه مردم‌ آن‌ سرزمین‌ را آورده‌ بودند، راهی‌ جزیره خضراء می‌شود. جزیره‌ای‌ که‌ بحر ابیض‌ گرداگرد آن‌ را فراگرفته‌ بوده‌ و دشمنان‌ بدان‌ دست‌ نمی‌یافته‌اند.
  
طبق‌ این‌ رساله‌، فضل‌ بن‌ یحیی‌ در 699 در شهر حله‌، از شخصی‌ به‌ نام‌ زین‌الدین‌ علی‌ بن‌ فاضل‌ مازندرانی‌ داستان‌ سفرش‌ به‌ اندلس‌ را شنیده‌ است‌. زین‌الدین‌ در این‌ سفر كه‌ از [[دمشق‌]] آغاز كرده‌ و پس‌ از درنگ‌ در [[مصر]]، راهی‌ اندلس‌ شده‌ است‌ پس‌ از حوادثی‌ كه‌ برایش‌ روی‌ می‌دهد به‌ سرزمینی‌ به‌ نام‌ جزایر شیعیان‌ (جزائر الرافضة) می‌رود و پس‌ از مدتی‌ درنگ‌ در آنجا همراه‌ كشتی هایی‌ كه‌ آذوقه مردم‌ آن‌ سرزمین‌ را آورده‌ بودند، راهی‌ جزیره خضراء می‌شود. جزیره‌ای‌ كه‌ بحر ابیض‌ گرداگرد آن‌ را فراگرفته‌ بوده‌ و دشمنان‌ بدان‌ دست‌ نمی‌یافته‌اند.
+
او جزیره خضراء را زیباترین‌ سرزمینی‌ معرفی‌ می‌کند که‌ تا آن‌ روز دیده‌ بوده‌ است‌ و مردم‌ آنجا را با اوصافی‌ نیکو می‌ستاید. علی‌ بن‌ فاضل‌ در آنجا با عالمی‌ دینی‌ به‌ نام‌ سید شمس‌الدین‌ محمد که‌ نسبش‌ با پنج‌ واسطه‌ به‌ [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام‌ زمان‌]] می‌رسد و نایب‌ اوست‌، آشنا می‌شود و از محضر درس‌ او استفاده‌ می‌کند.
  
او جزیره خضراء را زیباترین‌ سرزمینی‌ معرفی‌ می‌كند كه‌ تا آن‌ روز دیده‌ بوده‌ است‌ و مردم‌ آنجا را با اوصافی‌ نیكو می‌ستاید. علی‌ بن‌ فاضل‌ در آنجا با عالمی‌ دینی‌ به‌ نام‌ سید شمس‌الدین‌ محمد كه‌ نسبش‌ با پنج‌ واسطه‌ به‌ امام‌ زمان‌ می‌رسد و نایب‌ اوست‌، آشنا می‌شود و از محضر درس‌ او استفاده‌ می‌كند.
+
سید شمس‌الدین‌ خودش‌ با امام‌ زمان‌ ارتباط‌ مستقیم‌ ندارد، اما هر صبح‌ جمعه‌ به‌ محل‌ باشکوهی‌ می‌رود و از آنجا امام‌ را [[زیارت|زیارت‌]] می‌کند و پس‌ از آن که‌ دو [[رکعت|رکعت‌]] نماز می‌گزارد، در آنجا ورقه‌هایی‌ می‌یابد که‌ مسائل‌ و [[احکام]] مورد نیاز مردم‌ روی‌ آن‌ نوشته‌ شده‌ است‌. علی‌ بن‌ فاضل‌ مسائلی‌ چون‌ حکم‌ [[نماز جمعه‌]] در عصر [[غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)|غیبت‌]]، کیفیت‌ نزول‌ و جمع‌آوری‌ [[قرآن|قرآن‌]] و این که‌ چرا برخی‌ آیات‌ قرآن‌ با آیات‌ قبل‌ و بعد به‌ ظاهر بی‌تناسب‌ می‌نماید، رؤیت‌ امام‌ در عصر غیبت‌، زمان‌ و [[نشانه های ظهور امام زمان (عج)|نشانه‌های‌ ظهور]] آن‌ حضرت‌ را از سید شمس‌الدین‌ می‌پرسد و پاسخ های‌ او را در کتابی‌ به‌ نام‌ الفوائد الشمسیة گرد می‌آورد.
  
سید شمس‌الدین‌ خودش‌ با امام‌ زمان‌ ارتباط‌ مستقیم‌ ندارد، اما هر صبح‌ جمعه‌ به‌ محل‌ باشكوهی‌ می‌رود و از آنجا امام‌ را زیارت‌ می‌كند و پس‌ از آن كه‌ دو ركعت‌ نماز می‌گزارد، در آنجا ورقه‌هایی‌ می‌یابد كه‌ مسائل‌ و [[احكام‌]] مورد نیاز مردم‌ روی‌ آن‌ نوشته‌ شده‌ است‌. علی‌ بن‌ فاضل‌ مسائلی‌ چون‌ حكم‌ [[نماز جمعه‌]] در عصر غیبت‌، كیفیت‌ نزول‌ و جمع‌آوری‌ قرآن‌ و این كه‌ چرا برخی‌ آیات‌ قرآن‌ با آیات‌ قبل‌ و بعد به‌ ظاهر بی‌تناسب‌ می‌نماید، رؤیت‌ امام‌ در عصر غیبت‌، زمان‌ و نشانه‌های‌ ظهور آن‌ حضرت‌ را از سید شمس‌الدین‌ می‌پرسد و پاسخ های‌ او را در كتابی‌ به‌ نام‌ الفوائد الشمسیة گرد می‌آورد.
+
وی‌ تصریح‌ می‌کند که‌ کتاب‌ را فقط‌ برای‌ شیعیان‌ خالص‌ نوشته‌ است‌. سید شمس‌الدین‌ به‌ این‌ پرسشِ علی‌ بن‌ فاضل‌ که‌ من‌ از شیعیان‌ مخلص‌ امام‌ زمانم‌، پس‌ چرا او را ندیده‌ام‌، پاسخ‌ می‌دهد که‌ تو در طول‌ همین‌ سفر بدون‌ این که‌ متوجه‌ باشی‌، دوبار امام‌ زمان‌ را دیده‌ای‌ و سپس‌ زمان‌ و مکان‌ دیدارها را برای‌ او بازگو می‌کند و علی‌ بن‌ فاضل‌ نیز آنها را به‌ یاد می‌آورد.
  
وی‌ تصریح‌ می‌كند كه‌ كتاب‌ را فقط‌ برای‌ شیعیان‌ خالص‌ نوشته‌ است‌. سید شمس‌الدین‌ به‌ این‌ پرسشِ علی‌ بن‌ فاضل‌ كه‌ من‌ از شیعیان‌ مخلص‌ امام‌ زمانم‌، پس‌ چرا او را ندیده‌ام‌، پاسخ‌ می‌دهد كه‌ تو در طول‌ همین‌ سفر بدون‌ این كه‌ متوجه‌ باشی‌، دوبار امام‌ زمان‌ را دیده‌ای‌ و سپس‌ زمان‌ و مكان‌ دیدارها را برای‌ او بازگو می‌كند و علی‌ بن‌ فاضل‌ نیز آنها را به‌ یاد می‌آورد.
+
علی‌ بن‌ فاضل‌ سرانجام‌ به‌ امر سید شمس‌الدین‌ با همان‌ کشتی‌ که‌ آمده‌ بود، بازمی‌گردد و از آنجا برای‌ گزاردن‌ [[حج‌]]، عازم‌ [[مکه‌]] می‌شود و سرانجام‌ به‌ [[عراق|عراق‌]] می‌رود و در [[نجف‌]] مجاور می‌شود.
  
علی‌ بن‌ فاضل‌ سرانجام‌ به‌ امر سید شمس‌الدین‌ با همان‌ كشتی‌ كه‌ آمده‌ بود، بازمی‌گردد و از آنجا برای‌ گزاردن‌ [[حج‌]]، عازم‌ [[مكه‌]] می‌شود و سرانجام‌ به‌ عراق‌ می‌رود و در [[نجف‌]] مجاور می‌شود.
+
پیش‌ از [[علامه مجلسى|علامه مجلسی‌]]، [[قاضی نورالله شوشتری|قاضی‌ نوراللّه‌ شوشتری‌]] (متوفی‌ ۱۰۱۹)، به‌ مناسبت‌ ذکر برخی‌ مکانها به‌ جزیره خضراء و همین‌ داستان‌ اشاره‌ کرده‌ و اظهار داشته‌ که‌ [[شهید اول|شهید اول‌]] این‌ حکایت‌ را از زین‌الدین‌ مذکور روایت‌ کرده‌ و با خط‌ خود نوشته‌ بوده‌ است‌. قاضی‌ نوراللّه‌ سپس‌ ذکر کرده‌ که‌ یکی‌ از معاصرانش‌ به‌ نام‌ شمس‌الدین‌ محمد بن‌ اسداللّه‌ شوشتری‌ به‌ خواسته شاه‌ طهماسب‌ صفوی‌، کتابی‌ در بیان‌ حکمت‌ و مصلحت‌ [[غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)|غیبت‌]] تألیف‌ کرده‌ و رساله جزیرة ‌الخضراء را نیز در آن‌ [به‌ فارسی‌] درج‌ نموده‌ است‌.<ref>شوشتری، مجالس‌ المؤمنین‌، ج‌۱، ص‌۷۸ـ۷۹.</ref> [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|آقا بزرگ‌ تهرانی‌]]<ref>آقا بزرگ‌ تهرانی‌، ج‌۵، ص‌۱۰۶.</ref> احتمال‌ داده‌ است‌ که‌ این‌ ترجمه فارسی‌ همان‌ ترجمه‌ای‌ باشد که‌ به‌ نام‌ [[محقق کرکی|محقق‌ کرکی‌]] (متوفی‌ ۹۴۰) در هند چاپ‌ شده‌ است‌.<ref>رجوع کنید به آقا بزرگ‌ تهرانی‌، ج‌۱، ص‌۱۰۹، ج‌۴، ص‌۹۳ـ۹۴.</ref>
  
پیش‌ از مجلسی‌، قاضی‌ نوراللّه‌ شوشتری‌ (متوفی‌ 1019به‌ مناسبت‌ ذكر برخی‌ مكانها به‌ جزیره خضراء و همین‌ داستان‌ اشاره‌ كرده‌ و اظهار داشته‌ كه‌ شهید اول‌ این‌ حكایت‌ را از زین‌الدین‌ مذكور روایت‌ كرده‌ و با خط‌ خود نوشته‌ بوده‌ است‌. قاضی‌ نوراللّه‌ سپس‌ ذكر كرده‌ كه‌ یكی‌ از معاصرانش‌ به‌ نام‌ شمس‌الدین‌ محمد بن‌ اسداللّه‌ شوشتری‌ به‌ خواسته شاه‌ طهماسب‌ صفوی‌، كتابی‌ در بیان‌ حكمت‌ و مصلحت‌ غیبت‌ تألیف‌ كرده‌ و رساله جزیرة ‌الخضراء را نیز در آن‌ [به‌ فارسی‌] درج‌ نموده‌ است‌.<ref>شوشتری، مجالس‌ المؤمنین‌، ج‌1، ص‌78ـ79.</ref> آقا بزرگ‌ تهرانی‌<ref>آقا بزرگ‌ تهرانی‌، ج‌5، ص‌106.</ref> احتمال‌ داده‌ است‌ كه‌ این‌ ترجمه فارسی‌ همان‌ ترجمه‌ای‌ باشد كه‌ به‌ نام‌ محقق‌ كركی‌ (متوفی‌ 940) در هند چاپ‌ شده‌ است‌.<ref>رجوع کنید به آقا بزرگ‌ تهرانی‌، ج‌1، ص‌109، ج‌4، ص‌93ـ94.</ref>
+
داستان‌ دیگری‌ را بیاضی‌<ref>بیاضی‌، الصراط‌ المستقیم‌ الی‌ مستحقی‌ التقدیم، ج‌۲، ص‌۲۶۴ـ۲۶۶.</ref> از کمال‌ الدین‌ انباری‌ در ۵۴۳ هجری نقل‌ کرده‌ که‌ از برخی‌ جهات‌ شبیه‌ ماجرای‌ جزیره خضر است‌. خلاصه آن‌ چنین‌ است‌: انباری‌ در مجلسی‌ حضور داشت‌ که‌ عون‌الدین‌ یحیی‌ بن‌ هُبَیره‌، وزیر [[مقتفی (خلیفه عباسی)|المقتفی‌ باللّه‌ عباسی‌]]، در مذمت‌ مذهب‌ [[شیعه|شیعه‌]] سخنی‌ گفت‌. در این‌ هنگام‌ مردی‌ که‌ مورد احترام‌ وزیر بود، اجازه‌ خواست‌ درباره شیعیان‌ حکایتی‌ نقل‌ کند که‌ خود شاهد بوده‌ است‌. او گفت‌: من‌ و پدرم‌ به‌ قصد تجارت‌ از باهیه‌ که‌ شهری‌ بسیار بزرگ‌ بود با کشتی‌ عازم‌ سفر شدیم‌. آنگاه‌ به‌ جزایر سرسبزی‌ رسیدیم‌ که‌ ناخدای‌ کشتی‌ نیز تا آن‌ زمان‌ به‌ آنجا نرفته‌ بود و نام‌ آن‌ را نمی‌دانست‌. مردمان‌ این‌ جزایر بهترین‌ آداب‌ و رسوم‌ اجتماعی‌ را داشتند و در راستی‌ و امانت‌ و دیانت‌ بی‌همتا بودند. راوی‌ داستان‌ که‌ از چندین‌ شهر در این‌ جزایر دیدن‌ کرده‌ بوده‌ است‌، حاکمان‌ این‌ شهرها را به‌ ترتیب‌ طاهر، قاسم‌، ابراهیم‌ و هاشم‌ نام‌ می‌برد و می‌گوید که‌ همه آنان‌ خود را از فرزندان‌ [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|صاحب‌الامر]] می‌دانستند.<ref>برای‌ مشروح‌ این‌ داستان‌ رجوع کنید به نوری‌، جنة ‌المأوی‌ فی‌ ذکر من‌ فاز بلقاء الحجة‌(ع)، ص‌۲۱۳ـ۲۲۰.</ref>
  
داستان‌ دیگری‌ را بیاضی‌ <ref>بیاضی‌، الصراط‌ المستقیم‌ الی‌ مستحقی‌ التقدیم، ج‌2، ص‌264ـ266.</ref> از كمال‌ الدین‌ انباری‌ در 543 نقل‌ كرده‌ كه‌ از برخی‌ جهات‌ شبیه‌ ماجرای‌ جزیره خضر است‌. خلاصه آن‌ چنین‌ است‌: انباری‌ در مجلسی‌ حضور داشت‌ كه‌ عون‌الدین‌ یحیی‌ بن‌ هُبَیره‌، وزیر المقتفی‌ باللّه‌ عباسی‌، در مذمت‌ مذهب‌ شیعه‌ سخنی‌ گفت‌.
+
==جزیره خضراء و مثلث برمودا==
  
در این‌ هنگام‌ مردی‌ كه‌ مورد احترام‌ وزیر بود، اجازه‌ خواست‌ درباره شیعیان‌ حكایتی‌ نقل‌ كند كه‌ خود شاهد بوده‌ است‌. او گفت‌: من‌ و پدرم‌ به‌ قصد تجارت‌ از باهیه‌ كه‌ شهری‌ بسیار بزرگ‌ بود با كشتی‌ عازم‌ سفر شدیم‌. آنگاه‌ به‌ جزایر سرسبزی‌ رسیدیم‌ كه‌ ناخدای‌ كشتی‌ نیز تا آن‌ زمان‌ به‌ آنجا نرفته‌ بود و نام‌ آن‌ را نمی‌دانست‌. مردمان‌ این‌ جزایر بهترین‌ آداب‌ و رسوم‌ اجتماعی‌ را داشتند و در راستی‌ و امانت‌ و دیانت‌ بی‌همتا بودند. راوی‌ داستان‌ كه‌ از چندین‌ شهر در این‌ جزایر دیدن‌ كرده‌ بوده‌ است‌، حاكمان‌ این‌ شهرها را به‌ ترتیب‌ طاهر، قاسم‌، ابراهیم‌ و هاشم‌ نام‌ می‌برد و می‌گوید كه‌ همه آنان‌ خود را از فرزندان‌ صاحب‌الامر می‌دانستند.<ref>برای‌ مشروح‌ این‌ داستان‌ رجوع کنید به نوری‌، جنة ‌المأوی‌ فی‌ ذكر من‌ فاز بلقاء الحجة‌(ع)، ص‌213ـ220.</ref>
+
در سالهای‌ اخیر، مؤلفی‌ عراقی‌ به‌ نام‌ ناجی‌ نجار کتابی‌ درباره جزیره خضراء نوشت‌ و آن‌ را با «مثلث‌ برمودا» تطبیق‌ داد. علی‌اکبر مهدی‌پور این‌ کتاب‌ را با عنوان‌ جزیره خضراء و تحقیقی‌ پیرامون‌ مثلث‌ برمودا، همراه‌ با افزوده‌هایی‌ به‌ فارسی‌ ترجمه‌ کرد.
  
==جزیرة الخضراء و مثلث برمودا==
+
[[سید جعفر مرتضی عاملی|جعفر مرتضی‌ عاملی‌]] بر این‌ کتاب‌ نقد نوشته‌ و علاوه‌ بر این که‌ [[سند حدیث|سند]] و محتوای‌ روایت‌ را نقد کرده‌، تطبیق‌ جزیره خضراء را بر مثلث‌ برمودا ناروا دانسته‌ است‌.<ref>برای‌ توضیح‌ بیشتر رجوع کنید به عاملی‌،  دراسة‌ فی‌ علامات‌ الظهور و الجزیرة‌ الخضراء، ص‌۲۲۱ـ۲۳۶.</ref>
  
در سالهای‌ اخیر، مؤلفی‌ عراقی‌ به‌ نام‌ ناجی‌ نجار كتابی‌ درباره جزیره خضراء نوشت‌ و آن‌ را با مثلث‌ برمودا تطبیق‌ داد. علی‌اكبر مهدی‌پور این‌ كتاب‌ را با عنوان‌ جزیره خضراء و تحقیقی‌ پیرامون‌ مثلث‌ برمودا، همراه‌ با افزوده‌هایی‌ به‌ فارسی‌ ترجمه‌ كرد.
+
کتاب‌ دیگری‌ که‌ سند و محتوای‌ داستان‌ جزیره خضراء را با تفصیل‌ بیشتر نقد کرده‌ و اشکالات‌ این‌ حکایت‌ را نمایانده‌ و به‌ نقد نظریه انطباق‌ جزیره خضراء بر مثلث‌ برمودا پرداخته‌، کتابی‌ است‌ در بررسی‌ دیدگاه های‌ [[محمدتقی شوشتری|محمدتقی‌ شوشتری‌]]، جعفر مرتضی‌ عاملی‌، [[ابراهیم امینی|ابراهیم‌ امینی‌]] و دیگران‌ که‌ ابوالفضل‌ طریقه‌دار با عنوان‌ «جزیره خضرا: افسانه‌ یا واقعیت‌؟» تدوین‌ و درباره آن‌ تحقیق‌ کرده‌ است‌.<ref>ابوالفضل طریقه‌دار، جزیره خضرا: افسانه‌ یا واقعیت‌؟، ص‌۴۷ـ۱۰۹، ۱۶۳ـ۱۷۴.</ref>
 
 
جعفر مرتضی‌ عاملی‌ بر این‌ كتاب‌ نقد نوشته‌ و علاوه‌ بر این كه‌ سند و محتوای‌ روایت‌ را نقد كرده‌، تطبیق‌ جزیره خضراء را بر مثلث‌ برمودا ناروا دانسته‌ است‌.<ref>برای‌ توضیح‌ بیشتر رجوع کنید به عاملی‌،  دراسة‌ فی‌ علامات‌ الظهور و الجزیرة‌ الخضراء، ص‌221ـ236.</ref> كتاب‌ دیگری‌ كه‌ سند و محتوای‌ داستان‌ جزیره خضراء را با تفصیل‌ بیشتر نقد كرده‌ و اشكالات‌ این‌ حكایت‌ را نمایانده‌ و به‌ نقد نظریه انطباق‌ جزیره خضراء بر مثلث‌ برمودا پرداخته‌، كتابی‌ است‌ در بررسی‌ دیدگاه های‌ محمدتقی‌ شوشتری‌، جعفر مرتضی‌ عاملی‌، ابراهیم‌ امینی‌ و دیگران‌ كه‌ ابوالفضل‌ طریقه‌دار با عنوان‌ جزیره خضرا: افسانه‌ یا واقعیت‌؟ تدوین‌ و درباره آن‌ تحقیق‌ كرده‌ است‌.<ref>برای‌ تفصیل‌ نقد نظریه انطباق‌ جزیره خضراء بر مثلث‌ برمودا در این‌ كتاب‌ رجوع کنید به طریقه‌دار، جزیره خضرا: افسانه‌ یا واقعیت‌ ؟، ص‌47ـ109، 163ـ174.</ref>
 
  
 
==جزیره خضراء واقعیت یا خیال==
 
==جزیره خضراء واقعیت یا خیال==
  
شیخ‌ جعفر كاشف‌الغطاء<ref>كاشف‌الغطاء، الحـقّ المبین‌ فی‌ تصویب‌ رأی‌ المجتهدین‌ و تخطئة‌ الاخباریین‌، ص‌69.</ref> این‌ داستان‌ را از ساخته‌های‌ داستان‌سرایان‌ معرفی‌ می‌كند كه‌ برخی‌ از اخباری ها آن‌ را از كتابهای‌ مهجور و ساختگی‌ نقل‌ كرده‌اند. او مضمون‌ و مفاد داستان‌ را مخالف‌ اصول‌ پذیرفته‌ شده [[شیعه‌]] و گفتار عالمان‌ دانسته‌ است‌.<ref>كاشف‌الغطاء، الحـقّ المبین‌ فی‌ تصویب‌ رأی‌ المجتهدین‌ و تخطئة‌ الاخباریین‌، ص‌70.</ref> برخی‌ از معاصران‌ مانند آقا بزرگ‌ تهرانی‌،<ref>آقا بزرگ‌ تهرانی‌، ج‌5، ص‌105.</ref> سید محمدعلی‌ قاضی‌ طباطبائی‌،<ref>جزایری‌، الانوار النعمانیة، ج‌2، ص‌69</ref>تعلیقه قاضی‌ طباطبائی‌.</ref> محمدتقی‌ تستری‌<ref>تستری‌، الاخبار الدخیلة، ص‌146ـ152.</ref> و سید محمد صدر<ref>صدر، تاریخ‌ الغیبة‌ الكبری، ص‌76ـ88.</ref> نیز به‌ نقد سند و محتوای‌ این‌ داستان‌ پرداخته‌اند.
+
[[شیخ جعفر کاشف الغطاء|شیخ‌ جعفر کاشف‌الغطاء]]<ref>کاشف‌الغطاء، الحـقّ المبین‌ فی‌ تصویب‌ رأی‌ المجتهدین‌ و تخطئة‌ الاخباریین‌، ص‌۶۹.</ref> این‌ داستان‌ را از ساخته‌های‌ داستان‌سرایان‌ معرفی‌ می‌کند که‌ برخی‌ از [[اخباریان]] آن‌ را از کتابهای‌ مهجور و ساختگی‌ نقل‌ کرده‌اند. او مضمون‌ و مفاد داستان‌ را مخالف‌ اصول‌ پذیرفته‌ شده [[شیعه‌]] و گفتار عالمان‌ دانسته‌ است‌.<ref>کاشف‌الغطاء، الحـقّ المبین‌ فی‌ تصویب‌ رأی‌ المجتهدین‌ و تخطئة‌ الاخباریین‌، ص‌۷۰.</ref> برخی‌ از معاصران‌ مانند [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|آقا بزرگ‌ تهرانی‌]]،<ref>آقا بزرگ‌ تهرانی‌، ج‌۵، ص‌۱۰۵.</ref> [[سید محمدعلی قاضی طباطبائی|سید محمدعلی‌ قاضی‌ طباطبائی‌]]،<ref>جزایری‌، الانوار النعمانیة، ج‌۲، ص‌۶۹</ref> [[محمدتقی شوشتری|محمدتقی‌ تستری‌]]<ref>تستری‌، الاخبار الدخیلة، ص‌۱۴۶ـ۱۵۲.</ref> و سید محمد صدر<ref>صدر، تاریخ‌ الغیبة‌ الکبری، ص‌۷۶ـ۸۸.</ref> نیز به‌ نقد سند و محتوای‌ این‌ داستان‌ پرداخته‌اند.
 
 
علی‌اكبر غفاری‌<ref>غفاری‌، تصحیح‌ و تحقیق‌ متون‌ حدیثی‌، ص‌114.</ref> اصل‌ حكایت‌ جزیره خضراء را مربوط‌ به‌ یكی‌ از فرزندان‌اسماعیل‌، پسر [[امام‌ صادق‌]] علیه‌السلام‌ می‌داند كه‌ با امام‌ زمان‌ هم‌ لقب‌ و دوازدهمین‌ نسل‌ از علی‌ علیه‌السلام‌ بود.<ref>نیز رجوع کنید به حسن‌زاده‌ آملی‌، هزارویك‌ نكته‌، ج‌2، نكته990.</ref> به‌ نظر می‌رسد عراقیانی‌ كه‌ از آن‌ سرزمین‌ دیدن‌ كرده‌اند، به‌ سبب‌ تشابه‌ نام‌ و كنیه‌ و لقب‌ او با حضرت‌ مهدی‌ علیه السلام، تصور می‌كردند او همان‌ مهدی‌ است‌ كه‌ نامش‌ در روایات‌ آمده‌ و حاكمان‌ آن‌ جزایر فرزندان‌ او هستند.
 
  
 +
علی‌اکبر غفاری‌<ref>غفاری‌، تصحیح‌ و تحقیق‌ متون‌ حدیثی‌، ص‌۱۱۴.</ref> اصل‌ حکایت‌ جزیره خضراء را مربوط‌ به‌ یکی‌ از فرزندان‌ اسماعیل‌، پسر [[امام‌ صادق‌]] علیه‌السلام‌ می‌داند که‌ با [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام‌ زمان‌]] علیه السلام هم‌ لقب‌ و دوازدهمین‌ نسل‌ از [[امام علی علیه السلام|امام علی‌]] علیه‌السلام‌ بود.<ref>نیز رجوع کنید به حسن‌زاده‌ آملی‌، هزارویک‌ نکته‌، ج‌۲، نکته۹۹۰.</ref> به‌ نظر می‌رسد عراقیانی‌ که‌ از آن‌ سرزمین‌ دیدن‌ کرده‌اند، به‌ سبب‌ تشابه‌ نام‌ و [[کنیه|کنیه‌]] و لقب‌ او با [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|حضرت‌ مهدی‌]] علیه السلام، تصور می‌کردند او همان‌ مهدی‌ موعود است‌ که‌ نامش‌ در روایات‌ آمده‌ و حاکمان‌ آن‌ جزایر فرزندان‌ او هستند.
 
==پانویس==
 
==پانویس==
 
{{پانویس}}
 
{{پانویس}}
==منابع مقاله==
 
* آقابزرگ‌ طهرانی‌؛
 
* علی‌بن‌ محمد بیاضی‌، الصراط‌ المستقیم‌ الی‌ مستحقی‌ التقدیم‌، چاپ‌ محمدباقر بهبودی‌، [ تهران‌ ( 1384؛
 
* محمدتقی‌ تستری‌، الاخبار الدخیلة، چاپ‌ علی‌اكبر غفاری‌، تهران‌ 1390؛
 
* نعمت‌اللّه‌بن‌ عبداللّه‌ جزایری‌، الانوار النعمانیة، بیروت‌ 1404/1984؛
 
* محمدبن‌ حسن‌ حرّعاملی‌، امل‌ الا´مل‌ ، چاپ‌ احمد حسینی‌، بغداد ) 1965 (، چاپ‌ افست‌ قم‌ 1362 ش‌؛
 
* حسن‌ حسن‌زاده‌ آملی‌، هزارویك‌ نكته‌ ، ) تهران‌ ] 1364 ش‌؛
 
* نوراللّه‌بن‌ شریف‌الدین‌ شوشتری‌، مجالس‌ المؤمنین‌ ، تهران‌ 1354 ش‌؛
 
* محمد صدر، تاریخ‌ الغیبة‌ الكبری، بیروت‌ 1402/1982؛
 
* ابوالفضل‌ طریقه‌دار، جزیره خضرا: افسانه‌ یا واقعیت‌ ؟، قم‌ 1377 ش‌؛
 
* جعفر مرتضی‌ عاملی‌، دراسة‌ فی‌ علامات‌ الظهور و الجزیرة‌ الخضراء، قم‌ 1412/1992؛
 
* علی‌اكبر غفاری‌، «تصحیح‌ و تحقیق‌ متون‌ حدیثی‌»، علوم‌ حدیث‌، سال‌ 5، ش‌ 1 (بهار 1379)؛
 
* جعفربن‌ خضر كاشف‌الغطاء، الحـقّ المبین‌ فی‌ تصویب‌ رأی‌ المجتهدین‌ و تخطئة‌ الاخباریین‌، چاپ‌ محمدكاظم‌ روحانی‌، در گنجینه بهارستان‌: مجموعه 11 رساله‌ در فقه‌ و اصول‌ ، به‌كوشش‌ حسنعلی‌ علی‌اكبریان‌، تهران‌: كتابخانه‌، موزه‌ و مركز اسناد مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌، 1381 ش‌؛
 
* مجلسی‌؛
 
* حسین‌بن‌ محمدتقی‌ نوری‌، جنة ‌المأوی‌ فی‌ ذكر من‌ فاز بلقاء الحجة‌ علیه‌السلام‌، أو، معجزته‌ فی‌ الغیبة‌ الكبری، در مجلسی‌، ج‌ 53.
 
 
 
==منابع==
 
==منابع==
* علی اکبر ذاکری، مدخل «جزیرة الخضراء» در دانشنامه جهان اسلام، جلد10.
+
*[[دانشنامه جهان اسلام (کتاب)|دانشنامه جهان اسلام]]، علی اکبر ذاکری، مدخل "جزیرةالخضراء"، جلد ۱۰.
 
[[رده:اماکن]]
 
[[رده:اماکن]]
 
[[رده: مقاله های مرتبط به دانشنامه]]
 
[[رده: مقاله های مرتبط به دانشنامه]]
 
 
{{سنجش کیفی
 
{{سنجش کیفی
 
|سنجش=شده
 
|سنجش=شده

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۶ آوریل ۲۰۲۲، ساعت ۰۷:۳۳


Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


«جزیرة ‌الخضراء»، جزیره‌ای‌ که‌ بنا بر ادعای‌ برخی‌، امام‌ زمان (عجل‌ اللّه‌ تعالی‌ فرجه‌) و فرزندانش‌ در آن‌ سکونت‌ دارند. برخی عالمان شیعه به‌ نقد سند و محتوای‌ این‌ داستان‌ پرداخته‌ و آن را از ساخته‌های‌ داستان‌سرایان‌ معرفی‌ کرده اند.

داستان جزیره خضراء

ظاهراً گزارش‌ این‌ جزیره‌ برای‌ نخستین‌ بار در رساله‌ای‌ تألیف‌ مجدالدین‌ فضل‌ بن‌ یحیی‌ طیبی‌، از مردم‌ واسط‌ و از شاگردان‌ علی‌ بن‌ عیسی‌ اربلی‌[۱] آمده‌ است‌. این‌ رساله‌ را علامه مجلسی‌، بی‌کم‌ و کاست‌ در بحارالانوار درج‌ کرده[۲] و آقا بزرگ‌ تهرانی‌ به‌ خط‌ مؤلف‌ آن‌ دیده‌ و از آن‌ نسخه‌برداری‌ کرده‌ است‌.[۳]

طبق‌ این‌ رساله‌، فضل‌ بن‌ یحیی‌ در ۶۹۹ هجری در شهر حله‌، از شخصی‌ به‌ نام‌ زین‌الدین‌ علی‌ بن‌ فاضل‌ مازندرانی‌ داستان‌ سفرش‌ به‌ اندلس‌ را شنیده‌ است‌. زین‌الدین‌ در این‌ سفر که‌ از دمشق‌ آغاز کرده‌ و پس‌ از درنگ‌ در مصر راهی‌ اندلس‌ شده‌ است،‌ پس‌ از حوادثی‌ که‌ برایش‌ روی‌ می‌دهد به‌ سرزمینی‌ به‌ نام‌ جزایر شیعیان‌ (جزائر الرافضة) می‌رود و پس‌ از مدتی‌ درنگ‌ در آنجا همراه‌ کشتی هایی‌ که‌ آذوقه مردم‌ آن‌ سرزمین‌ را آورده‌ بودند، راهی‌ جزیره خضراء می‌شود. جزیره‌ای‌ که‌ بحر ابیض‌ گرداگرد آن‌ را فراگرفته‌ بوده‌ و دشمنان‌ بدان‌ دست‌ نمی‌یافته‌اند.

او جزیره خضراء را زیباترین‌ سرزمینی‌ معرفی‌ می‌کند که‌ تا آن‌ روز دیده‌ بوده‌ است‌ و مردم‌ آنجا را با اوصافی‌ نیکو می‌ستاید. علی‌ بن‌ فاضل‌ در آنجا با عالمی‌ دینی‌ به‌ نام‌ سید شمس‌الدین‌ محمد که‌ نسبش‌ با پنج‌ واسطه‌ به‌ امام‌ زمان‌ می‌رسد و نایب‌ اوست‌، آشنا می‌شود و از محضر درس‌ او استفاده‌ می‌کند.

سید شمس‌الدین‌ خودش‌ با امام‌ زمان‌ ارتباط‌ مستقیم‌ ندارد، اما هر صبح‌ جمعه‌ به‌ محل‌ باشکوهی‌ می‌رود و از آنجا امام‌ را زیارت‌ می‌کند و پس‌ از آن که‌ دو رکعت‌ نماز می‌گزارد، در آنجا ورقه‌هایی‌ می‌یابد که‌ مسائل‌ و احکام مورد نیاز مردم‌ روی‌ آن‌ نوشته‌ شده‌ است‌. علی‌ بن‌ فاضل‌ مسائلی‌ چون‌ حکم‌ نماز جمعه‌ در عصر غیبت‌، کیفیت‌ نزول‌ و جمع‌آوری‌ قرآن‌ و این که‌ چرا برخی‌ آیات‌ قرآن‌ با آیات‌ قبل‌ و بعد به‌ ظاهر بی‌تناسب‌ می‌نماید، رؤیت‌ امام‌ در عصر غیبت‌، زمان‌ و نشانه‌های‌ ظهور آن‌ حضرت‌ را از سید شمس‌الدین‌ می‌پرسد و پاسخ های‌ او را در کتابی‌ به‌ نام‌ الفوائد الشمسیة گرد می‌آورد.

وی‌ تصریح‌ می‌کند که‌ کتاب‌ را فقط‌ برای‌ شیعیان‌ خالص‌ نوشته‌ است‌. سید شمس‌الدین‌ به‌ این‌ پرسشِ علی‌ بن‌ فاضل‌ که‌ من‌ از شیعیان‌ مخلص‌ امام‌ زمانم‌، پس‌ چرا او را ندیده‌ام‌، پاسخ‌ می‌دهد که‌ تو در طول‌ همین‌ سفر بدون‌ این که‌ متوجه‌ باشی‌، دوبار امام‌ زمان‌ را دیده‌ای‌ و سپس‌ زمان‌ و مکان‌ دیدارها را برای‌ او بازگو می‌کند و علی‌ بن‌ فاضل‌ نیز آنها را به‌ یاد می‌آورد.

علی‌ بن‌ فاضل‌ سرانجام‌ به‌ امر سید شمس‌الدین‌ با همان‌ کشتی‌ که‌ آمده‌ بود، بازمی‌گردد و از آنجا برای‌ گزاردن‌ حج‌، عازم‌ مکه‌ می‌شود و سرانجام‌ به‌ عراق‌ می‌رود و در نجف‌ مجاور می‌شود.

پیش‌ از علامه مجلسی‌، قاضی‌ نوراللّه‌ شوشتری‌ (متوفی‌ ۱۰۱۹)، به‌ مناسبت‌ ذکر برخی‌ مکانها به‌ جزیره خضراء و همین‌ داستان‌ اشاره‌ کرده‌ و اظهار داشته‌ که‌ شهید اول‌ این‌ حکایت‌ را از زین‌الدین‌ مذکور روایت‌ کرده‌ و با خط‌ خود نوشته‌ بوده‌ است‌. قاضی‌ نوراللّه‌ سپس‌ ذکر کرده‌ که‌ یکی‌ از معاصرانش‌ به‌ نام‌ شمس‌الدین‌ محمد بن‌ اسداللّه‌ شوشتری‌ به‌ خواسته شاه‌ طهماسب‌ صفوی‌، کتابی‌ در بیان‌ حکمت‌ و مصلحت‌ غیبت‌ تألیف‌ کرده‌ و رساله جزیرة ‌الخضراء را نیز در آن‌ [به‌ فارسی‌] درج‌ نموده‌ است‌.[۴] آقا بزرگ‌ تهرانی‌[۵] احتمال‌ داده‌ است‌ که‌ این‌ ترجمه فارسی‌ همان‌ ترجمه‌ای‌ باشد که‌ به‌ نام‌ محقق‌ کرکی‌ (متوفی‌ ۹۴۰) در هند چاپ‌ شده‌ است‌.[۶]

داستان‌ دیگری‌ را بیاضی‌[۷] از کمال‌ الدین‌ انباری‌ در ۵۴۳ هجری نقل‌ کرده‌ که‌ از برخی‌ جهات‌ شبیه‌ ماجرای‌ جزیره خضر است‌. خلاصه آن‌ چنین‌ است‌: انباری‌ در مجلسی‌ حضور داشت‌ که‌ عون‌الدین‌ یحیی‌ بن‌ هُبَیره‌، وزیر المقتفی‌ باللّه‌ عباسی‌، در مذمت‌ مذهب‌ شیعه‌ سخنی‌ گفت‌. در این‌ هنگام‌ مردی‌ که‌ مورد احترام‌ وزیر بود، اجازه‌ خواست‌ درباره شیعیان‌ حکایتی‌ نقل‌ کند که‌ خود شاهد بوده‌ است‌. او گفت‌: من‌ و پدرم‌ به‌ قصد تجارت‌ از باهیه‌ که‌ شهری‌ بسیار بزرگ‌ بود با کشتی‌ عازم‌ سفر شدیم‌. آنگاه‌ به‌ جزایر سرسبزی‌ رسیدیم‌ که‌ ناخدای‌ کشتی‌ نیز تا آن‌ زمان‌ به‌ آنجا نرفته‌ بود و نام‌ آن‌ را نمی‌دانست‌. مردمان‌ این‌ جزایر بهترین‌ آداب‌ و رسوم‌ اجتماعی‌ را داشتند و در راستی‌ و امانت‌ و دیانت‌ بی‌همتا بودند. راوی‌ داستان‌ که‌ از چندین‌ شهر در این‌ جزایر دیدن‌ کرده‌ بوده‌ است‌، حاکمان‌ این‌ شهرها را به‌ ترتیب‌ طاهر، قاسم‌، ابراهیم‌ و هاشم‌ نام‌ می‌برد و می‌گوید که‌ همه آنان‌ خود را از فرزندان‌ صاحب‌الامر می‌دانستند.[۸]

جزیره خضراء و مثلث برمودا

در سالهای‌ اخیر، مؤلفی‌ عراقی‌ به‌ نام‌ ناجی‌ نجار کتابی‌ درباره جزیره خضراء نوشت‌ و آن‌ را با «مثلث‌ برمودا» تطبیق‌ داد. علی‌اکبر مهدی‌پور این‌ کتاب‌ را با عنوان‌ جزیره خضراء و تحقیقی‌ پیرامون‌ مثلث‌ برمودا، همراه‌ با افزوده‌هایی‌ به‌ فارسی‌ ترجمه‌ کرد.

جعفر مرتضی‌ عاملی‌ بر این‌ کتاب‌ نقد نوشته‌ و علاوه‌ بر این که‌ سند و محتوای‌ روایت‌ را نقد کرده‌، تطبیق‌ جزیره خضراء را بر مثلث‌ برمودا ناروا دانسته‌ است‌.[۹]

کتاب‌ دیگری‌ که‌ سند و محتوای‌ داستان‌ جزیره خضراء را با تفصیل‌ بیشتر نقد کرده‌ و اشکالات‌ این‌ حکایت‌ را نمایانده‌ و به‌ نقد نظریه انطباق‌ جزیره خضراء بر مثلث‌ برمودا پرداخته‌، کتابی‌ است‌ در بررسی‌ دیدگاه های‌ محمدتقی‌ شوشتری‌، جعفر مرتضی‌ عاملی‌، ابراهیم‌ امینی‌ و دیگران‌ که‌ ابوالفضل‌ طریقه‌دار با عنوان‌ «جزیره خضرا: افسانه‌ یا واقعیت‌؟» تدوین‌ و درباره آن‌ تحقیق‌ کرده‌ است‌.[۱۰]

جزیره خضراء واقعیت یا خیال

شیخ‌ جعفر کاشف‌الغطاء[۱۱] این‌ داستان‌ را از ساخته‌های‌ داستان‌سرایان‌ معرفی‌ می‌کند که‌ برخی‌ از اخباریان آن‌ را از کتابهای‌ مهجور و ساختگی‌ نقل‌ کرده‌اند. او مضمون‌ و مفاد داستان‌ را مخالف‌ اصول‌ پذیرفته‌ شده شیعه‌ و گفتار عالمان‌ دانسته‌ است‌.[۱۲] برخی‌ از معاصران‌ مانند آقا بزرگ‌ تهرانی‌،[۱۳] سید محمدعلی‌ قاضی‌ طباطبائی‌،[۱۴] محمدتقی‌ تستری‌[۱۵] و سید محمد صدر[۱۶] نیز به‌ نقد سند و محتوای‌ این‌ داستان‌ پرداخته‌اند.

علی‌اکبر غفاری‌[۱۷] اصل‌ حکایت‌ جزیره خضراء را مربوط‌ به‌ یکی‌ از فرزندان‌ اسماعیل‌، پسر امام‌ صادق‌ علیه‌السلام‌ می‌داند که‌ با امام‌ زمان‌ علیه السلام هم‌ لقب‌ و دوازدهمین‌ نسل‌ از امام علی‌ علیه‌السلام‌ بود.[۱۸] به‌ نظر می‌رسد عراقیانی‌ که‌ از آن‌ سرزمین‌ دیدن‌ کرده‌اند، به‌ سبب‌ تشابه‌ نام‌ و کنیه‌ و لقب‌ او با حضرت‌ مهدی‌ علیه السلام، تصور می‌کردند او همان‌ مهدی‌ موعود است‌ که‌ نامش‌ در روایات‌ آمده‌ و حاکمان‌ آن‌ جزایر فرزندان‌ او هستند.

پانویس

  1. درباره شرح‌ حال‌ او رجوع کنید به حر عاملی‌، امل‌ الآمل، ص‌۲۱۷ـ۲۱۸.
  2. مجلسی‌، بحارالانوار، ج‌۵۲، ص‌۱۵۹ـ۱۷۴.
  3. آقا بزرگ‌ تهرانی‌، ج‌۵، ص‌۱۰۶.
  4. شوشتری، مجالس‌ المؤمنین‌، ج‌۱، ص‌۷۸ـ۷۹.
  5. آقا بزرگ‌ تهرانی‌، ج‌۵، ص‌۱۰۶.
  6. رجوع کنید به آقا بزرگ‌ تهرانی‌، ج‌۱، ص‌۱۰۹، ج‌۴، ص‌۹۳ـ۹۴.
  7. بیاضی‌، الصراط‌ المستقیم‌ الی‌ مستحقی‌ التقدیم، ج‌۲، ص‌۲۶۴ـ۲۶۶.
  8. برای‌ مشروح‌ این‌ داستان‌ رجوع کنید به نوری‌، جنة ‌المأوی‌ فی‌ ذکر من‌ فاز بلقاء الحجة‌(ع)، ص‌۲۱۳ـ۲۲۰.
  9. برای‌ توضیح‌ بیشتر رجوع کنید به عاملی‌، دراسة‌ فی‌ علامات‌ الظهور و الجزیرة‌ الخضراء، ص‌۲۲۱ـ۲۳۶.
  10. ابوالفضل طریقه‌دار، جزیره خضرا: افسانه‌ یا واقعیت‌؟، ص‌۴۷ـ۱۰۹، ۱۶۳ـ۱۷۴.
  11. کاشف‌الغطاء، الحـقّ المبین‌ فی‌ تصویب‌ رأی‌ المجتهدین‌ و تخطئة‌ الاخباریین‌، ص‌۶۹.
  12. کاشف‌الغطاء، الحـقّ المبین‌ فی‌ تصویب‌ رأی‌ المجتهدین‌ و تخطئة‌ الاخباریین‌، ص‌۷۰.
  13. آقا بزرگ‌ تهرانی‌، ج‌۵، ص‌۱۰۵.
  14. جزایری‌، الانوار النعمانیة، ج‌۲، ص‌۶۹
  15. تستری‌، الاخبار الدخیلة، ص‌۱۴۶ـ۱۵۲.
  16. صدر، تاریخ‌ الغیبة‌ الکبری، ص‌۷۶ـ۸۸.
  17. غفاری‌، تصحیح‌ و تحقیق‌ متون‌ حدیثی‌، ص‌۱۱۴.
  18. نیز رجوع کنید به حسن‌زاده‌ آملی‌، هزارویک‌ نکته‌، ج‌۲، نکته۹۹۰.

منابع