جامع المقدمات (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| سطر ۲۵: | سطر ۲۵: | ||
}} | }} | ||
| − | مجموعه ای از کتابهای «صرفی و نحوی و غیره» به زبان فارسی و | + | «'''جامع المقدمات'''» مجموعه ای است از کتابهای «صرفی و نحوی و غیره» به زبان فارسی و عربی، که طلاب علوم دینی در [[حوزه علميه|حوزه های علمیه]] به عنوان مقدمه ای برای دروس سنگینتر و مهمتر، آن را خوانده و با مسائل [[صرف]] و [[علم نحو|نحو]] و [[منطق]] و [[اخلاق]] آشنا می شوند. بسيارى از نويسندگان اين کتاب از [[اهل سنت|عامه]] هستند، ولى با توجه به اهميت مطالب آن، از ديرباز در حوزه‌های علمیه [[شیعه]] تدريس مى‌شده است؛ البته امروزه جز هدايه و [[صمدیه (کتاب)|صمديه]]، ديگر كتب اين مجموعه در حوزه به‌صورت رسمى تدريس نمى‌شود. |
| − | + | == محتوای کتاب == | |
| + | «جامع المقدمات» مشتمل بر پانزده كتاب است كه در يك جلد تنظيم شده است. مباحث كلى كتاب را مى‌توان به يك كتاب [[اخلاق|اخلاقى]]، يك كتاب [[منطق|منطقى]]، شش كتاب در علم [[صرف]] و هفت كتاب [[علم نحو|نحوى]] تقسيم كرد. این کتب عبارتند از: «آداب المتعلمین»، «الأمثلة»، «شرح الأمثلة»، «صرف مير»، «التصريف»، «شرح التصريف»، «الصيغ المشكلة»، «العوامل للجرجاني»، «العوامل المنظومة»، «شرح العوامل في النحو»، «العوامل لملا محسن»، « الهداية»، «شرح الأنموذج»، «[[صمدیه (کتاب)|الصمدية]]» و «الكبرى في المنطق». | ||
| − | # | + | # كتاب آداب المتعلمين: كتابى درباره آداب تعليم و تربيت اسلامى، رسم علم آموختن و دانستنى‌هاى طالب علم و مراتب اخلاقى است. اين كتاب به عربى نگاشته شده است. برخى، نويسنده‌ى اين كتاب را برهان‌الدين زرنوجى فقيه و عالم بزرگ قرن پنجم و ششم هجرى قمرى دانسته‌اند و برخى نيز آن را به خواجه نصیرالدین طوسی (۶۷۲-۵۷۹ ق) نسبت داده‌اند. كتاب، مشتمل بر دوازده فصل است. متن عربى كتاب در بالاى صفحه و ترجمه آن در ذيل آن آمده است. مؤلف، مسائل مورد نياز طالب علم را به سبكى زيبا با استمداد از آیات، روایات و اشعار از ابتدا تا پايان تبيين كرده است. مؤلف علاوه بر مسائل اخلاقى و شيوه آموختن و احترام به استاد، از مسائل مادى نيز غافل نبوده و فصل آخر كتاب را (اسباب جلب روزى و زيادى عمر و نقصان هريك) به اين امر اختصاص داده است. |
| − | # صرف | + | # كتاب الأمثلة: اين كتاب، در علم صرف، به زبان فارسی و نوشته مير سيد شريف جرجانى است. مؤلف، در چند صفحه به‌طور خلاصه، مشتقات مصدر؛ يعنى صيغه‌هاى ماضى، مضارع، اسم فاعل، اسم مفعول، امر، نهى، جحد، نفى و استفهام را بيان كرده است. |
| − | # شرح | + | # كتاب شرح الأمثله: اين كتاب، نيز تأليف مير سيد شريف جرجانى و به زبان فارسى است. مؤلف، ابتدا تمام واژه‌هاى كتاب را تعريف كرده و سپس قاعده ساختن هركدام از افعال را به‌صورت كامل بيان كرده است. ايشان در اين كتاب در تمام صيغه‌ها از مصدر «ضرب» استفاده كرده است و بعد از هر صيغه به‌حسب آن صيغه، آن را ترجمه نموده است. |
| − | + | # كتاب صرف مير: صرف مير به اسم نويسنده‌اش مير سيد شريف است. اين كتاب نيز در علم صرف و به فارسى است. صرف مير، در سى و يك فصل تنظيم شده و شامل مباحث افعال و اسما با تمام مشتقاتش است. در اين كتاب مى‌خوانيم كه كلمه يا اسم است يا فعل يا حرف و اسم نيز بر سه قسم ثلاثى، رباعى و خماسى است و فعل بر دو قسم ثلاثى و رباعى است و هركدام از اين اقسام يا مجرد است و يا مزيد و هركدام از اين اقسام داراى ابوابى هستند. مؤلف سعى كرده با استفاده از مثال‌هاى متفاوت، تمام ابواب مذكور را براى طالب علم عربى به‌خوبى روشن كند. ايشان علاوه بر اين مواردى كه ذكر شد، مباحث ديگرى از قبيل معلوم، مجهول، لازم، متعدى، صحیح و معتل و بسيارى از مسائل علم صرف را در قالبى زيبا كه گه‌گاهى با اشعارى نيز همراه است، بيان كرده است. | |
| − | + | # كتاب التصريف: اين كتاب، تأليف عبدالوهاب بن عبادالدین زنجانی، از علماى قرن هفتم و به زبان عربی است. كتاب درباره صرف افعال عربى به همراه ساختن و تصريف برخى از اسمايى است كه از فعل ساخته مى‌شوند، مانند اسماء فاعل، مفعول، مكان و زمان. كتاب با بحث اسم آلت به پايان مى‌رسد. مؤلف، علاوه بر مطالب مذكور، موضوعاتى همچون مهموز، مضاعف و معتل به همراه اقسام آن را به طالب علم عربى آموزش مى‌دهد. وى در ابتداى هر فصل، ابتدا توضيح كوتاهى در باره موضوع مورد بحث مى‌دهد، سپس شيوه ساختن و تصريف آن را همراه با مثال‌هايى روشن مى‌كند. دو تنبيه، يكى در ابتداى كتاب (درباره فعل لازم و متعدى) و ديگرى در انتهاى آن (درباره شيوه ساختن مصدر مره) آمده است. | |
| − | + | # كتاب شرح التصريف: اين كتاب را مسعود بن عمر قاضی تفتازانی، به زبان عربى در شرح «التصريف» عبدالوهاب بن عبادالدين زنجانى نوشته است. بر كتاب «التصريف» زنجانى شروح فراوانى نوشته شده است كه يكى از مهم‌ترين آنها، همين شرحى است كه تفتازانى در سن شانزده سالگى به‌عنوان نخستين اثر خويش تأليف كرده است. شرح مذكور، شرحى مزجى است. شارح علاوه بر مثال‌هاى فراوان، از آیات قرآن و اشعار نيز بهره برده است. | |
| − | # | + | # الصيغ المشكلة: اين كتاب كه به زبان فارسى و مؤلف آن ناشناخته است، رساله‌اى است در تبيين و تعيين و ريشه‌يابى برخى از صيغه‌هاى افعال و اسماء عربی كه دشوار به نظر مى‌رسند. در اين رساله، بيست و پنج صيغه عربى بيان شده است كه چهار مورد آن (تقفُ، متُّ، تزدري، و ازَّيَّنت)، از قرآن است. |
| − | # | + | # العوامل للجرجاني: اين كتاب، به زبان عربى، تأليف عبدالقاهر جرجانى و در باره صد عامل در نحو است. بر اين كتاب، شرح‌هاى متعددى نوشته شده است. قطب‌الدین راوندی، ملامحسن فيض كاشانى و فاضل هندى از جمله شارحان شيعى اين كتابند. مؤلف، عوامل را به دو دسته لفظى و معنوى و اولى را به دو قسم سماعى و قياسى و سماعى را به سيزده نوع تقسيم كرده است. تعداد عوامل معنوى، دوتا، تعداد عومل لفظى سماعى، نود و يكى و تعداد عوامل لفظى قياسى، هفت‌تاست كه مجموعا صدتا مى‌شود. |
| − | + | # العوامل المنظومة: مؤلف اين كتاب، كمال‌الدين بن حسام، است. وى ۱۰۰ عامل نحوى را كه در كتاب پيشين ياد شد، در ضمن ۳۲ بيت شعر فارسى بيان كرده و به‌عنوان ترجمه‌اى مختصر و منظوم از عوامل جرجانى، به حاكم وقت هرات معزالدين حسين پيش‌كش نموده است. | |
| − | + | # كتاب شرح العوامل في النحو: اين كتاب، تأليف ملا نظرعلی گیلانی، در شرح« العوامل» عبدالقاهر جرجانى و به زبان عربى است. شارح، كتاب عوامل را به‌گونه مزجى شرح داده است. وى براى تبيين مطالب، مثال‌هايى متنوع از آيات و روايات و اشعار و... ذكر كرده است. در بخش حروف جر، معانى تك‌تك آنها را همراه با مثال ذكر كرده است. | |
| − | # | + | # كتاب العوامل لملا محسن: اين كتاب، تأليف ملا محسن قزوینی و به زبان عربى است. وى عوامل را بسيت نوع دانسته است؛ كه سيزده‌تاى آن سماعى و بقيه قياسى است. مؤلف، در تبيين مطالب، علاوه بر استفاده از شواهد قرآنى، روايى، اشعار فارسى و عربى، در لابه‌لاى مباحث با عنوان« تنبيه»، ابهامات را روشن كرده است. |
| − | # شرح | + | # كتاب الهداية في النحو: اين كتاب، به زبان عربى است و يك دوره مسائل مهم نحو را به‌صورت روان و خالى از حشو بيان كرده است. برخى، نويسنده‌ى آن را ابوحیان اندلسی و گروهى ديگر، زبير بن احمد بن سليمان زبيرى شافعى مى‌دانند. كتاب، مشتمل بر يك مقدمه، سه مقصد و يك خاتمه است. مقدمه حاوى سه فصل است. مقصد اول در اسم، مقصد دوم در فعل و مقصد سوم در حرف مى‌باشد. مؤلف در هركدام از اين اقسام سه‌گانه، بعد از تعريف، به اقسام آن از منظرهاى متفاوت پرداخته است. در قسم اول كه اسم است، مؤلف ابتدا مرفوعات، سپس منصوبات و... را مى‌شمارد و احكام هريك را بيان مى‌كند. مقصد دوم كتاب، پيرامون فعل است. مؤلف بعد از اينكه فعل را بر سه قسم ماضى، مضارع و امر تقسيم مى‌كند، هركدام را به همراه احکام و عوامل آن توضيح مى‌دهد. مقصد سوم كتاب در مورد حرف مى‌باشد. مؤلف با برشمردن اقسام هفده‌گانه آن كه برخى از آنها عامل و برخى ديگر غير عامل هستند، به خصوصيات و اقسام آن مى‌پردازد. مؤلف، با ذكر مثال‌هايى از قرآن، روايات، اشعار و... در هر قسم از اقسام فوق، مطلب را به‌خوبى روشن مى‌كند. |
| − | # | + | # كتاب شرح الأنموذج: كتاب «الأنموذج»، كتابى است مختصر و مفيد در نحو، به زبان عربى و به قلم ابوالقاسم محمود زمخشری از بزرگان علماى اهل تسنن در نحو و بلاغت و فقه و حدیث و تفسیر و... اين كتاب، تلخيص اثر ديگر نويسنده به نام «المفصل في صنعة الإعراب» است. نويسنده در« الأنموذج» در نهايت ايجاز، تقريبا تمام مسائل نحو و اندكى از صرف را گفته است. اين كتاب را جمال‌الدين محمد بن عبدالغنى اردبيلى شرح كرده است. شارح، ابتدا يك يا چند عبارت از مؤلف را با عنوان« قال» يا« قوله» آورده، سپس با عنوان« اقول» آن را شرح مى‌دهد. |
| − | + | # كتاب الصمدية: «الصمدية» يا «الفوائد الصمدية في علم العربية» اثر شيخ بهايى، يكى از مهم‌ترين و دقيق‌ترين كتاب‌ها در علم نحو است. مؤلف، اين كتاب را به برادر كوچكش، عبدالصمد ديكته كرده و سپس در اختیار اهل فضل قرار داده است. اين كتاب، جزو كتب درسى در علم نحو در حوزه علمیه است. كتاب «الفوائد الصمدية»، كتابى است مختصر، دقيق با عباراتى زيبا و نثرى استوار و لطيف كه در سال ۱۰۳۰ ق، تأليف شده است. كتاب، بسيار فشرده، ولى داراى مطالب باارزش و سودمندى است و در يك مقدمه و پنج حديقه تنظيم شده است. حديقه اول: در اين حديقه، از كلمه و کلام كه موضوع علم نحو است، سخن به ميان آمده، مؤلف، ابتدا اقسام كلمه و خصوصيات آن را و سپس اقسام اعراب را ذكر كرده است. حديقه دوم: در اين حديقه، فقط مباحثى كه مختص به اسماء است، ذكر شده است. حديقه سوم: اين حديقه مختص به ذكر افعال و متعلقات افعال است و در آن به تقسيمات فعل پرداخته مى‌شود و پس از آن حالات اعرابى فعل مضارع مورد بررسى قرار مى‌گيرد و آنگاه ادوات ناصب و جازم و تأثيرات اين ادوات بر فعل مضارع بررسى مى‌گردد. در ادامه به ذكر افعال مدح و ذم پرداخته مى‌شود و بالاخره با ذكر افعال قلوب و باب تنازع خاتمه مى‌يابد. حديقه چهارم: در اين بخش، اقسام جمل و اعراب آنها ذكر شده است. مصنف، بحث را با تعريف جمله آغاز مى‌كند و آن را به اسميه و فعليه تقسيم مى‌نمايد و نيز از جملاتى كه محلى از اعراب ندارند و آنهايى كه محلى از اعراب دارند، سخن مى‌گويد. در خاتمه اين حديقه، به بحثى كلى از احكام جار و مجرور و ظرف و محل اعرابى آن پرداخته مى‌شود. حديقه پنجم: اين بخش، اختصاص به ذكر مفردات و بيان معانى و تقسيمات حروف و آنچه كه داراى معناى حرفى است، دارد. در اين بخش، ۲۵ قسم از مفردات به ترتيب حروف الفبا ذكر شده است. اين حديقه، با حرف« همزه» آغاز و با حرف« لم» پايان يافته است. | |
| − | + | # كتاب الكبرى في المنطق: اين كتاب، تأليف میر سید شریف جرجانی، به زبان فارسى و در علم منطق است. گفتنى است كه اين اثر به جهت ايجاز و اهميت آن، مورد توجه طلاب علوم دينى قرار گرفته و سال‌ها به‌عنوان متن درسى در حوزه‌هاى علميه و مدارس سنتى تدريس مى‌شده است. متن كتاب، در سى و نه فصل بيان شده است. مؤلف در هر فصل، مطالبى از علم منطق بيان را مى‌كند. برخى فصول، بسيار مختصر و در چند سطر بيان شده است و برخى مفصل و در چند صفحه مى‌باشد. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | # | ||
تمام این رسالات، بنام کتاب جامع المقدمات در دسترس است که بارها به طور مکرر در ایران چاپ شده است. از بهترین چاپ های آن در دو جلد با حاشیه «مدرس افغانی» سال 1365 هجری شمسی در تهران است. | تمام این رسالات، بنام کتاب جامع المقدمات در دسترس است که بارها به طور مکرر در ایران چاپ شده است. از بهترین چاپ های آن در دو جلد با حاشیه «مدرس افغانی» سال 1365 هجری شمسی در تهران است. | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | جامع المقدمات، | + | |
| + | * نرم افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي. | ||
| + | * جامع المقدمات، دائرةالمعارف طهور. | ||
[[رده:کتابهای درسی حوزه]] | [[رده:کتابهای درسی حوزه]] | ||
[[رده:کتابهای صرف و نحو]] | [[رده:کتابهای صرف و نحو]] | ||
نسخهٔ ۱۹ آوریل ۲۰۲۲، ساعت ۰۶:۰۳
 | |
| نویسنده | جمعی از نویسندگان |
| موضوع | زبان عربی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
|
| |
«جامع المقدمات» مجموعه ای است از کتابهای «صرفی و نحوی و غیره» به زبان فارسی و عربی، که طلاب علوم دینی در حوزه های علمیه به عنوان مقدمه ای برای دروس سنگینتر و مهمتر، آن را خوانده و با مسائل صرف و نحو و منطق و اخلاق آشنا می شوند. بسيارى از نويسندگان اين کتاب از عامه هستند، ولى با توجه به اهميت مطالب آن، از ديرباز در حوزه‌های علمیه شیعه تدريس مى‌شده است؛ البته امروزه جز هدايه و صمديه، ديگر كتب اين مجموعه در حوزه به‌صورت رسمى تدريس نمى‌شود.
محتوای کتاب
«جامع المقدمات» مشتمل بر پانزده كتاب است كه در يك جلد تنظيم شده است. مباحث كلى كتاب را مى‌توان به يك كتاب اخلاقى، يك كتاب منطقى، شش كتاب در علم صرف و هفت كتاب نحوى تقسيم كرد. این کتب عبارتند از: «آداب المتعلمین»، «الأمثلة»، «شرح الأمثلة»، «صرف مير»، «التصريف»، «شرح التصريف»، «الصيغ المشكلة»، «العوامل للجرجاني»، «العوامل المنظومة»، «شرح العوامل في النحو»، «العوامل لملا محسن»، « الهداية»، «شرح الأنموذج»، «الصمدية» و «الكبرى في المنطق».
- كتاب آداب المتعلمين: كتابى درباره آداب تعليم و تربيت اسلامى، رسم علم آموختن و دانستنى‌هاى طالب علم و مراتب اخلاقى است. اين كتاب به عربى نگاشته شده است. برخى، نويسنده‌ى اين كتاب را برهان‌الدين زرنوجى فقيه و عالم بزرگ قرن پنجم و ششم هجرى قمرى دانسته‌اند و برخى نيز آن را به خواجه نصیرالدین طوسی (۶۷۲-۵۷۹ ق) نسبت داده‌اند. كتاب، مشتمل بر دوازده فصل است. متن عربى كتاب در بالاى صفحه و ترجمه آن در ذيل آن آمده است. مؤلف، مسائل مورد نياز طالب علم را به سبكى زيبا با استمداد از آیات، روایات و اشعار از ابتدا تا پايان تبيين كرده است. مؤلف علاوه بر مسائل اخلاقى و شيوه آموختن و احترام به استاد، از مسائل مادى نيز غافل نبوده و فصل آخر كتاب را (اسباب جلب روزى و زيادى عمر و نقصان هريك) به اين امر اختصاص داده است.
- كتاب الأمثلة: اين كتاب، در علم صرف، به زبان فارسی و نوشته مير سيد شريف جرجانى است. مؤلف، در چند صفحه به‌طور خلاصه، مشتقات مصدر؛ يعنى صيغه‌هاى ماضى، مضارع، اسم فاعل، اسم مفعول، امر، نهى، جحد، نفى و استفهام را بيان كرده است.
- كتاب شرح الأمثله: اين كتاب، نيز تأليف مير سيد شريف جرجانى و به زبان فارسى است. مؤلف، ابتدا تمام واژه‌هاى كتاب را تعريف كرده و سپس قاعده ساختن هركدام از افعال را به‌صورت كامل بيان كرده است. ايشان در اين كتاب در تمام صيغه‌ها از مصدر «ضرب» استفاده كرده است و بعد از هر صيغه به‌حسب آن صيغه، آن را ترجمه نموده است.
- كتاب صرف مير: صرف مير به اسم نويسنده‌اش مير سيد شريف است. اين كتاب نيز در علم صرف و به فارسى است. صرف مير، در سى و يك فصل تنظيم شده و شامل مباحث افعال و اسما با تمام مشتقاتش است. در اين كتاب مى‌خوانيم كه كلمه يا اسم است يا فعل يا حرف و اسم نيز بر سه قسم ثلاثى، رباعى و خماسى است و فعل بر دو قسم ثلاثى و رباعى است و هركدام از اين اقسام يا مجرد است و يا مزيد و هركدام از اين اقسام داراى ابوابى هستند. مؤلف سعى كرده با استفاده از مثال‌هاى متفاوت، تمام ابواب مذكور را براى طالب علم عربى به‌خوبى روشن كند. ايشان علاوه بر اين مواردى كه ذكر شد، مباحث ديگرى از قبيل معلوم، مجهول، لازم، متعدى، صحیح و معتل و بسيارى از مسائل علم صرف را در قالبى زيبا كه گه‌گاهى با اشعارى نيز همراه است، بيان كرده است.
- كتاب التصريف: اين كتاب، تأليف عبدالوهاب بن عبادالدین زنجانی، از علماى قرن هفتم و به زبان عربی است. كتاب درباره صرف افعال عربى به همراه ساختن و تصريف برخى از اسمايى است كه از فعل ساخته مى‌شوند، مانند اسماء فاعل، مفعول، مكان و زمان. كتاب با بحث اسم آلت به پايان مى‌رسد. مؤلف، علاوه بر مطالب مذكور، موضوعاتى همچون مهموز، مضاعف و معتل به همراه اقسام آن را به طالب علم عربى آموزش مى‌دهد. وى در ابتداى هر فصل، ابتدا توضيح كوتاهى در باره موضوع مورد بحث مى‌دهد، سپس شيوه ساختن و تصريف آن را همراه با مثال‌هايى روشن مى‌كند. دو تنبيه، يكى در ابتداى كتاب (درباره فعل لازم و متعدى) و ديگرى در انتهاى آن (درباره شيوه ساختن مصدر مره) آمده است.
- كتاب شرح التصريف: اين كتاب را مسعود بن عمر قاضی تفتازانی، به زبان عربى در شرح «التصريف» عبدالوهاب بن عبادالدين زنجانى نوشته است. بر كتاب «التصريف» زنجانى شروح فراوانى نوشته شده است كه يكى از مهم‌ترين آنها، همين شرحى است كه تفتازانى در سن شانزده سالگى به‌عنوان نخستين اثر خويش تأليف كرده است. شرح مذكور، شرحى مزجى است. شارح علاوه بر مثال‌هاى فراوان، از آیات قرآن و اشعار نيز بهره برده است.
- الصيغ المشكلة: اين كتاب كه به زبان فارسى و مؤلف آن ناشناخته است، رساله‌اى است در تبيين و تعيين و ريشه‌يابى برخى از صيغه‌هاى افعال و اسماء عربی كه دشوار به نظر مى‌رسند. در اين رساله، بيست و پنج صيغه عربى بيان شده است كه چهار مورد آن (تقفُ، متُّ، تزدري، و ازَّيَّنت)، از قرآن است.
- العوامل للجرجاني: اين كتاب، به زبان عربى، تأليف عبدالقاهر جرجانى و در باره صد عامل در نحو است. بر اين كتاب، شرح‌هاى متعددى نوشته شده است. قطب‌الدین راوندی، ملامحسن فيض كاشانى و فاضل هندى از جمله شارحان شيعى اين كتابند. مؤلف، عوامل را به دو دسته لفظى و معنوى و اولى را به دو قسم سماعى و قياسى و سماعى را به سيزده نوع تقسيم كرده است. تعداد عوامل معنوى، دوتا، تعداد عومل لفظى سماعى، نود و يكى و تعداد عوامل لفظى قياسى، هفت‌تاست كه مجموعا صدتا مى‌شود.
- العوامل المنظومة: مؤلف اين كتاب، كمال‌الدين بن حسام، است. وى ۱۰۰ عامل نحوى را كه در كتاب پيشين ياد شد، در ضمن ۳۲ بيت شعر فارسى بيان كرده و به‌عنوان ترجمه‌اى مختصر و منظوم از عوامل جرجانى، به حاكم وقت هرات معزالدين حسين پيش‌كش نموده است.
- كتاب شرح العوامل في النحو: اين كتاب، تأليف ملا نظرعلی گیلانی، در شرح« العوامل» عبدالقاهر جرجانى و به زبان عربى است. شارح، كتاب عوامل را به‌گونه مزجى شرح داده است. وى براى تبيين مطالب، مثال‌هايى متنوع از آيات و روايات و اشعار و... ذكر كرده است. در بخش حروف جر، معانى تك‌تك آنها را همراه با مثال ذكر كرده است.
- كتاب العوامل لملا محسن: اين كتاب، تأليف ملا محسن قزوینی و به زبان عربى است. وى عوامل را بسيت نوع دانسته است؛ كه سيزده‌تاى آن سماعى و بقيه قياسى است. مؤلف، در تبيين مطالب، علاوه بر استفاده از شواهد قرآنى، روايى، اشعار فارسى و عربى، در لابه‌لاى مباحث با عنوان« تنبيه»، ابهامات را روشن كرده است.
- كتاب الهداية في النحو: اين كتاب، به زبان عربى است و يك دوره مسائل مهم نحو را به‌صورت روان و خالى از حشو بيان كرده است. برخى، نويسنده‌ى آن را ابوحیان اندلسی و گروهى ديگر، زبير بن احمد بن سليمان زبيرى شافعى مى‌دانند. كتاب، مشتمل بر يك مقدمه، سه مقصد و يك خاتمه است. مقدمه حاوى سه فصل است. مقصد اول در اسم، مقصد دوم در فعل و مقصد سوم در حرف مى‌باشد. مؤلف در هركدام از اين اقسام سه‌گانه، بعد از تعريف، به اقسام آن از منظرهاى متفاوت پرداخته است. در قسم اول كه اسم است، مؤلف ابتدا مرفوعات، سپس منصوبات و... را مى‌شمارد و احكام هريك را بيان مى‌كند. مقصد دوم كتاب، پيرامون فعل است. مؤلف بعد از اينكه فعل را بر سه قسم ماضى، مضارع و امر تقسيم مى‌كند، هركدام را به همراه احکام و عوامل آن توضيح مى‌دهد. مقصد سوم كتاب در مورد حرف مى‌باشد. مؤلف با برشمردن اقسام هفده‌گانه آن كه برخى از آنها عامل و برخى ديگر غير عامل هستند، به خصوصيات و اقسام آن مى‌پردازد. مؤلف، با ذكر مثال‌هايى از قرآن، روايات، اشعار و... در هر قسم از اقسام فوق، مطلب را به‌خوبى روشن مى‌كند.
- كتاب شرح الأنموذج: كتاب «الأنموذج»، كتابى است مختصر و مفيد در نحو، به زبان عربى و به قلم ابوالقاسم محمود زمخشری از بزرگان علماى اهل تسنن در نحو و بلاغت و فقه و حدیث و تفسیر و... اين كتاب، تلخيص اثر ديگر نويسنده به نام «المفصل في صنعة الإعراب» است. نويسنده در« الأنموذج» در نهايت ايجاز، تقريبا تمام مسائل نحو و اندكى از صرف را گفته است. اين كتاب را جمال‌الدين محمد بن عبدالغنى اردبيلى شرح كرده است. شارح، ابتدا يك يا چند عبارت از مؤلف را با عنوان« قال» يا« قوله» آورده، سپس با عنوان« اقول» آن را شرح مى‌دهد.
- كتاب الصمدية: «الصمدية» يا «الفوائد الصمدية في علم العربية» اثر شيخ بهايى، يكى از مهم‌ترين و دقيق‌ترين كتاب‌ها در علم نحو است. مؤلف، اين كتاب را به برادر كوچكش، عبدالصمد ديكته كرده و سپس در اختیار اهل فضل قرار داده است. اين كتاب، جزو كتب درسى در علم نحو در حوزه علمیه است. كتاب «الفوائد الصمدية»، كتابى است مختصر، دقيق با عباراتى زيبا و نثرى استوار و لطيف كه در سال ۱۰۳۰ ق، تأليف شده است. كتاب، بسيار فشرده، ولى داراى مطالب باارزش و سودمندى است و در يك مقدمه و پنج حديقه تنظيم شده است. حديقه اول: در اين حديقه، از كلمه و کلام كه موضوع علم نحو است، سخن به ميان آمده، مؤلف، ابتدا اقسام كلمه و خصوصيات آن را و سپس اقسام اعراب را ذكر كرده است. حديقه دوم: در اين حديقه، فقط مباحثى كه مختص به اسماء است، ذكر شده است. حديقه سوم: اين حديقه مختص به ذكر افعال و متعلقات افعال است و در آن به تقسيمات فعل پرداخته مى‌شود و پس از آن حالات اعرابى فعل مضارع مورد بررسى قرار مى‌گيرد و آنگاه ادوات ناصب و جازم و تأثيرات اين ادوات بر فعل مضارع بررسى مى‌گردد. در ادامه به ذكر افعال مدح و ذم پرداخته مى‌شود و بالاخره با ذكر افعال قلوب و باب تنازع خاتمه مى‌يابد. حديقه چهارم: در اين بخش، اقسام جمل و اعراب آنها ذكر شده است. مصنف، بحث را با تعريف جمله آغاز مى‌كند و آن را به اسميه و فعليه تقسيم مى‌نمايد و نيز از جملاتى كه محلى از اعراب ندارند و آنهايى كه محلى از اعراب دارند، سخن مى‌گويد. در خاتمه اين حديقه، به بحثى كلى از احكام جار و مجرور و ظرف و محل اعرابى آن پرداخته مى‌شود. حديقه پنجم: اين بخش، اختصاص به ذكر مفردات و بيان معانى و تقسيمات حروف و آنچه كه داراى معناى حرفى است، دارد. در اين بخش، ۲۵ قسم از مفردات به ترتيب حروف الفبا ذكر شده است. اين حديقه، با حرف« همزه» آغاز و با حرف« لم» پايان يافته است.
- كتاب الكبرى في المنطق: اين كتاب، تأليف میر سید شریف جرجانی، به زبان فارسى و در علم منطق است. گفتنى است كه اين اثر به جهت ايجاز و اهميت آن، مورد توجه طلاب علوم دينى قرار گرفته و سال‌ها به‌عنوان متن درسى در حوزه‌هاى علميه و مدارس سنتى تدريس مى‌شده است. متن كتاب، در سى و نه فصل بيان شده است. مؤلف در هر فصل، مطالبى از علم منطق بيان را مى‌كند. برخى فصول، بسيار مختصر و در چند سطر بيان شده است و برخى مفصل و در چند صفحه مى‌باشد.
تمام این رسالات، بنام کتاب جامع المقدمات در دسترس است که بارها به طور مکرر در ایران چاپ شده است. از بهترین چاپ های آن در دو جلد با حاشیه «مدرس افغانی» سال 1365 هجری شمسی در تهران است.
منابع
- نرم افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي.
- جامع المقدمات، دائرةالمعارف طهور.
