بحر المعارف (کتاب)
«بحر المعارف» مهم‌‌ترین کتاب ملا عبدالصمد همدانی (م، ۱۲۱۶ ق) در تصوف و عرفان به زبان فارسی مخلوط به عربی است. این کتاب، بازگو کنندۀ ایام سلوک معنوی مؤلف است که وی آن را در اواخر عمر، در کربلا تألیف کرده است. وی در اثبات تصوف و تعالیم آن، بر ضد مخالفانش، دلایلی نقلی از قرآن و احادیث آورده است.
محتویات
مؤلف
ملا عبدالصمد همدانی (م، ۱۲۱۶ ق) فقيه، متکلم، عارف و اديب قرن 13 هجری است. وي با بعضي از مشايخ تصوّف در کربلا ملاقات داشته و از آنها به تلقين ذکر و فکر مشرّف گشته است. در کتاب «بحرالمعارف» تأثيرپذيري او از تصوّف کاملا هويداست.
ملا عبدالصمد در علوم ظاهر شاگرد وحيد بهبهاني و سيد علي طباطبایی صاحب رياض المسائل بود و مورد اعتماد علامه بحرالعلوم بوده است. او نزدیک سی سال در کربلا بر مسند اجتهاد و فتوا و تدریس نشست، و در همان سالها کتبی در علوم مختلف اسلامی نوشت. بحرالمعارف، بحر الحقائق، رساله ای در غنا، شرح معارج الاصول، فی العشق الالهی و کتابی در لغت و دیوان شعر، از تألیفات اوست.
ملا عبدالصمد همدانی در حملۀ دوم وهابيان به کربلاي معلا در روز غدير سال ۱۲۱۶ قمری به شهادت نائل آمده است و خود پيش از آن مکرر مي‌فرموده: به زودي محاسن سفيدم به خون سرم خضاب خواهد شد.
محتوای کتاب
کتاب «بحرالمعارف» طبق تصريح نويسنده مشتمل است بر مباحث «حکمت اربعۀ عمليّه» يعني: ۱. تهذيب اخلاق ظاهر ۲. پيرايش نفس از رذائل ۳. آرايش درون به فضائل ۴. و نتيجه‌اي که از اينها بهرۀ نفس مي‌گردد.
اين کتاب مشتمل بر يک مقدمه کوتاه و ۱۲۶ فصل است. شمارگان و عناوين فصل‌ها را مصحح محترم افزوده‌اند. با نگاهي گذرا به عناوين فصول به دست مي‌آيد که نيمي از کتاب به مباحث کلامي و به‌ويژه بحث امامت پرداخته و نيمي ديگر در عرفان و تصوّف است.
عبدالصمد همدانی در تألیف کتاب «بحرالمعارف» علاوه بر استفاده از بسیاری کتابهای عرفان عملی و نظری، در اثبات تصوف و تعالیم آن، مطالب خود را به آیات و احادیث نیز مستند کرده است. در این کتاب از مشایخ تصوف، مانند معروف کرخی و جنید و نجم‌الدین کبری نیز اقوال بسیاری ذکر شده است.
بحرالمعارف، در جمع تصوف و تشیع، در همان مسیر «جامع الاسرار» سید حیدر آملی است و یکی از منابع بحر المعارف نیز بوده است. بخشهایی از جلد اول و به‌خصوص جلد دوم کتاب بحر المعارف در موضوع ولایت و شئون آن، بنا بر سیاق عارفان است. وی در این اثر خواسته است از منظر ولایت، تصوف را اثبات و تعالیم آن را تفسیر کند.
بحر المعارف از حیث ترتیب بابها و فصول و ذکر عناوین تا حدی به کتاب «مرصاد العباد» نجم‌الدین رازی شباهت دارد، با این تفاوت که شرح و تفصیل مطالب مبتنی بر عقاید و مأثورات شیعه است، چنانکه مثلاً در جلد اول، در مبحث «شرایط شیخ و مرشد» و «بحثی جامع در امامت»، دربارۀ مناقب حضرت علی علیه‌السلام و اثبات امامت آن حضرت سخن گفته‌است.
مؤلف در این اثر با لحنی توأم با مهر و محبت، اکثر مطالب را با عبارت «ای عزیز» آغاز کرده که یادآور کتاب انسان کامل عزیزالدین نسفی است؛ اما، به شیوۀ متکلمان شیعه، لحن جدلی نیز دارد.
ویژگی های کتاب
نقاط قوت کتاب:
- ۱. برترين نقطۀ قوت کتاب استشهادات فراواني است که نويسنده در مباحث گوناگون عرفاني به متونِ اصلي دين يعني کتاب و سنّت دارد. فهرست آيات و روايات پايانِ کتاب نشانگر احاطۀ وسيع مؤلف به قرآن و روايات و تلاش پي‌گير او در زمينۀ مستندسازي مطالب عرفاني است. فقط در جلد اول کتاب به بيش از ۲۵۰ آيه و ۶۵۰ روايت استناد و استشهاد کرده است که جاي اعجاب و تقدير دارد.
- ۲. کتاب به دست عالمي شيعي كه ميان ظاهر و باطن و معقول و منقول جمع كرده بوده، نگاشته شده است و نگرش شيعي در آن موج مي‌زند.
- ۳. توجه کتاب به امّهات مباحث عرفاني برگ زرين ديگري است.
- ۴. دقائق و ظرائف عرفاني کتاب را منبعي براي محققان ساخته كه ما نيز در اين نوشتار از آنها سود برده‌ايم.
نقاط ضعف کتاب:
- ۱. پاره‌اي مطالب موهون و سست که در مقدمۀ مصحح محترم هم، به آن اشاره شده است.
- ۲. تأثر کتاب از پاره‌اي آموزه‌هاي تصوّف که قابل تأييد نيست.
- ۳. ذکر منقولات مردود بدون اشاره به وجه ردّ آنها به گونه‌اي که خواننده چنين گمان مي‌كند که نويسنده پذيراي مطلب است و نقدي بر آن ندارد. مصحح محترم در پاره‌اي موارد اين منقولات را نقد كرده است.
- ۴. عاري بودن کتاب از هرگونه نظم منطقي در چينش مطالب، مثلاً جلد نخست کتاب با بحث «شرايط استجابت دعا» آغاز مي‌شود و سپس بحث «لزوم ذکر مشايخ» و آن‌گاه بحث «تحصيل دوستان ايماني» و سپس «لزوم يادآوري گناهان و جلوگيري از خودبيني» و بعد بحث «زيارت مشاهد اولياء» و سپس بحث «فضيلت و صفات شيعه» و همين‌طور ... مي‌آيد در فصل ۱۴ به «راه‌هاي رسيدن به خدا» مي‌رسيم که منطقاً بايد فصل اول مي‌بود.
- ۵. اين کتاب در حقيقت دو کتاب در يک کتاب است. کتابي در عرفان و کتابي در مبحث امامت از علم کلام و متاسفانه مباحث در دو بخش مستقل، مورد بررسي قرار نگرفته است.
منابع
- "بحر المعارف"، پایگاه عرفان و حکمت.
- دانشنامه جهان اسلام، مدخل "همدانی، عبدالصمد" از شهرام پازوکی.
