ابن حجر عسقلانی
احمد بن علی (773-852 ق) معروف به «ابن حَجَر عَسقلانی» از عالمان و مورخان بزرگ قرن هشتم هجری است. از مهمترین آثار وی می توان به «فتح‌الباری بشرح حدیث البخاری»، «لسان المیزان» و «الاصابه فی تمییزالصحابه» اشاره کرد.
| |
| نام کامل | شهاب‌الدین ابوالفضل احمد بن علی معروف به اِبْن‌ِ حَجَر عَسْقَلانی |
| زادروز | 773 قمری |
| زادگاه | قاهره |
| وفات | 28 ذی الحجه سال 852 |
| مدفن | گورستان بنی الخرّوبی میان مرقد امام شافعی و شیخ مسلم سُلَمی در برابر جامع دیلمی |
|
| |
| اساتید |
محمد بن عبدالله بن ظهیره، عفیف نشاوری، ابومحمد اَبْناسی،... |
|
| |
| آثار |
فتح‌الباری بشرح حدیث البخاری،لسان المیزان، الدُّرَرُالكامنه فی اعیان‌المائه‌الثامنه، اِنباءُالغُمر بابناءِالعمر،... |
ولادت
شهاب‌الدین ابوالفضل احمد بن علی معروف به اِبْن‌ِ حَجَر عَسْقَلانی كِنانی در بیست و دوم شعبان سال 773 ق. در قاهره مصر متولد شد.
پدر وی علی بن محمد عسقلانی (720-777 ق) نیز اهل علم بود و نیابت در حكم و قضا را بر عهده داشت. ابن‌حجر پیش از چهار سالگی، پدر خود را از دست داد و سپس یكی از بازرگانان مشهور به نام زكی‌الدین ابوبكر علی الكارمی‌الخَرّوبی وصایت ابن حجر را بنا به وصیت پدرش بر عهده گرفت.
تحصیلات
ابن حجر در پنج سالگی به مكتب فرستاده شد و در آنجا قرآن را فراگرفت. در یازده سالگی با وصی خود به مكه رفت و در آنجا مجاور شد.
ابن حجر به هنگام مجاورت در مكه (785 ق)، علم حدیث را نزد محمد بن عبدالله بن ظهیره آموخت و كتاب عمدةالاحكام ابن سرور جماعیلی را نزد او خواند و در بازگشت به مصر (786 ق) باز به فراگرفتن حدیث مشغول شد. در مكه نیز صحیح بخاری را از عفیف نشاوری استماع كرد، در هفده سالگی فقه و عربی و حساب را از یكی از اوصیای خود فراگرفت و نیز در نزد ابومحمد اَبْناسی فقه خواند.
ابن حجر در سفرهای متعدد خود به خانه خدا، شام، قدس، یمن، عدن و اسكندریه هیچ‌گاه از كسب علم غفلت نمی‌كرد و هر جا شیخی و فقیهی می‌یافت كه می‌توانست از او حدیثی بشنود و فایده‌ای برگیرد، بی‌درنگ به دیدنش می‌شتافت.
تدریس
چون ابن حجر در فقه، حدیث و تفسیر تبحر یافت، در مدارس مختلف به تدریس پرداخت. سخاوی نام دروس و مدارسی را كه ابن‌حجر در آنها تدریس كرده است چنین نام می‌برد: تفسیر در حَسَنیه و منصوریه؛ حدیث در بیبر سیه، جمالیه، زینبیه، شیخونیه، جامع طولون و قبه منصوریه؛ اسماع حدیث در محمودیه؛ فقه در خَرّوبیه، فخریه، شیخونیه، صالحیه، صلاحیه، و مؤیدیه.
برجسته‌ترین شاگرد ابن حجر كه از معتقدان و پیروان او نیز بوده است، محمد بن عبدالرحمن سخاوی است كه شرح حال او را در سه كتاب الضوءاللامع، الذیل علی رفع‌الاصر و الجواهر والدّرر فی ترجمه شیخ‌الاسلام ابن حجر به رشته تحریر آورده است.
فعالیتهای اجتماعی
در 811 ق. وظیفه افتاء در دارالعدل به ابن‌حجر محول گردید كه ظاهراً چندین سال این وظیفه را برعهده داشته است. ابن حجر علاوه بر فتوی به ایراد خطبه در مساجد مصر نظیر جامع الازهر و جامع عمرو بن العاص نیز می‌پرداخت.
از جمله وظایف ابن‌حجر، كتابداری كتابخانه مدرسه محمودیه بود كه نفیس‌ترین كتاب‌ها را داشت و این كتاب‌ها را قاضی برهان‌الدین ابراهیم بن عبدالرحیم ابن‌جماعه جمع كرده و در آن، آثار به خط مؤلفان فراوان بود. بیشتر این كتاب‌ها را پس از او جمال‌الدین استادار گرفت و آن را وقف مدرسه خود كرد. ابن حجر پس از تصدی كتابداری این كتابخانه، دو فهرست برای آن تنظیم كرد: فهرستی موضوعی بر طبق علوم و فهرستی به ترتیب حروف الفبا برای اسامی كتاب‌ها. ابن حجر هفته‌ای یك روز در این كتابخانه كار می‌كرد و توانست كتاب‌هایی را كه پیش از او از این كتابخانه مفقود شده بود، بازگرداند.
ابن حجر به سبب دانش پهناور خود در حدیث و فقه شایستگی بی‌چون و چرایی برای منصب قضا داشت. از این‌رو، تقریباً از سال 824 ق. تا پایان عمر به طور ناپیوسته به امر نیابت در قضا، قضاوت و سمت قاضی‌القضاتی اشتغال داشت. به گفته سخاوی مدت جلوس او بر مسند قضا در سراسر زندگیش كمی بیش از بیست و یك سال بود.
آثار و تألیفات
ابن‌حجر یكی از پركارترین مؤلفان جهان اسلام است. تألیفات وی به طور عمده در حدیث، رجال و تاریخ است. تألیفات ابن‌حجر بسیار است و بخش قابل ملاحظه‌ای از آنها به چاپ رسیده است. فهرستی از آثار او در كتاب‌های سخاوی و در شَذراتُ‌الذّهب و دیگر كتب شرح حال او آمده است.
فتح الباری بشرح حدیث البخاری
مهمترین کتاب او در حدیث، فتح الباری بشرح حدیث البخاری است. چنانکه خود در پایان کتاب گفته مقدمه آن را در ۸۱۳ق. نوشته است. این مقدمه به نام «هَدْی الساری لمقدمة فتح الباری» است که در ۱۰ فصل است و در بیان موضوع کتاب صحیح بخاری و تحقیق درباره شروط روات و تراجم آن (عناوین ابواب) است و نیز علت اینکه چرا بخاری گاهی احادیث را تقطیع و یا تکرار و اعاده کرده است و نیز اینکه بعضی احادیث را «معلق» و «موقوف» آورده است، نیز ضبط کلمات غریب، نام‌های مشکل، کنی و انساب، همچنین جواب انتقادات دارقطنی و دیگران و مطالب دیگر است. این مقدمه یکی از کتاب‌های مهم در باب صحیح بخاری است. او در ۸۱۷ق شروع به شرح متن صحیح بخاری کرد. مدتها پیش از اتمام کتاب شهرت آن به اطراف ممالک اسلامی رسیده بود و شاهرخ پسر تیمور در ۸۳۳ق رسولی به دربار الملک الاشرف برسبای فرستاد و این کتاب را خواست. ابن حجر ۳ جلد کتاب را که تا آن تاریخ تمام کرده بود فرستاد.
لسان المیزان
از جمله کتب مهم ابن حجر کتاب لسان المیزان است که اختصار و تکمله‌ای است بر کتاب «میزان الاعتدال» ذهبی درباره رجالی که به قول اهل سنت از ضعفا و متروکین و مجهولین هستند. ابن حجر در لسان المیزان نام راویان کتب ستّه را که مزّی در تهذیب الکمال ذکر کرده، در کتاب خویش نیاورده، زیرا حاجتی به تکرار آنها احساس نمی‌کرده است. ذهبی در میزان الاعتدال تشیع و غلوّ در تشیع را جزء بدعت کوچک شمرده است و می‌گوید اینگونه اشخاص در میان تابعین و اصحاب تابعین زیاد بوده‌اند و اگر حدیث آنها رد شود، مقدار زیادی از احادیث نبوی از میان می‌رود، اما رفض را جزو بدعت کبری شمرده است و آن عبارت از رد ابوبکر و عمر و نقص مقام آنان است و می‌گوید در میان اهل رفض آدم راستگو دیده نمی‌شود.
الدرر الکامنة
از کتاب‌های مهم ابن حجر در تاریخ، الدرر الکامنه فی اعیان المائة الثامنه است. در مقدمه کتاب می‌گوید: در این کتاب ترجمه احوال اعیان و ملوک و امرا و نویسندگان و وزرا و ادبا و شعرا و روات حدیث نبوی را در قرن ۸ق گرد آورده است. تألیف کتاب در ۸۳۰ق تمام شده است. بعضی از نواقص کتاب را سخاوی تکمیل کرده است. اصل کتاب شامل ۵۰۰، ۴ ترجمه است و سخاوی ۹۰۰ ترجمه بر آن افزوده است.
انباء الغمر
کتاب مهم دیگر ابن حجر در تاریخ اِنباء الغُمر بأبناء العمر است. ابن حجر در این کتاب حوادث زمان خود را در ۷۷۳ق تا ۸۵۰ق آورده و در آن تاریخ پادشاهان و امرا و بزرگان و روات حدیث و مشایخ خود را ذکر کرده است. کتاب انباء الغمر از کتاب‌های مهم تاریخ ممالیک در اواخر قرن ۸ و نیمه اول سده ۹ق است و در آن مؤلف نه تنها به حوادث سیاسی و نظامی زمان خود توجه کرده، بلکه اوضاع مالی و اقتصادی و کشاورزی مصر را نیز از نظر دور نداشته است و به جزئیاتی از قبیل وضع هوا و باران و قحطی‌ها و بیماری‌های مسری مخصوصاً طاعون که در آن زمان در سال‌های مختلف در مصر و شام کشتار وحشتناک می‌کرده، پرداخته است. در شرح حال علما و امرا به خصوصیات اخلاقی آنها اشاره کرده و از انتقاد بسیاری از معاصران غفلت نکرده است.
الاصابة فی تمییز الصحابة
از کتاب‌های مهم و مشهور ابن حجر الاصابة فی تمییز الصحابة است که شاید از مهمترین کتاب‌ها در علم رجال باشد.
وفات
ابن‌حجر در 28 ذی الحجه سال 852 ق، پس از یك ماه بیماری، درگذشت و در گورستان بنی الخرّوبی میان مرقد امام شافعی و شیخ مسلم سُلَمی در برابر جامع دیلمی به خاك سپرده شد.
منابع
- دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "ابن حجر عسقلانی" از عباس زریاب خویی (دابا)؛ تلخیص و بازنگاری نوری السادات شاهنگیان، بازیابی: 7 مرداد 1392.
- دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "ابن حجر عسقلانی" از عباس زریاب خویی
