دعای ۴۹ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
دعا برای دفع شرّ دشمنان؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیهِ السَّلَامُ فِی دِفَاعِ کیدِ الْأَعْدَاءِ، وَ رَدِّ بَأْسِهِمْ:
إِلَهِی هَدَیتَنِی فَلَهَوْتُ، وَ وَعَظْتَ فَقَسَوْتُ، وَ أَبْلَیتَ الْجَمِیلَ فَعَصَیتُ، ثُمَّ عَرَفْتُ مَا أَصْدَرْتَ إِذْ عَرَّفْتَنِیهِ، فَاسْتَغْفَرْتُ فَأَقَلْتَ، فَعُدْتُ فَسَتَرْتَ، فَلَک -إِلَهِی- الْحَمْدُ.
تَقَحَّمْتُ أَوْدِیةَ الْهَلَاک، وَ حَلَلْتُ شِعَابَ تَلَفٍ، تَعَرَّضْتُ فِیهَا لِسَطَوَاتِک وَ بِحُلُولِهَا عُقُوبَاتِک.
وَ وَسِیلَتِی إِلَیک التَّوْحِیدُ، وَ ذَرِیعَتِی أَنِّی لَمْ أُشْرِک بِک شَیئاً، وَ لَمْ أَتَّخِذْ مَعَک إِلَهاً، وَ قَدْ فَرَرْتُ إِلَیک بِنَفْسِی، وَ إِلَیک مَفَرُّ الْمُسیءِ، وَ مَفْزَعُ الْمُضَیّعِ لِحَظِّ نَفْسِهِ الْمُلْتَجِئِ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعا در دفع نیرنگ دشمنان:
بارالها هدایتم فرمودی ولی به کارهای پوچ پرداختم، و پندم دادی اما سنگدل شدم، و بهترین نعمت به من دادی و نافرمانی کردم، سپس به زشتی گناه آگاهم فرمودی و از آنم بازداشتی و من از آن آگاه شدم، پس از تو آمرزش خواستم و از من درگذشتی، ولی به گناه بازگشتم و تو پوشاندی، پس ستایش توراست ای خدای من.
خود را به وادی‌های هلاکت‌افکنده‌ام و به درّه‌های تباهی وارد شده‌ام و با ورود در آن در معرض قهر تو قرار گرفته‌ام، و با فرودآمدن در آن با عقوبتت روبرو شده‌ام
و وسیله‌ام به سوی تو توحید است، و دستگیره‌ام آن است که چیزی را با حضرتت شریک نساختم و با حضرتت خدایی نگرفتم، و اکنون با وجودم به سویت گریزانم، و گریزگاه انسان بدکار و پناهگاه آن که سود خویش را از دست داده و پناهنده شده درگاه توست.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است در دور ساختن مکر دشمنان و بازگرداندن قهر ایشان:
اى خداى من، تو مرا هدایت کردى و من به لهو و غفلت روى آوردم. پندم دادى و من سخت دلى نمودم. نعمتهاى نیکویم دادى و من نافرمانى کردم. آنگاه آنچه مرا از آن منع کرده بودى به من شناسانیدى و من شناختم و آمرزش طلبیدم و تو گناه من بخشیدى. زان سپس من بار دیگر به گناه بازگشتم و تو اغماض کردى. پس حمد باد تو را اى خداوند من.
خود را در وادیهاى هلاکت درافکندم و به دره هاى تلف درآمدم و در آن احوال، با سطوت و قهر تو، با عذابها و عقوبتهاى تو رویاروى شدم.
بار خدایا، رهتوشه ى من براى رسیدن به تو، اعتقاد من به یکتایى توست و دستاویز من اینکه هیچ چیز در خدایى با تو شریک نساخته ام و کسى را جز تو به خدایى نگرفته ام و اینک خود در تو گریخته ام، زیرا خطاکاران را جز تو فرار گاهى نیست و براى پناهنده اى که بهره ى خویش تباه کرده است جز تو پناهگاهى نیست.
ترجمه ارفع
دعا براى دفع شر دشمنان:
خدایا هدایتم کردى ولى غافل ماندم، موعظه ام نمودى و سخت دل شدم و زیبایى ها را به من دادى و من نافرمانیت کردم و سپس آنچه را که به من معرفى کردى شناختم، آنگاه استغفار نمودم و تو مرا بخشیدى ولى دوباره من به گناه بازگشتم و تو پوشاندى پس ای خداى من حمد مخصوص توست.
پروردگارا خود را در دره هاى هلاکت افکندم و در راههاى تلف شدن خود را قرار دادم و در آن دره ها و راهها به سخت گیریهایت و عذابهایت مبتلا گشتم.
الها وسیله من به سوى تو یکتاپرستى است و راه من به درگاهت نگرفتن شریک براى توست و من در کنار تو خدایى را برنگزیده ام و با جانم به سویت گریخته ام و البته گریزگاه گنهکار و پناهگاه آنکه حظ خود را ضایع کرده به سوى توست.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است در دفع حیله دشمنان و رد خطر و زیان آنان:
خدایا، مرا راه نمودى من غفلت کردم، و مرا پند دادى من سنگدل شدم، و به من نیکى کردى من نافرمانى نمودم، سپس چون آگاهم ساختى عنایت هاى تو را شناختم، پس آمرزش خواستم و تو گذشت کردى، باز به نافرمانى بازگشتم و تو پوشاندى، پس تو را سپاس اى خداى من.
در وادى هاى هلاکت درآمده ام، و در دره هاى نابودى وارد شده ام، و در این موارد خود را در معرض خشم و غضبت قرار داده ام، و با این ورود، هدف کیفرهایت قرار گرفته ام.
و وسیله من به سوى تو اعتقاد من به یکتایى توست، و دستاویزم همین است که چیزى را شریک تو ندانسته، و خدایى را با تو پرستش نگرفته ام، و همانا با جان و دل به سوى تو گریخته ام، و تنها گریزگاه گنهکار و پناهگاه کسى که بهره خود را تباه ساخته و به درگاه تو پناه آورده بارگاه توست.
ترجمه الهی قمشه‌ای
حضرت به این دعا جهت دفع کید و مکر دشمنان به درگاه خدا راز و نیاز مى کرد:
اى خداى من تو مرا هدایت فرمودى (و به نور هدایت دلم را روشن ساختى) باز غفلت کردم به لهو و لعب پرداختم تو مرا پند و اندرز دادى و من پند (مشفقانه ى تو را) از سخت دلى نپذیرفتم تو با من بخشش و نیکوئیها کردى و باز نافرمانى کردم سپس شناختم آنچه تو شناسانیدى به من از بازگشتت به عفو و بخشش باز از تو آمرزش طلبیدم از لغزش خود به توبه برگشتم دیگر بار (به وسوسه نفس و شیطان) به سوى گناه و نافرمانى بازگشتم باز هم تو به کرمت پرده پوشى کردى پس بارى اى خداى (مهربان من) تو را حمد و ستایش مى کنم
منم که خود را سخت در وادى هلاکتها در افکندم و در پرتگاه تلف و نابودى درافتادم و خود را در معرض قهر و سطوتت و به عقوبات و انتقامت درآوردم
و باز وسیله من به درگاهت (براى عذر گناهان) توحیدم (و ایمانم بیگانه و یکتائى تو) بود و دست آویزم (براى عفو و بخششت) این بود که هرگز به ذات یکتاى تو شرک نیاوردم (و چیزى را شریک تو نشمردم) و با تو احدى را به خدائى اتخاذ نکردم و از همه (معاصى و مهالک) به سوى تو فرار کردم که توئى (اى خدا) مفر و ملجا گنهکاران و پناه آنکه در معرض فنا و تباهى حظ و بهره ى نفس خود درآید.
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، در دور نمودن مکر دشمنان و بازگرداندن سختى آنان:
خداى من، مرا راه نمودى، پس به کار بیهوده مشغول شدم و پند دادى، پس سنگدل گشتم و عطاى نیکو نمودى، پس نافرمانى کردم. سپس چون آگاهم کردى، آنچه را صادر نموده بودى شناختم. پس آمرزش خواستم و تو درگذشتى. پس (باز به نافرمانى) برگشتم و تو پوشاندى. پس خداى من، تو را سپاس.
در وادى هاى هلاکت رفتم و به درّه هاى نابودى وارد شدم، در آنها خود را در معرض سخت گیرى هایت قرار داده، با عقوبت هایت روبرو شدم.
و وسیله من به سویت یگانه دانستن توست و دستاویزم آن است که چیزى را با تو شریک نکرده ام و با تو به خدایى اعتقاد نداشته ام و با جانم به سوى تو گریخته ام و گریزگاه بدکار و پناهگاه آنکه بهره اش را تباه کرده و پناهنده گشته، به سوى توست.
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى آن حضرت (علیه السلام) است در دفع کید دشمنان و آزار آنان:
خدایا! مرا راه نمودى و من غافل گشتم و پند دادى دل سخت شدم و نیکى نمودى مرا نافرمانى کردم. آنگاه به من شناسانیدى که کدام کارهاى من ناکردنى بود و استغفار کردم و تو عفو کردى، باز سوى گناه برگشتم و تو بر من پوشیدى. پس اى خداى من سپاس تو را!
خود را در وادى هلاک انداختم و در دره هاى مرگ فرود آمدم و خویشتن را در آن وادیها فرا پیش قهر تو داشتم و دچار عتاب تو گشتم.
دستاویز من توحید من است و بهانه ام و اینکه دیگرى را با تو در خدائى شریک ندانستم و غیر تو را بخدائى نگرفتم و خود تنها سوى تو آمدم که بازگشت گناهکاران سوى تست و پناه کسى که به بخت خود پشت پاى زده توئى.
ترجمه فولادوند
نیایش در دفع مکر دشمنان:
بار الها! هدایتم کردى و راه هوس پیش گرفتم و اندرزم دادى و دل سنگى پیشه کردم و نعمتهاى نیکویم بخشیدى و سرکشى آغاز نمودم و آنگاه آنچه را که از آنم باز داشته بودى به من شناسانیدى و پس از شناختم آمرزش طلبیدم و تو گناهم بخشودى ولى باز به گناه بر گشتم و تو پرده پوشى کردى. پس سپاس ترا باد، اى خداى من!
خود را در وادى هاى هلاکت در افکنده ام و در دره هاى تباهى درآمده ام و در همه ى آنها با سطوت و قهر و فرود آمدن کیفرهاى تو رخ به رخ شده ام
و دست آویزم به سوى تو توحید و وسیلتم این است که در خدایى چیزى را با «تو» شریک، و با تو معبودى دیگر، نگرفته ام و هم در تو گریخته ام چرا که گریزگاه بدکار و پناهگاه خطا پیشه اى که بهره ى خود را ضایع کرده، هیچ جا جز پیش تو نیست.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است در (درخواست) دور ساختن مکر و فریب دشمنان، و بازگردانیدن سختى و شکنجه ى ایشان:
اى خداى من (مرا به وسیله ى پیغمبرت و فرستادن آیات قرآن مجید به راه حق که موجب رستگارى دنیا و آخرت است) راهنمائیم کردى پس غافل مانده و به کار بیهوده مشغول شدم، و پند دادى (در قرآن کریم به خیر و نیکى امر کردى و از شر و بدى بازداشتى) پس سخت دل گشتم (در من تاثیر نکرد) و نعمت نیکو (بى رنج و سختى) عطا نمودى پس (تو را) نافرمانى کردم، سپس شناختم آنچه را (گناهانى که مرا از آن) برگردانده اى، هنگامى که آن را به من شناساندى (توفیقم دادى از غفلت و بى خبرى از آن آگاه شدم) پس آمرزش درخواست نمودم (از گناهم) درگذشتى، پس (به گناه) بازگشتم و تو پوشاندى (کسى را به آن آگاه نساختى، یا مرا میان مردم رسوا نکردى، یا مهلتم دادى و در انتقام شتاب ننمودى) از این رو (به سبب این همه مهربانیها)- خداى من- تو را است سپاس (نه جز تو را)
(هنگام غفلت و نافرمانى و سختدلى) خود را در دره هاى (انواع) فساد و تباهى افکندم، و در راههاى سخت هلاک و نابودى فرود آمدم، در آن دره ها به غلبه ها و سخت گیریهایت و به فرود آمدن در آنها به عذابهایت روبرو شدم
و دستاویزم به سویت توحید و یگانه دانستن تو است، و وسیله ام آنست که چیزى را با تو شریک و انباز نگردانیده ام، و با تو خدائى فرانگرفته ام (اعتقاد و باور ندارم که خدائى با تو باشد) و با جانم (از روى دل از عذاب و کیفرت) به سوى (رحمت) تو گریخته ام، و گریزگاه بدکار و پناهگاه کسى که بهره اش را تباه کرده و پناهنده گشته به سوى تو است.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
در دفع شرّ دشمنان و ردّ فشار آنها:
«إِلَهِی هَدَیتَنِی فَلَهَوْتُ وَ وَعَظْتَ فَقوْتُ وَ أَبْلَیتَ الْجَمِیلَ فَعَصَیتُ
ثُمَّ عَرَفْتُ مَا أَصْدَرْتَ إِذْ عَرَّفْتَنِیهِ فَاسْتَغْفَرْتُ فَأَقَلْتَ فَعُدْتُ فتَرْتَ فَلَک ـ إِلَهِی ـ اَلْحَمْدُ
تَقَحَّمْتُ أَوْدِیةَ الْهَلاَک وَ حَلَلْتُ شِعَابَ تَلَف تَعَرَّضْتُ فِیهَا لِسَطَوَاتِک وَ بِحُلُولِهَا عُقُوبَاتِک
وَ وَسِیلَتِی إِلَیک التَّوْحِیدُ وَ ذَرِیعَتِی أَنِّی لَمْ أُشْرِک بِک شَیئًا وَ لَمْ أَتَّخِذْ مَعَک إِلَهاً
وَ قَدْ فَرَرْتُ إِلَیک بِنَفْسِی وَ إِلَیک مَفَرُّ الْمُسیءِ وَ مَفْزَعُ الْمُضَیعِ لِحَظِّ نَفْسِهِ الْمُلْتَجِی»:
شرح مضامین ملکوتى این دعا، در دعاى هفتم، چهاردهم، هفدهم، هیجدهم، بیست و یکم، بیست و دوم و سى و چهارم گذشت. در این قسمت به ترجمه و شرح مختصرى نسبت به برخى از جملات آن اکتفا مى شود.
"بارالها هدایتم فرمودى پس در پى خواهش دل رفتم (پس از تجلّى نور هدایت به توسط انبیاء الهى و امامان معصوم، و نزول کتب آسمانى، آن که از پى هواى نفس است یا معاند است یا جاهل یا دچار بیمارى غفلت یا گرفتار ضعف اراده و غلبه شهوات و غرائز، در هر صورت این همه نمى تواند به عنوان عذر در پیشگاه حضرت محبوب مطرح شود، که نسبت به هر کدام از اینها از جانب حق خطاب و عتابى است، که عبد جز تسلیم به جریمه او در صورت عدم بازگشت و توبه چاره اى ندارد).
بارالها پندم دادى ولى سنگین دل شدم (آنچه در شرح و تفسیر چهل و هشت دعاى قبل گذشت همه پند و نصیحت و موعظه بود، آن که از این همه بیدار باش بیدار نگردد، بر سنگدلى و سخت باطنى او افزوده شود و بیش از پیش براى خود تهیه عذاب و خذلانو خوارى بیند. چه قبیح است که آدمى اوامر حق را نسبت به نیکى ها و نواهى حضرتش را نسبت به شرور بشنود ولى اثر نگیرد، آن که از عنایات و الطاف معنوى دوست اثر بر ندارد از تمام جنبندگان روى زمین شریرتر و بدتر است).
الهى عطاى جمیل کردى و نافرمانى نمودم (نمک خور باید قدر شناس عطا کننده نمک باشد، چه زشت است کسى که عمرى از تمام مواهب مادى و معنوى حضرت حق بهره مند باشد، و به جاى شکر و سپاس و اطاعت و عبادت دوست به عصیان و طغیان برخیزد).
مولاى من آنچه را که از آنم برگرداندى و آن عبادت از انواع معاصیو گناهان بود شناختم، و این شناسایى محصول توفیق و لطف تو بود، و من نسبت به آن آمرزش و مغفرت خواستم و تو در گذشتى، ولى باز من به آن برگشتم ولى وجود مقدس تو پرده پوشى کرد.
الهى سپاس مخصوص توست، این منم که خود را با دست خود به درّه هاى فساد و تباهى انداختم، و در راههاى سخت هلاک و نابودى فرود آمدم، در آن درّه ها با غلبه ها و سخت گیریهایت، و به فرود آمدن در آنها با عذابهایت روبرو شدم.
اکنون اى محبوب من وسیله ام به سوى تو توحید است، و دستاویزم آن است که چیزى را با تو شریک نساختم و با تو معبودى نگرفتم. الحال با جانم به تو گریزانم، و گریزگاه شخص بدکار و پناهگاه آن که بهره خویش را از کف داده و بست نشسته جانب توست."
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام فى دفع کید الاعداء و رد باسهم:
دعاى چهل و نهم در دفع مکر دشمنان و رد قوت ایشان.
«الهى هدیتنى، فلهوت. و وعظت، فقسوت».
لها عنه: غفل.
و الوعظ: النصح و التذکیر بالعواقب.
و قسا قلبه قساوه: غلظ و صلب.
یعنى: اى خداوند من، راه راست نمودى و ارشاد کردى مرا، و من غفلت ورزیدم. و پند و نصیحت دادى مرا، و من سخت دل بودم و قبول آن نکردم.
«و ابلیت الجمیل، فعصیت».
الابلاء، الانعام و الاحسان و الاعطاء. اى: انعمتنى من البلاء الجمیل.
و انعام و احسان کردى مرا به انعام جمیل نیکو و من عصیان ورزیدم.
«ثم عرفت ما اصدرت اذ عرفتنیه، فاستغفرت، فاقلت».
صدر یصدر صدرا. و اصدرته فصدر، اى: رجعته فرجع.
یعنى: پس شناختم من آنچه بازگردانیدى و بردى نعمتها را، در هنگامى که شناسا گردانیده بودى مرا به آن نعمتها پس استغفار کردم من، پس مسامحه و تجاوز نمودى از آن.
«فعدت، فسترت».
عاد الیه یعود عودا: رجع. اى: رجعت.
(یعنى:) پس باز بر سر گناه آمدم، پس تو پوشیدى آن را.
«فلک الحمد الهى.
یعنى: پس مر توراست -اى خداوند من- سپاس و ستایش.
«تقحمت اودیه الهلاک، و حللت شعاب تلف تعرضت فیها لسطواتک و بحلولها عقوباتک».
قحم فى الامر -کنصر- قحوما: رمى بنفسه فیه فجاه بلا رویه.
و الاودیه: جمع الوادى، و هو معروف.
و شعاب: جمع شعب -بالکسر- و هو ما انفرج بین الجبلین.
و التلف: الهلاکه.
و تعرضت، اى: تعوجت. یقال: تعرض الجمل فى الجبل، اذا اخذ فى مسیره یمینا و شمالا لصعوبه الطریق. قاله الجوهرى فى صحاحه.
و السطوات: جمع السطوه بمعنى القهر.
انداختم خود را بى رویت در وادى هلاکت، و فرود آمدم در دره هاى هلاکت، و برخوردم در آن وادیها و دره ها با قهرهاى تو، و مواجه شدم به فرود آمدن در آن با عقوبتها.
«و وسیلتى الیک التوحید. و ذریعتى انى لم اشرک بک شیئا و لم اتخذ معک الها».
و دستاویز من به سوى تو توحید و یکى دانستن و تصدیق به یگانگى تو است. و وسیله ى من آن است که شریک نساخته ام با تو چیزى را و فرانگرفته ام با تو معبودى را.
«و قد فررت الیک بنفسى. و الیک مفر المسىء و مفزع المضیع لحظ نفسه الملتجى».
المفزع: الملجا.
«الملتجى»، من: التجات الى فلان، اذا استندت الیه و اعتضدت. و التجا، اى: عاذ به.
(یعنى:) و به تحقیق که بازگریختم به سوى تو به نفس خود. و به سوى تو است گریزگاه بدکاران و پناه ضایع کننده مر بهره ى خویش، پناه جوینده.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام فى دفع کید الاعداء:
این دعاء مسمى به جوشن صغیر است سید شارح فرمود مراد به اعداء اعداى دین است جایز نیست دعا نمودن مگر بر ایشان و اگر اهل مذهب خود باشد که از جهت او دعاء هدایت نماید، جماعتى از اهل دین که متلبس به این لباس هستند این دعاء را خوانند بر اهل ملت خود بسا مى شود که بر او ضرر هم مترتب شود و این ضرر نزد جمهور علماء از باب اتفاق است دعا را در او مدخلیت نیست.
اما من اعتقادم آن است آنکه خدا ضایع نمى کند عمل عمل کننده را و قسم یاد بر خود نموده است که ضایع ننماید از اینکه این دعاکننده عبادت خدا کرده است به این دعاء و خدا ضرر بر غیر رسانده پس نفع اخروى به غیر رساند و مطلب دعاکننده که اضرار بر غیر باشد برآورد این مطلب سید است و این کمال بعد دارد ظاهر آن است که نفرین ظالم نمى توان نمود بعد از اینکه صفت ظلم در آن باشد فاسق است و فاسق که مصر شد در فسق خود او را احترامى نیست مى توان نفرین بر آن نمود بلى در فقره ى سلطان ظالم نهى دارد نفرین آن بلکه دعاء هدایت و ارشاد نماید در حق او.
یعنى: پس مر تو را است خداى من ثناء،
اللغه:
اللهو: لعب و غفلت.
ابلاء: اعطاء.
یعنى: اى خداى من راه نماندى مرا پس غفلت نموده ام، و موعظه نمودى مرا پس دل سخت شدم، و عطا نمودى خوبى را پس نافرمانى نموده ام پس شناختم آنچه برگردانیدى معرفت او را به سوى من چون شناسانیدى به من پس طلب آمرزش کردم پس درگذشتى، پس بازگشتم پس بپوشاندى.
اللغه:
تقحم: دخول در شىء بدون فکر و تامل.
اودیه: جمع وادى.
شعاب: جمع شعبه.
حلول: نزول،
سطوه: غلبه.
انداختم خود را در وادیهاى هلاکت و نازل شدم شعبهاى تلف، متعرض شدم در آن شعبها تلف مر قهر تو را و به نزول آن عقوبات تو را.
اللغه:
ذریعه و وسیله: این دو لفظ به یک معنى است و او عبارت است از چیزى که سبب نزدیکى به سوى کسى شود اى مایتقرب منه،
مفر و مفزع: اسم مکان است یعنى محل گریزگاه و محل پناه.
الملتجىء: صفت المضیع است یعنى وسیله ى من به سوى تو یگانه داشتن است، دست آویز من آن است که شریک نگرفتم من به تو چیزى را، و نگرفتم من با تو خدائى را به تحقیق فرار نموده ام من به سوى تو به خودم و سوى تو است محل گریزگاه بدى کننده و محل پناه ضایع کننده مر نصیب خود را پناه گیرنده، بدان باء در کلمه بنفسى باء تعدیه است و در او اشاره است بر اینکه خودم به سوى تو آمدم نه اینکه کسى مرا به جانب تو فرار داد و این دلالت بر کمال ذلت و خوارى دارد.
حظ: نصیب.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دفع نقشه ى دشمنان:
در این دعا امام علیه السلام براى رفع کید و مکر دشمنان از خداوند درخواست کمک مى کند و نحوه ى برخورد دشمن را بازگو مى نماید.
در فراز نخست چنین عرضه مى دارد (بار خداوندا تو مرا هدایت کردى ولى به من لهو (و سرگرمیهاى ناچیز) پرداختم) (الهى هدیتنى فلهوت).
(تو مرا موعظه و پند دادى اما من قساوت پیشه کردم) (و وعظت فقسوت).
(و به من عطایاى جمیل و زیبا بخشیدى ولى من معصیت کردم) (و ابلیت الجمیل فعصیت).
(اما (پس از خطاها) -آنطور که تو به من معرفى کردى- راه بازگشت را شناختم، به استغفار پرداختم و تو از نافرمانیم در گذشتى) (ثم عرفت ما اصدرت اذ عرفتنیه، فاستغفرت فاقلت).
(ولى من باز به گناه برگشتم و تو دوباره پرده پوشى کردى) (فعدت فسترت).
(بنابراین -اى خداى من- حمد و ستایش ویژه ى تو است) (فلک الهى الحمد).
((اى خداى من) من خود با پاى خویش در وادیهاى هلاکت قدم گذاشتم) (تقحمت اودیه الهلاک).
(و در دره هاى تلف و نابودى وارد شدم) (و حللت شعاب تلف).
((با ورود به وادیهاى هلاکت) خود را در معرض قهر تو در آوردم) (تعرضت فیها لسطواتک).
(با حلول (در دره هاى تلف) خود را در دل عقوبتهاى تو قرار دادم) (و بحلولها عقوباتک).
(هم اکنون وسیله اى (براى نجات از این مهالک) جز توحید، در پیشگاه تو ندارم) (و وسیلتى الیک التوحید).
(دست آویزم براى رهائى این است که هیچ چیز را شریک تو قرار نداده و معبودى با تو اتخاذ نکرده ام) (و ذریعتى انى لم اشرک بک شیئا و لم اتخذ معک الها).
(و اکنون (براى نجات از کیفر) جان خود را بر گرفته به سوى تو فرار کرده ام) (و قد فررت الیک بنفسى).
(زیرا تو پناه هر گناهکار فرارى و ملجاء هر کسى هستى که حظ بهره ى خود را در معرض تضییع قرار داده و ملتجى شده است) (و الیک مفر المسى ء و مفزع المضیع لحظ نفسه الملتجىء).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۷، ص:۲۵۷-۲۴۶
و کان من دعائه علیه السّلام فی دفاع کید الأعداء و ردّ باسهم؛
بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله دافع کید الاعداء عمن دعاه و راد باسهم عمن طلب نصره و استدعاه، والصلاه والسلام على اشرف انبیائه، الذى کفاه المستهزئین من اعدائه و على اهل بیته الذین ترک علیهم فى الاخرین و جعلهم ائمه و جعلهم الوارثین. و بعد فهذه الروضه التاسعه والاربعون من ریاض السالکین تتضمن شرح الدعاء التاسع والاربعین من صحیفه سیدالعابدین و قره عین الناظرین، صلوات الله علیه و على آبائه و ابنائه الطاهرین، املاء راجى فضل ربه السنى على صدرالدین الحسینى الحسنى وفقه الله لمرضاته و جعله من الفائزین بنجاته.
الدفاع بالکسر: مصدر دافع الله عنه السوء بمعنى دفعه، اى نحاه عنه و حماه منه، و منه قوله تعالى: «ان الله یدافع عن الذین آمنوا».
قال الجوهرى: دافع عنه و دفع، بمعنى تقول منه: دافع الله عنک السوء دفاعا انتهى.
و قال الزمخشرى: معنى یدافع، یبالغ فى الدفع کما یبالغ من یغالب فیه لان فعل المغالب یجىء اقوى و ابلغ.
یعنى ان صیغه المفاعله للمبالغه فانها قد تجرد من وقوع الفعل من الجانبین و یقصد بها مجرد المبالغه فى الفعل فان الفعل متى غولب فیه بولغ فیه قطعا.
و الکید: مصدر کاده کیدا من باب -باع- خدعه و مکر به، و عرف بانه اراده مضره الغیر خفیه، و الباس: الشده فى الحرب، و النکایه و المکروه.
الهدایه: الدلاله بلطف على ما یوصل الى المطلوب، و قد مر الکلام علیها مستوفى، و المراد بها هنا الدلاله على الحق الموجب للفوز بالنجاه.
و اللهو: اشتغال الانسان عما یعنیه و یهمه بما لایعنیه، اى دللتنى على الحق بارسال رسولک و انزال آیاتک و عرفتنى سبیل رضوانک، فاشتغلت عن ذلک بما لا یهمنى امره، و لا یضرنى ترکه و کانه علیه السلام اراد بذلک الاشتغال بالمباحات عن الطاعات حال الاستمتاع بها.
قال الراغب: یعبر باللهو عن کل ما به استمتاع قال تعالى: «لو اردنا ان نتخذ لهوا لا تخذناه من لدنا».
و الوعظ: زجر مقترن بتخویف، و قال الخلیل: هو التذکیر بالخیر فیما یرق له القلب.
و المراد بوعظه تعالى ما تضمنه کلامه المجید من الامر بالخیر و النهى عن الشر کقوله تعالى: «ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذى القربى و ینهى عن الفحشاء و المنکر و البغى یعظکم لعلکم تذکرون».
قال العلامه النیسابورى: ختم الایه بقوله تعالى: «یعضکم لعلکم تذکرون» لانها کافیه فى باب العظه و التذکر و الارتقاء من حضیض عالم البشریه الى ذروه عالم الارواح المقدسه.
و قال ابن مسعود: هذه الایه، اجمع آیه فى کتاب الله للخیر و الشر.
و القساوه: عباره عن الغلظ و الجفاء و الصلابه کما فى الحجر استعیرت لقسوه القلب عن التاثر بالمواعظ.
و ابلیت الجمیل: اى اعطیت و انعمت بالجمیل، من ابلاه خیرا اذا اعطاه ایاه، و منه قوله تعالى: «و لیبلى المومنین منه بلاء حسنا» قال المفسرون اى: لیعطیهم من عنده تعالى: عطاء حسنا غیر مشوب بالمکاره و الشدائد.
و اصل البلاء فى کلام العرب: الاختبار و الامتحان، و هو قد یکون بالخیر لامتحان الشکر، و قد یکون بالشر لامتحان الصبر کما قال تعالى: «و نبلوکم بالشر و الخیر فتنه». غیر ان الاکثر فى الشر ان یقال: بلوته ابلوه بلاء، و فى الخیر ابلیته ابلاء و بلاء کما وقع فى الایه و الدعاء.
و جمع زهیر من اللغتین فى البلاء الذى هو الخیر فقال:
جزى الله بالاحسان ما فعلا بکم * و ابلاهما خیر البلاء الذى یبلو
اراد انعم الله علیهما خیر النعمه التى یختبر بها عباده.
و الجمیل: الحسن من جمل الشىء یجمل جماله فهو جمیل مثل صبح صباحه فهو صبیح اذا حسن، و هو فى الدعاء نعت لمحذوف، اى و ابلیت البلاء الجمیل، و قد کثر حذف موصوف هذا الوصف حتى کان یلحق بالاسماء، فقیل: فلان یفعل الجمیل، و فلان یعامل الناس بالجمیل و هو ذو جمیل و فى المثل: الجمیل ابقى، کل ذلک بحذف الموصوف.
و العصیان: الخروج عن الطاعه، و کل من مفعول و عظت و ابلیت و عصیت محذوف للعلم به، اى وعظتنى و ابلیتنى فعصیتک.
و «ثم»: للترتیب و التراخى ایذانا بان المعرفه المترتب علیها الاستغفار لم تقع الا بعد امهال و تماد فى العصیان کل ذلک مبالغه فى الاعتراف بالتقصیر المقتضى للغفران.
و الاصدار: خلاف الایراد، یقال: اوردت الابل: اذا اتیت بها الماء للسقى، و اصدرتها: اذا صرفتها عن الماء بعد ربها، و منه: «لانسقى حتى یصدر الرعاء» ثم استعمل فى المعانى مجازا.
قال فى الاساس: و من المجاز هو یعرف موارد الامور و مصادرها، و اذا اورد امرا اصدره.
و یقال: صدر هو صدورا: خلاف ورد، و الاسم الصدر بفتحتین.
و «ما» من قوله: «ما اصدرت» اما موصوله، اى ما صرفته من المعاصى الى جنابک، او ما اوقعته منها من قولهم: صدرت منه معصیه: اى وقعت، و صدر منه قول: اى تکلم به، و اصله من صدور الابل عن الماء ایضا، و اما مصدریه محضه هى و الفعل بعدها فى تاویل المصدر، اى ثم عرفت اصدارى لنفسى، اى صرفى لها عن العصیان بعد ایرادى لها ایاه على روایه: اصدرت بضم التاء على المتکلم، او عرفت اصدارک لى عنه بعد ورودى له على روایه فتح التاء على الخطاب، و نظیر «ما» هنا فى کونها مصدریه محضه قوله تعالى: «ودوا ما عنتم» اى عنتکم، و قوله: «لیجزیک اجر ما سقیت لنا» اى اجر سقیک لنا، لان الاجر على السقى لا على المسقى الذى هو الغنم، و لا على الماء لانه کان مباحا.
و «اذ» اسم للزمن الماضى و هو فى محل نصب على الظرفیه، و العامل فیها عرفت مثلها فى قوله تعالى: «فقد نصره الله اذ اخرجه الذین کفروا».
و معنى تعریف الله تعالى له توفیقه للتنبه عن الغفله و فتح عین بصیرته بلطفه حتى عرف قبح ما اصدره او صرف نفسه لو صرف الله له عما کان علیه فاستغفر.
و اقاله الله: سامحه و رفع عنه العذاب و اصله من اقال عثرته اذا رفعه من سقوطه و منه: الاقاله فى البیع لانها رفع العقد.
و فى الحدیث: «من اقال نادما اقاله الله من نار جهنم» اى وافقه على نقض البیع و رفع العقد و سامحه بذلک.
و العود: الرجوع، اى رجعت الى العصیان.
و سترت الشىء سترا من باب -قتل- حجبته عمن ینظر الیه، و ستره تعالى عباره عن عدم اطلاع احد على مساوى عبده و عدم فضیحته له بین الخلق، او هى عباره عن امهاله و عدم المعاجله بالانتقام.
و «الفاء» من قوله علیه السلام: «فلک الحمد» للسببیه، اى فبسبب ذلک لک الحمد دون غیرک، و اما الفاءات قبلها فعاطفه و مفادها مع ذلک ترتیب معانى معطوفاتها فى الوجود و هى فى سوى جملتى قوله علیه السلام: «فاستغفرت، فاقلت» لمجرد الترتیب، و فیهما للسببیه مع افاده الترتیب لان الاستغفار سبب عن المعرفه، و الاقاله مسببه عن الاستغفار، و هذا النوع من تکریر الفاءات و ترتیبها -على هذا النمط الواقع فى عباره الدعاء- نوع لطیف و اسلوب رشیق من لسان العرب، و من احسن ما وقع منه قول الشنفرى من قصیده:
بعینى ما امست فباتت فاصبحت * فقضت امورا فاستقلت فولت
و الطف من ذلک قول الشیخ شمس الدین محمد بن عفیف الدین التلمسانى من ابیات:
قف و استمع راحما اخبارا من قتلوا * فمات فى حبهم لم یبلغ الغرضا
راى فحب فرام الوصل فامتنعوا * فسام صبرا فاعیا نیله فقضى
قال الشیخ ابوعبدالله بن المقرى: سال ابن فرحون بن حکم هل تجد فى التنزیل ست فاءات مرتبه ترتیبها فى بیت التلمسانى المذکور؟ ففکر ثم قال: نعم قوله تعالى: «فطاف علیها طائف من ربک و هم نائمون فاصبحت کالصریم فتنادوا مصبحین ان اغدوا على حرثکم ان کنتم صارمین فانطلقوا و هم یتخافتون ان لایدخلنها الیوم علیکم مسکین و غدوا على حرد قادرین فلما راوها قالوا انا لضالون بل نحن محرمون قال اوسطهم الم اقل لکم لولا تسبحون قالوا سبحان ربنا انا کنا ظالمین فاقبل بعضهم على بعض یتلاومون» فهذه ست فاءات فمنعت البناء فى فتنادوا فقال: لابن فرحون فهل عندک غیره؟ فقال: نعم قوله تعالى: «فقال لهم رسول الله ناقه الله و سقیاها فکذبوه فعقروها فدمدم علیهم ربهم بذنبهم فسویها و لا یخاف عقباها» فى قراءه نافع و ابن عامر بالفاء فلا یخاف فمنع له بناء الاخره لقراءه الواو فقلت له: امنع و لا تسند فیقال لک: ان المعانى قد تختلف باختلاف الحروف و ان کان السند لایسمع الکلام علیه انتهى.
و مما وقع من هذا النوع بست فاءات فى دعاء الصحیفه قوله علیه السلام فى دعاء التضرع و الاستکانه: فتب على متعوذا، فاعذنى مستجیرا، فلا تخذلنى سائلا، فلا تحرمنى معتصما، فلا تسلبنى داعیا، فلا تردنى خائبا، و سیاتى الکلام علیه ان شاء الله تعالى.
جمله تقحمت: استیناف لا محل لها من الاعراب مبنى على تقدیر سئوال نشا من الکلام السابق کانه قیل: عند بیان احواله من اللهو و القسوه و العصیان و العود الیه بعد الاقاله فماذا صنعت فى مده تمادیک فى هذه الزلات؟ فقال: تقحمت اودیه الهلاک الى آخره، اى رمیت بنفسى فى اودیه الهلاک یقال: تقحم و هده او نهرا او عقبه اذا رمى بنفسه فیها على شده و مشقه کاقتحمها، و اصله من اقتحم الفرس النهر: اذا دخل فیه ثم استعمل فى المعانى ایضا.
قال فى الاساس: قحم نفسه فى الامور و تقحم و اقتحم فیها: دخل فیها بغیر رویه.
و الاودیه جمع واد: و هو کل منفرج بین جبال و آکام یکون منفذا للسیل.
و حللت بالبلد حلولا: من باب -قعد- اذا نزلت و یتعدى بنفسه ایضا فیقال: حللت البلد.
و الشعاب جمع شعب بالکسر: قال فى الاساس: الشعب بالکسر: الطریق فى الجبل، و مسیل الماء فى ارض، او الفرج بین الجبلین.
و التلف و الهلاک بمعنى یقال: تلف الشىء تلفا من باب «فرح» و هلک هلکا من باب -ضرب- و هلاکا و هلوکا اذا بطل و عدم باستحاله و فساد، و استعار علیه السلام الاودیه و الشعاب لانواع الهلاک و طرائقه، و اصناف التلف و مذاهبه بجامع ان کلا منها مظنه الهلاک و التلف و لهذا تسمعهم یقولون فى الغائب المفقود: این سلک و باى واد هلک، و هى استعاره مصرحه لذکر المشبه به فیکون التقحم و الحلول ترشیحا لها و القرینه اضافه الاودیه الى الهلاک و الشعاب الى التلف، و یجوز ان یکون الکلام استعاره تمثیلیه على تشبیه الحال بالحاله من غیر اعتبار مجاز فى المفردات کما تقدم بیانه فى نظیر ذلک غیر مره.
و تعرضت للشىء: تصدیت له و استقبلته.
و سطا علیه و به وسطوا و سطوه: قهره و اذله و بطش به اى اخذه بشده، و الجمله فى محل نصب نعت للشعاب.
و العقوبات: جمع عقوبه، و هى اسم من عاقبه معاقبه و عقابا اى اخذه بذنبه.
و فى نسخه قدیمه: تعرضت فیها لسطواتک و لحلول عقوباتک.
و الوسیله: ما یتوسل به الى الشىء، اى یتوصل و یتقرب.
و الذریعه: بمعناها قال فى الاساس: فلان ذریعتى الى فلان و قد تذرعت به الیه اى توسلت.
و قد مر بیان اصل اشتقاقها.
و لم اشرک بک شیئا: اى لم اجعله شریکا لک.
و الاتخاذ: افتعال من الاخذ، و هو تناول الشىء لکنهم قد یستعملونه بمعنى الجعل و التصییر فیعدونه الى مفعولین، و منه: «لاتتخذوا الیهود و النصارى اولیاء» اى لاتجعلوهم و اما قوله تعالى: «ثم اتخذتم العجل من بعده و انتم ظالمون» فهو على حذف المفعول الثانى.
قال العلامه الطبرسى: اى اتخذتموه الها لان بنفس فعلهم لصوره العجل لم یکونوا ظالمین لان فعل ذلک لیس بمحظور و انما هو مکروه و اما الخبر الذى روى انه علیه السلام لعن المصورین فالمراد به من شبه الله بخلقه او اعتقد انه صوره انتهى. ثم الاتخاذ هنا بمعنى الجعل و التصییر الاعتقادى، و المعنى لم اعتقد الها کائنا معک فالظرف هو المفعول الثانى: نحو: «فلا تجعلوا لله اندادا» اى لا تعتقدوا و منه قوله تعالى: «و جعلوا الملائکه الذین هم عباد الرحمن اناثا» اى اعتقدوهم اناثا تقول: جعلت زیدا صالحا اى اعتقدت صلاحه و حکمت به.
و الجمله من قوله علیه السلام: «و وسیلتى الیک التوحید» فى محل نصب على الحال من ضمیر المتکلم فى تعرضت.
و غرضه علیه السلام انه مع تعرضه لها تعرض له مما ذکر، لم یقطع وسیلته و ذریعه منه تعالى حتى ییاس من التوسل الیه فى العفو و المغفره، بل تعرض لذلک و الحال انه له وسیله هى اعظم الوسائل و ذریعه هى امتن الذرائع فى تامیل نجاته و هما: توحیده تعالى و عدم الاشراک به و الله اعلم.
الواو للاستیناف. و الجمله مستانفه استینافا نحویا.
و فر من عدوه یفر من باب -ضرب- فرارا: هرب، و منه: قوله تعالى: «ففروا الى الله». قال العلامه الطبرسى اى: فاهربوا من عقاب الله الى رحمته و ثوابه باخلاص العباده له، و قیل: ففروا الى الله بترک جمیع ما یشغلکم عن طاعته و یقطعکم عما امرکم به.
و قال النیسابورى اى: التجاوا الیه و لا تعبدوا غیره امر بالاقبال علیه و الاعراض عما سواه.
و قال العمادى اى: اهربوا الى الله بالایمان و الطاعه کى تنجوا من عقابه و تفوزوا بثوابه.
و من خطبه لامیرالمومنین علیه السلام: و فروا الى الله من الله.
قال الشیخ کمال الدین: الامر بالفرار الى الله امر بالاقبال على الله و توجیه وجه النفس الى کعبه وجوب وجوده انتهى.
و قد ذکرنا فیما تقدم مراتب فرار العبد الى الله تعالى فلیرجع الیه.
و الباء من قوله علیه السلام: «بنفسى» للمصاحبه.
و جمله قوله علیه السلام: «و الیک مفر المسىء» اعتراض تذییلى مقرر لما قبله من الفرار بنفسه الیه تعالى.
و المفر: مصدر میمى بمعنى الفرار، و تقدیر الظرف للحصر، اى الیک لا الى غیرک فرار من اتصف بالاساءه.
و فزع الیه فزعا کفرح فرحا: التجا الیه. و المفزع هنا مصدر میمى ایضا بمعنى الفزع.
و اضاع الشىء اضاعه وضیعه تضییعا: اهمله حتى افتقد و ذهب و عدم.
و الحظ: النصیب.
و التجا الیه: اعتصم به فهو ملتجىء.
