دعای ۲۵ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
دعا برای فرزندان:
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ علیه‌السلام لِوُلْدِهِ عَلَیهِمُ السَّلَامُ:
اللَّهُمَّ وَ مُنَّ عَلَیّ بِبَقَاءِ وُلْدِی وَ بِإِصْلَاحِهِمْ لِی و بِإِمْتَاعِی بِهِمْ.
إِلَهِی امْدُدْ لِی فِی أَعْمَارِهِمْ، وَ زِدْ لِی فِی آجَالِهِمْ، وَ رَبِّ لِی صَغِیرَهُمْ، وَ قَوِّ لِی ضَعِیفَهُمْ، وَ أَصِحَّ لِی أَبْدَانَهُمْ وَ أَدْیانَهُمْ وَ أَخْلَاقَهُمْ، وَ عَافِهِمْ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ فِی جَوَارِحِهِمْ وَ فِی کلِّ مَا عُنِیتُ بِهِ مِنْ أَمْرِهِمْ، وَ أَدْرِرْ لِی وَ عَلَی یدِی أَرْزَاقَهُمْ.
وَ اجْعَلْهُمْ أَبْرَاراً أَتْقِیاءَ بُصَرَاءَ سَامِعِینَ مُطِیعِینَ لَک، وَ لِأَوْلِیائِک مُحِبِّینَ مُنَاصِحِینَ، وَ لِجَمِیعِ أَعْدَائِک مُعَانِدِینَ وَ مُبْغِضِینَ، آمِینَ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعا برای فرزندانش علیهم السلام:
خداوندا بر من منت گذار به بقای فرزندانم و به شایسته‌نمودن ایشان برای من و به برخورداری من از آنان.
خداوندا عمر آنان را برای من طولانی گردان، و بر ایام زندگیشان برای من بیفزا، و خردسالشان را برایم تربیت کن، و ناتوانشان را برایم نیرو ده، و بدنها و دینشان و اخلاقشان را برایم به سلامت دار، و آنان را در جان و اعضا، و هر کارشان که به آن اهتمام دارم عافیت بخش، و برای من و به دست من روزی آنان را وسعت ده،
و آنان را نیکوکارانی باتقوا و صاحبان بصیرت و شنوای حق و مطیع خود گردان و نسبت به اولیای خود عاشق و خیرخواه و نسبت به دشمنانت دشمن و کینه‌توز قرار ده، الهی وضع فرزندانم اینچنین باد.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است در حق فرزندانش علیهم السلام:
اى خداوند، بر من احسان کن و فرزندانم را برایم باقى گذار و شایستگیشان بخش و مرا از ایشان بهره مند گردان.
اى خداوند، براى من، عمرشان دراز نماى و بر زندگانیشان بیفزاى. خردسالشان را پرورش ده. ناتوانشان توانا گردان. تنشان و دینشان و اخلاقشان به سلامت دار. در جانشان و جسمشان و در هر کار از کارهایشان که روى در من دارد، عافیت بخش و وظیفه ى روزى ایشان، براى من و بر دست من پیوسته گردان.
اى خداوند، فرزندان مرا همه نیکان و پرهیزگاران و بینایان قرار ده. و چنان کن که فرمانهاى تو را بنیوشند و اطاعت کنند، یاران تو را محبان و نیکخواهان و با دشمنان تو دشمنان و کینه توزان باشند. آمین.
ترجمه ارفع
دعا در حق فرزندان:
پروردگارا بر من منت بگذار به زنده ماندن فرزندانم و به اصلاح و تربیت ایشان و به بهره بردن از وجودشان براى خودم.
خدایا عمرشان را برایم طولانى کن و مدت زندگانى آنها را بسیار نما، اطفال صغیر مرا تربیت کن و فرزندان ناتوانم را تقویت فرما و بدنها و آئین ها و اخلاقشان را براى من سالم بدار و در جان و اعضایشان و در هر کارى که براى ایشان تلاش مى کنم عافیت و سلامتى عطا کن و روزیهایشان را براى من و به دست من بسیار کن.
خداوندا فرزندانم را از جمله نیکان و متقین و صاحبان بینش و حرف شنو و فرمانبرداران دستوراتت قرار ده.
الها آنها را براى دوستانت پنددهندگانى علاقمند و براى تمامى دشمنانت، دشمن و کینه توز نما. خدایا دعایم را مستجاب فرما.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است درباره فرزندان خود -درود بر آنان-:
خدایا، بقاى فرزندانم و شایسته بودن ایشان براى من و بهره مندى من از ایشان را به من ارزانى دار.
خدایا، عمر آنان را برایم دراز گردان، و براى من بر ایام زندگى شان بیفزا، و خردسالشان را برایم پرورش ده، و ناتوانشان را برایم نیرو ده، و بدن و دین و اخلاقشان را برایم سالم بدار، و آنان را در جان و اعضا و هر کارشان که برایم مهم است عافیت بخش، و براى من و بر دست من روزى آنان را گسترده ساز.
و آنان را نیکوکارانى پرهیزگار و بینا و شنوا و فرمانبر خود، و دوستدار و خیرخواه اولیائت، و دشمن و کینه توز دشمنانت قرار ده؛ و این دعا را مستجاب فرما.
ترجمه الهی قمشه‌ای
در این دعا از درگاه خداى متعال خیر و سعادت روحانى و جسمانى فرزندانش را مى طلبد تا براى او خلف صالح و باقیات الصالحات باشند و بر خود اهل خیر و سعادت شوند:
پروردگارا (درود فرست بر رسول اکرم و آل اطهارش) و بر من هم منت گذار به این نعمت که فرزندانم را باقى بدارى (و عمر طولانى به آنها عطا کنى) و آنها را براى من صالح گردانى و مرا به وجود آنها بهره مند و کامروا سازى (چون فرزند هرگاه خیرخواه والدین و نافع به حال آنها شود خود هم به سعادت دنیا و آخرت کامیاب خواهد شد)
اى خدا براى من (یعنى براى حظ و ابتهاج من بوجود آنها اى خدا) عمر آنها را طولانى گردان و بر ایام حیوتشان بیفزا و خردسالشان را بر من (به لطف و کرمت) پرورش ده (و به حد کمال رسان) و ضعیفشان را قوى و نیرومند ساز (جسم و روحشان را قوت بخش) و بدنهایشان را براى من سالم بدار و دینشان را قوى و اخلاقشان را نیکو گردان (تا براى مقصد عالى من که حفظ و تبلیغ دین خداست مرا یارى کنند) و هم (از لطف و کرم) به نفوس و اعضاء و جوارح آنها عافیت و رستگارى عطا فرما و در هر چه از امورشان نزد تو (یا به نظر من) مهم است آسایش و بهبودى بخش و براى من و بدست من روزیشان را وسیع گردان (یعنى رزق فرزندانم را وسیع و فراوان و به دست من به آنها عطا کن تا بهتر مطیع من باشند و به اجر اطاعت من هم نائل شوند)
و اى خدا فرزندان مرا از نیکوکاران و نیکان و متقیان عالم قرار ده و آنان را شنواى سخن حق و مطیع فرمان خود و اولیاء خود بگردان و همه را دوستدار و خیرخواه (دوستان خود) و معاند و دشمن با دشمنان خویش بدار (و اى خداى من) این دعا را مستجاب فرما.
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، براى فرزندانش که بر آنان درود باد:
خداوندا و بر من به بقاى فرزندانم و به اصلاح نمودن ایشان براى من و به بهره مندى من از آنان، منّت گذار.
خداوندا عمرشان را براى من دراز گردان و در مدّت عمرشان برایم بیفزا و خردسالشان را براى من پرورش ده و ناتوانشان را برایم نیرومند نما و بدن و دین و اخلاقشان را براى من سالم بدار و آنان را در جان و اعضا و کارهایشان -که براى من مهم است- تندرستى ده و براى من و به دست من روزى هایشان را بسیار نما.
و آنان را نیکوکارانى پرهیزکار و دانا و شنوا و فرمانبر خود، و دوستدار و پنددهنده دوستانت، و ستیزه جو و کینه توزِ همه دشمنانت قرار ده. (این دعا را) اجابت فرما.
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى آن حضرت علیه السلام است درباره ى فرزندانش:
خداوندا بر من منت گذار و فرزندان مرا نگاهدارى کن و آنها را نیکوکار گردان. و مرا از آنها برخوردار دار
خدایا عمر آنها را دراز گردان و اجل آنها را به تاخیر انداز و کوچک آنها را برومند و ناتوان آنها را نیرومند کن و آنها را تندرستى بخش و بدین حق و خوى نیکو بارآور و تن و جان آنها را از گزند و آسیب و از هر چه اندیشناک باشم درباره ى ایشان محفوظ دار و روزى من و روزى آنها را بدست من به فراخى عطا کن
و آنان را نیکوکار و پارسا و صاحب بینش و پندپذیر و فرمانبردار خود و دوستدار و نیکخواه دوستانت و خصم و بدخواه و کینه جوى نسبت به دشمنانت قرار ده.
ترجمه فولادوند
دعا درباره فرزندان:
بار خدایا! بر سرم منت گذار و فرزندانم را باقى بدار و براى من شایستگیشان بخش و مرا از آنها بهره مند فرما.
خدایا! براى من به آنان عمر طولانى ده و در زندگانیشان بیفزاى، خردسالان ایشان را پرورش ده و ناتوانان آنان را نیرومند گردان، تن آنها و دین و اخلاق آنها را درست فرما، آنان را به جان و اعضاء بدن و بدانچه در کار ایشان مایه ى دل مشغولى من است عافیت بخش و روزى ایشان را به پاس من و به دست من پیوسته بر قرار دار
و آنان را نیکوکار و پرهیزگار و بینادل و حق نیوش و فرمان پذیر خود و دوستدار و اندرزگر دوستانت کن و با همه ى دشمنانت معاند و دشمن ساز.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است براى فرزندانش علیهم السلام:
(رسول خدا صلى الله علیه و آله فرموده: خدا رحمت کند پدر و مادرى را که با خوشرفتارى نمودن خود فرزندشان را کمک نمایند. مردى از انصار به آن حضرت گفت: به چه کسى نیکى نمایم؟ حضرت فرمود: به پدر و مادرت، گفت: آنها مرده اند، فرمود: به فرزندت نیکى کن. حضرت صادق علیه السلام فرموده: خداوند به بنده رحم مى کند براى بسیار فرزند را دوست داشتن. رسول خدا- صلى الله علیه و آله- فرموده: دعاى چهار کس رد نمى شود تا اینکه درهاى آسمان بروى آنها گشوده شده به عرش مى رسد: دعاى پدر براى فرزندش، و دعاى ستمدیده براى ستمگر به او، و دعاى بجا آورنده ى عمره «افعال مخصوصه اى است در مکه» تا اینکه بازگردد، و دعاى روزه دار تا اینکه افطار نماید «بخورد و بیاشامد». حضرت صادق- علیه السلام- فرموده: پدرم مى فرمود: پنج دعاء است که از پروردگار- تبارک و تعالى- پنهان نمى ماند «روا مى شود»: دعاى امام عادل و دعاى مظلوم که خداى عزوجل مى فرماید: من براى تو انتقام مى کشم «ستمگرت را به کیفر مى رسانم» اگر چه دیرى بگذرد، و دعاى فرزند شایسته براى پدر و مادرش، و دعاى پدر نکوکار براى فرزندش، و دعاى مومن در پشت سر برادرش که خداى تعالى مى فرماید: براى تو است دو برابر آن):
بار خدایا به من نعمت عطا فرما بماندن فرزندانم، و به شایسته گردانیدن ایشان براى (اطاعت و پیروى از) من، و به بهره بردن من از ایشان
بار خدایا عمرشان را براى من دراز گردان، و مدت زندگانیشان را بسیار نما، و خردانشان را براى من پرورش ده، و ناتوانشان را نیرومند ساز، و تنها و کیشها و خوهاشان را براى من سالم بدار، و در جانها و اندامشان و در هر چه از کار ایشان به آن مى کوشم تندرستى ده (از دردها و پیشامدهاى ناروا نگاهداریشان فرما) و روزیهاشان را براى من و به دست من فراوان گردان.
و ايشان را نيكوكاران و پرهيزكاران (از گناه) و بينايان (راه حق) و شنوندگان (سخن راست) و فرمانبران خودت و دوستداران پنددهندگان براى دوستانت و دشمنان و كينه داران براى همه ى دشمنانت (كه به تو نگرويده اند) قرار ده، آمين (خدايا دعايم را روا ساز).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
درباره فرزندانش:
«اَللَّهُمَّ وَ مُنَّ عَلَی بِبَقَاءِ وُلْدِی»:
"بارخدایا بر من منّت بگذار به باقى ماندن فرزندانم".
مسئله با عظمت اولاد:
فرزند چه دختر و چه پسر از عظیم ترین نعمت هاى حضرت حق بر انسان است.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله از هر دو تعبیر به نعمت و احسان فرموده است.
در تعابیر اسلامى از اولاد انسان به عنوان پاره تن، جگر گوشه، میوه قلب یاد شده است.
انسان نسبت به فرزندش مسئولیت و تکلیف و وظیفه سنگینى دارد.
در سطور آینده به وظائف الهى انسان درباره فرزند و ثواب عظیم عمل به آن وظائف اشاره خواهد شد.
کسى که زحمت تربیت فرزند و صالح شدن او را بر خود هموار نماید، درهاى رحمت حق را در دنیا و آخرت به روى خود باز کرده است.
فرزند صالح و شایسته از شفیعان روز محشر براى نجات انسان از درد و رنج و قیامت است.
رسیدگى به وضع جسمى و روحى فرزند، و توجه به تربیت و رشد و کمال و از اهّم عبادات و از بهترین امورى است که خدا و رسول به آن نظر دارد.
روایات مربوط به فرزند به دنباله آیات قرآن مجید به اندازه اى زیاد است که خود کتاب مستقّلى است.
انسان واجب است فرزند خود را از افتادن در دام شیاطین و راه باطل، و طریق فساد و افساد، چنانکه دستور حضرت حق است حفظ کند.
پدر و مادرى که سبب تربیت فرزند صالح و صالح شدن اولاد و حفظ او از عذاب آخرتند در پیشگاه حضرت حق از اجر عظیم و نعمت کبیر برخوردارند.
آنان که توجهى به تربیت معنوى فرزند ندارند، و از او تنها یک موجود مادیگرا مى سازند، منفور خدا و مستحق عذاب الیم و رنج روز قیامتند.
«یا اَیهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا اَنْفُسَکمْ وَ اَهْلیکمْ ناراً وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیها مَلائِکةٌ غِلاظٌ لا یعْصُونَ اللّهَ ما اَمَرَهُمْ وَ یفْعَلُونَ ما یؤْمَرُونَ»:(۵۵۰)
اى کسانى که ایمان آوردیده اید خود و خانواده خویش را از آتش که هیزم آن انسانها و سنگ ها هستند نگاهدارید، فرشتگانى بر این آتش گمارده شده که خشن و سختگیرند، هرگز معصیت فرمان خدا نمى کنند، و هر دستورى به آنها دهد بدون چون و چرا اجرا مى کنند.
منظور از حفظ و نگهدارى در این آیه شریفه، نگهدارى خود به ترک گناهان، و تسلیم نشدن در برابر شهوات غلط و غرائز سرکش، و نگهدارى و حفظ خانواده به تعلیم و تربیت و امر به معروف و نهى از منکر و بخصوص فراهم ساختن محیطى پاک و خالى از هر گونه آلودگى در فضاى خانه و خانواده است.
این برنامه اى است که باید از نخستین سنگ بناى خانواده، یعنى از مقدمات ازدواج، و سپس نخستین لحظه تولد فرزند آغاز گردد، و در تمام مراحل با برنامه ریزى صحیح و با نهایت دقت تعقیب شود.
به تعبیر دیگر حق زن و فرزند، تنها با تأمین هزینه زندگى و مسکن و تغذیه آنها حاصل نمى شود، مهم تر از آن تغذیه روح و جان آنها و بکار گرفتن اصول تعلیم و تربیت صحیح است.
قابل توجه این که تعبیر به"قوا"(نگاهدارید)اشاره به این است که اگر آنها را به خال خود رها کنید خواه ناخواه به سوى آتش دوزخ پیش مى روند، شما هستید که باید آنها را از سقوط در آتش دوزخ حفظ کنید.(۵۵۱)
ابو بصیر مى گوید از معناى این آیه از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم:
هذِهِ نَفْسى اَقیها، فَکیفَ اَقى اَهْلِى؟ قالَ:تَأْمُرُهُمْ بِما اَمَرَهُمُ اللّهُ بِهِ، وَ تَنْهاهُمْ عَمّا نَهاهُمُ اللّهُ عَنْهُ فَاِنْ اَطاعُوک کنْتَ قَدْ وَقَیتَهُمْ، وَ اِنْ عَصَوْک کنْتَ قَدْ قَضَیتَ ما عَلَیک:(۵۵۲)
خودم را حفظ مى کنم، اهل و عیالم را چگونه نگاهدارم؟فرمود:آنان را بخوان به آنچه خدا خوانده، و نهى کن از آنچه خدا نهى فرموده، اگر تو را پیروى کردند آنان را حفظ کرده اى، و اگر سرپیچى کردند به مسئولیت خود عمل نموده اى.
در توضیح «قُوا اَنْفُسَکمْ» گفته اند:
بِالصَّبْرِ عَلى طاعَةِ اللّهِ،وَ عَنْ مَعْصِیتِهِ، وَ عَنِ اتَّباعِ الشَّهَواتِ:
با استقامت و صبر بر طاعت خدا، دورى از معصیت حق، و خوددارى از پیروى شهوات سرکش.
و در تبیین «وَ اَهْلیکمْ ناراً» فرموده اند:
بِدُعائِهِمْ اِلى طاعَةِ اللّهِ وَ تَعْلیمِهِمُ الْفَرائِضَ،وَ نَهْیهِمْ عَنِ الْقَبائِحِ، وَ حَثَّهِمْ عَلى اَفْعالِ الْخَیرِ:
آنان را به طاعت خدا دعوت کردن،و واجبات الهیه و اسلامیه را به آنان یا دادن، و ایشان را از بدیها نهى کردن، و آنان را به انجام تمام امور خیر ترغیب نمودن است.
در هر صورت اولاد نعمت خداست. و شکر بر این نعمت واجب، و اداى شکر این لطف و عنایت حق به این است که انسان آنان را عبد خدا و انسانى صالح و موجودى شایسته تربیت کند، که زحمت در این راه از اعظم عبادات و بهترین کارهاست.
چون اولاد انسان به تربیت الهى و اخلاق حسنه، و عقاید حقّه،و اعمال صالحه آراسته شود، و این همه محصول زحمات پدر و مادر باشد، غیر از بهره هاى دنیائى و آخرتى که نصیب اولاد مى گردد، پدر و مادر هم در ثواب تمام آن برنامه ها بنابر آیات قرآن و روایات شریکند، و به همین خاطر اولاد در فرهنگ اسلام از جایگاه بلندى در حیات انسان برخوردار است، و دوام عمر همراه با تربیت الهى او باعث خیر دنیا و آخرت آدمى است، از این نظر حضرت زین العابدین(ع)در جمله اول این دعا از حضرت حق تقاضاى بقاى اولاد مى نماید، گرچه اگر به اراده پروردگار اولاد انسان ولو در سنّ صغارت از دست برود، و انسان بر مصیبت او در راه خدا و براى خدا صبر کند، براى آن هم ثواب عظیمى است که به موارد ثواب صبر و حوصله در مصیبت اولاد در بخش بعد به خواست حق اشاره مى کنم.
از حضرت صادق علیه السلام روایت شده:
اِنَّ اَولادَ الْمُسْلِمینَ مَوْسُومُونَ عِنْدَ اللّهِ شافِعٌ وَ مُشَفَّع،فَاِذا بَلَغُوا اثْنَى عَشَرَ سَنَةً کتِبَتْ لَهُمْ الْحناتُ،فَاِذا بَلَغُوا الْحُلُمَ کتِبَتْ عَلَیهِمُ السَّیئاتُ:(۵۵۳)
فرزندان مسلمین در پیشگاه حق به شفاعت کننده و شفاعت پذیرفته شدگان موسومند، چون به دوازده سالگى برسند حسناتى که انجام مى دهند در نامه عملشان ثبت مى شود، و چون به سنّ بلوغ دست یابند بدیهایشان نوشته مى شود.
حضرت سجاد مى فرماید:
مِنْ سَعادَةِ الرَّجُلِ اَنْ یکونَ لَهُ وَلَدٌ یسْتَعینُ بِهِمْ:(۵۵۴)
از خوشبختى هاى مرد این است که فرزندانى داشته باشد که از آنان در برنامه هاى زندگى کمک بگیرد.
از حضرت موسى بن جعفر علیه السلام روایت شده:
سَعِدَ امْرُءٌ لَمْ یمُتْ حَتّى یرى خَلَفاً مِنْ نَفْسِهِ:(۵۵۵)
خوشبخت شد آن مردى که نمرد تا اینکه از خود اولادى دید.
على علیه السلام در مرضى که طفلى به آن دچار شده بود فرمود:
اِنَّهُ کفّارَةٌ لِوالِدَیهِ:(۵۵۶)
این بیمارى براى پدر و مادر کودک از باب رحمت الهى کفّاره است.
رسول خدا (ص) مى فرماید:
اَلْوَلَدُ الصّالِحُ رَیحانَة مِنْ رَیاحینِ الْجَنَّةِ:(۵۵۷)
فرزند شایسته گیاهى خوشبو از گیاهان بهشت است.
امام صادق علیه السلام مى فرماید:
میراثُ اللّهِ مِنْ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ وَلَدٌ صالِحٌ یسْتَغْفِرُ لَهُ:(۵۵۸)
ارث خدا از بنده مؤمنش فرزند صالحى است که براى پدر طلب مغفرت کند.
و نیز آن حضرت فرموده:
اَلْبَناتُ حسناتٌ،وَ الْبَنُونَ نِعْمَةٌ، فَالْحسناتُ یثابُ عَلَیها،وَ النَّعَمُ یسْأَلُ عَنْها:(۵۵۹)
دختران حسناتند، و پسران نعمت، بر حسنات اجر داده مى شود، و از نعمت پرسش خواهد شد.
بُشّرَ النَّبِىُّ صَلّى اللّه علیه و آله بِابْنَة فَنَظَرَ فِى وُجُوهِ اَصْحابِهِ فَرَأَىَ الْکراهَةِ فیهِمْ،فَقالَ:ما لَکمْ رَیحانَةٌ اَشُمُّها، وَرِزْقُها عَلَى اللّهِ:(۵۶۰)
رسول خدا را به دخترى بشارت دادند، به چهره اصحاب نگریست آنان را در اندوه دید، فرمود: شما را چه مى شود؟ گیاه خوشبویى است که او را مى بویم،و روزى او بر خداست.
رسول خدا(ص)فرمود:
دختران،نیکو فرزندانى هستند، هر کس یک دختر دارد، خداوند آن دختر را حجاب بین او و جهنم قرار مى دهد، و هر کس داراى دو دختر است به آن سبب خداوند او را وارد بهشت مى کند، و هر که سه دختر یا بیشتر دارد جهاد و صدقه بر او نیست.(۵۶۱)
حضرت صادق علیه السلام مى فرماید:
اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ لَیرْحَمُ الرَّجُلَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِهِ:(۵۶۲)
خداوند عزّوجّل هر آینه بر مرد رحم مى کند به خاطر شدت محبتش بر فرزندانى که دارد.
مردى خدمت رسول خدا صّلى اللّه علیه و آله آمد، یکى از افراد را نزد رسول خدا دید، به او گفت: خداوند دخترى به تو مرحمت فرموده، رنگ مرد تغییر کرد، حضرت فرمود:تو را چه شد؟ عرضه داشت: خیر است، فرمود: بگو براى تو چه پیش آمده،گفت: از منزل که مى آمدم همسرم درد زائیدن داشت، این مرد به من خبر داد که دختر زائیده، رسول الهى فرمود:زمین حامل اوست، اسمان سیاه اندازه اوست، و خداوند روزى دهنده اوست، او گیاه خوشبوئى است که آن را مى بوئى. سپس رو به جانب اصحاب کرد و فرمود: کسى که داراى یک دختر است گرفتار است، و آن که دو دختر دارد امان بر او، و هر که داراى سه دختر است جهاد و هر کار سختى از او ساقط است، و هر که داراى چهار دختر است اى بندگان خدا او را کمک کنید، اى عباد حق به او قرض بدهید، اى بندگان حق به او رحم کنید.(۵۶۳)
رسول خدا مى فرماید:
اَحِبُّوا الصَّبْیانَ وَ ارْحَمُوهُمْ فَاِذا وَعَدْتُمُوهُمْ فَفُوا لَهُمْ،فَاِنَّهُمْ لایرَوْنَ اِلّا اَنَّکمْ تَرْزُقُونَهُمْ:(۵۶۴)
بچه ها را دوست بدارید و به آنان مهربانى کنید، و چون چیزى را به کودکانتان وعده دادید به وعده خود وفا کنید، زیرا آنان شما را روزى دهنده خود مى بینید.
عَنِ النَّبِىَّ صلّى اللّه علیه و آله و نَظَرَ اِلى رَجُل لَهُ ابْنانِ فَقَبَّلَ اَحَدَهُما وَ تَرَک الْآخَرَ،فَقالَ النَّبِىُّ صلّى اللّه علیه و آله: فَهَلّا آسَیتَ بَینَهُما:(۵۶۵)
رسول خدا به مردى که دو پسر داشت نظر انداخت که یکى را بوسه داد و به دیگرى توجه نکرد، حضرت فرمود:براى چه بین این دو مساوات را رعایت نکردى؟
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
اِعْدِلُوا بَینَ اَوْلادِکمْ کما تُحِبُّونَ اَنْ یعْدِلُوا بَینَکمْ فِى الْبِرَّ وَ اللطْفِ:
ما بین فرزندانتان عدالت را رعایت کنید چنانکه در احسان و لطف از طرف مردم دوست دارید نسبت به شما عدالت رعایت شود.(۵۶۶)
رسول الهى صلّى اللّه علیه و آله مى فرمود:
اَکثِرُوا مِنْ قُبْلَةِ اَوْلادِ کمْ،فَاِنَّ لَکمْ بِکلَّ قُبْلَة دَرَجَةً فِى الْجَنَّةِ ما بَنْنَ کلَّ دَرَجَة خَمْسُمِائَةِ عام:(۵۶۷)
فرزندان خود را زیاد ببوسید، به حقیقت که براى هر بوسیدنى یک درجه در بهشت است، میان هر درجه اى تا درجه دیگر پانصد سال راه است.
رسول خدا در جهت مراعات حق فرزندان فرمود:
یلْزَمُ الْوالِدَینِ مِنْ عُقُوقِ الْوَلَدِ ما یلْزِمُ الْوَلَدَ لَهُما مِنَ الْعُقُوقِ:(۵۶۸)
همانطور که ممکن است فرزند عاقّ پدر و مادر شود، ممکن است پدر و مادر عاقّ فرزند شوند.
رسول خدا مردى را با کودکى دید، فرمود: این کودک کیست؟عرضه داشت: فرزند من است، فرمود: خداوند به وسیله او تو را بهره بدهد، نگفتم: او را براى تو مبارک کند، اگر مى گفتم قبل از تو از دنیا مى رفت.(۵۶۹)
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: کسى که وارد بازار شود و تحفه اى را بخرد و به طرف زن و فرزند برود، مانند کسى است که به سوى محتاجان صدقه مى برد، چون به خانه رفت ابتدا تحفه را بین دختران تقسیم کند. کسى که دخترش را خوشحال کند همانند این است که بنده اى را اولاد اسماعیل در راه خدا آزاد کرده، و هر کس پسر بچه اش را خوشحال کند، گوئى از خشیت خدا گریسته، و هر کس از خشیت خدا بگرید پروردگار او را وارد جنّات نعیم مى نماید!!(۵۷۰)
رسول خدا در روایت بسیار مهمّى مى فرماید:
فَرَّقُوا بَینَ اَوْلادِ کمْ فِى الْمَضاجِعِ اِذا بَلَغُوا سَبْعَ سِنینَ:(۵۷۱)
چون فرزندانتان به هفت سالگى رسیدند، بستر خواب آنان را از هم جدا کنید!
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله مى فرماید:
خَمْسَةٌ فِى قُبُورِهِمْ وَ ثَوابُهُمْ یجْرى اِلى دیوانِهِمْ: مَنْ غَر نَخْلا،وَ مَنْ حَفَرَ بِئْراً،وَ مَنْ بَنى لِلّهِ مَسْجِداً،وَ مَنْ کتَبَ مُصْحَفاً،وَ مَنْ خَلَّفَ ابْناً صالِحاً:(۵۷۲)
پنج نفر در قبر خفته اند ولى ثواب آنها به طور مرتب در دیوان عملشان ثبت مى شود: آن که درخت خرمائى کاشته، و آن که چاه آبى حفر نموده،و آن که براى خدا مسجدى ساخته،و آن که کتاب با منفعتى نوشته،و آن که فرزند شایسته اى از خود بجاى گذاشته است.
رسول خدا صّلى اللّه علیه و آله فرمود:
مِنْ سَعادَةِ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ:الزَّوْجَةُ الصّالِحَةُ،وَ الْمَسْکنُ الْواسِعُ،و الْمَرْکبُ الْهَنىءُ،وَ الْوَلَدُ الصّالِحُ،وَ مِنْ یمْنِ الّمَرْأَةِ اَنْ یکونَ بِکرُها جارِیةًـ یعْنى اَوَّلَ وَلَدِها:(۵۷۳)
از خوشبختى مرد مسلمان: همسر شایسته، خانه وسیع، مرکب خوب، و فرزند صالح است. و از برکت و میمنت زن این است که اول فرزندش دختر باشد.
امیر المؤمنین علیه السلام در روایت بسیار مهمى مى فرماید:
ما سَأَلْتُ رَبّى اَوْلاداً نَضِرَ الْوَجْهِ،وَلا سَأَلْتُهُ وَلَداً حسنَ الْقامَةِ، وَلکنْ سَأَلْتُ رَبّى اَوْلاداً مُطیعینَ لِلّهِ، وَجِلینَ مِنْهُ حَتّى اِذا نَظَرْتُ اِلَیهِ وَ هُوَ مُطیعٌ لِلّهِ قَرّتْ عَینِى:(۵۷۴)
از حضرت حق نخواستم فرزند خوشکل و زیبا اندام به من عنایت کند، از او خواستم به من اولادى بدهد که مطیع خدا باشند، و خدا ترسى در آنان دیده شود، تا هر وقت به آنان نظر کنم و وجودشان را در دایره اطاعت از حق ببینم چشمم روشن شود.
على علیه السلام فرمود:
مَنْ قَبَّلَ وَلَدَهُ کانَ لَهُ حسنَةٌ،وَ مَنْ فَرّحَهُ فَرّحَهُ اللّهُ یوْمَ الْقِیامَةِ،وَ مَنْ عَلَّمَهُ الْقُرآنَ دُعِىَ الْاَبَوانِ فَکسِیا حُلَّتَینِ یضىءُ مِنْ نُورِهِما وُجُوهُ اَهْلِ الْجَنَّةِ:(۵۷۵)
آن که فرزندش را ببوسد براى او حسنه اى است، هر کس فرزندش را خوشحال کند خداوند در قیامت او را خوشحال مى نماید، و هر کس قرآن به فرزندش بیاموزد این پدر و مادر در بهشت فراخوانده شوند، و دو حلّه بر اندامشان بپوشانند که تمام اهل بهشت از نور آنها روشن شوند.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله درباره حق فرزندان بر پدر مى فرماید:
مِن حَقَّ الْوَلَدِ عَلى والِدِهِ ثَلاثَه:یحَسَّنُ اسْمَهُ،وَ یعَلَّمُهُ الْکتابَةَ، وَ بُزَوَّجُهُ اِذا بَلَغَ:(۵۷۶)
فرزند را بر پدر سه حق است: اسم او را نیکو بگذارد، نوشتن یادش دهد، و چون به بلوغ رسید او را زن بدهد.
امیر المؤمنین علیه السلام مى فرماید: رسول خدا(ص)سفارش مى فرمود:
اِذا وَعَدَ اَحَدُکمْ صَبِیهُ فَلْینْجِزْ:(۵۷۷)
هرگاه یکى از شما به فرزند خود وعده اى داد، حتماً به آن وفا کند و از عهد خود تخلّف ننماید.
این روایت مى خواهد بگوید مسئله وفاى به عهد را که از آداب الهى و صفات برجسته انسانى است عملا تعلیم فرزندان خود نمائید.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و اله فرمود:
رَحِمَ اللّهُ عَبْداً اَعانَ وَلَدَهُ عَلى بِرّهِ بِالْاِحْسانِ اِلَیهِ وَ التَّألُّفِ لَهُ وَ تَعْلیمِهِ وَ تَأْدیبِهِ:
رحمت الهى بر پدرى که در راه نیکى به فرزندش کمک کند و احسان به او کند و چون کودکى رفیق دوران کودکى او باشد، و وى را دانشمند و با ادب بار بیاورد.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله مى فرماید:
مِنْ حَقَّ الْوَلَدِ عَلَى الْوالِدِ اَنْ یحَسّنَ اسْمَهُ،وَ یحَسّنَ اَدَبَهُ:(۵۷۸)
از حقوقى که فرزند به پدر و مادر دارد این است که نام خوبى براى او انتخاب کند، و نیکى او را ادب نماید.
مردى به رسول الهى(ص)عرضه داشت: حق فرزند بر من چیست؟
فرمود: تُحَسّنُ اسْمَهُ وَ اَدَبَهُ،وَ تَضَعُهُ مَوْضَعاً حسناً:(۵۷۹)
او را به اسم خوبى نامگذارى کن، به درستى ادبش نما، و او را به کار خوب و مناسبى بگمار.
از حضرت باقر علیه السلام است:
شَرُّ الْآباءِ مَنْ دَعاهُ الْبِرُّ اِلَى الْاِفْراطِ، وَشَرُّ الْاَبْناءِ مَنْ دَعاهُ التَّقْصیرُ اِلَى الْعُقُوقِ:
بدترین پدران کسانى هستند که در نیکى و محبت نسبت به فرزندان از حد مناسب تجاوز کنند، و بدترین فرزندان کسانى هستند که در اثر تقصیر و کوتاهى در انجام وظائف،عاق پدر شوند.
محیط خانواده یک محیط اجتناب ناپذیر، و کودک ناگزیر به زندگى در آن است. ضوابط و قواعد آن بر طفل تحمیل شده و کودک تحمل آن را مجبور است. طبعاً در چنین وضع و شرایطى براى کودک حقى پیدا مى شود که والدین موظف به اداى آن لااقل در محیط خانواده اند. تربیت مهم ترین حق او در قلمرو مهم ترین محدوده زندگى اوست. پدر در آن رابطه مسئولیت مستقیم دارد، باید او را به گونه اى بپروراند که فعلا فردى در حال رشد، و در آینده عضوى مفید براى جامعه باشد.
فرزند عزیزترین فرد براى پدر و مادر است، وطبیعى است آنها دوست بدارند که این عزّت و دردانگى همچنان محفوظ ماند، و در زندگى آینده تداوم یابد، در این راستاست که والدین کودک عقلا و هم از نظر اخلاقى موظف به تربیت او مى شوند.
بخشش و تفضل والدین به کودک روا نیست در حد مال و ثروت و غذا باشد، و هم بخشش آن نیست که از هم اکنون به شکرانه ولادتش پدر و مادر زمینى را به اسم او قباله کنند و براى آینده او از نظر مال و ثروت بیندیشند، زیرا که این مه در قبال تربیت هیچ است.
امیر المؤمنین علیه السلام مى فرماید:
ما نَحَلَ والِدٌ وَلَداً نَحْلا اَفْضَلَ مِنْ اَدَب حسن:(۵۸۰)
هیچ پدرى نسبت به فرزندش، بخشش و تفضلى بهتر از ادب نیک نبخشیده است.
الحق ادب نیکوترین میراث است، على علیه السلام در این زمینه فرمود:
خَیرُ ما وَرِّثَ الْآباءُ الْاَبْناءَ الْاَدَبُ:(۵۸۱)
بهترین میراثى که پدران براى فرزندان باقى مى گذارند ادب و تربیت است.
بر این اساس کودکان نباید به حال و طبیعت خود واگذار کرد، امر تربیت آنها مهم و مسئولیت والدین در این رابطه سنگین است.
پدر و مادر وظیفه دارند موجبات رشد او را از هر حیث فراهم آورند و نهال شخصیت او را از هم اکنون آبیارى نمایند.
در امر تربیت کودکان و اداى حقوقشان،پدر و مادر هر دو مسئولند، اما مسئولیت پدر در این رابطه مستقیم و بیشتر است.
او مسئول مستقیم تربیت اسلامى فرزندان خویش،و مسئول عواقب نیک و بد آنهاست.وظیفه دارد آنان را افرادى مؤمن، لایق، متعهد، مسئول براى خود و جامعه اش پدید آورد،این وظیفه حتى در دوران جنینى کودک براى پدران مطرح است و زمینه سازى ها از همان آغاز باید انجام شود.
پدر در خانواده نقشى مسلط دارد، اوست که از نظر امر و نهى و کنترل اخلاق،توجه اهل خانه را به سوى خود معطوف مى دارد، و راهنماى آنها درعرصه زندگى است، بر این اساس او مسئول رشد و هدایت و تأمین عوامل سعادت فرزندان، و اصلاح وضع آنها و مسئول جهت دادن به سوى خیر است.
پدر در خانه تنها مسئول اقتصاد و تهیه لوازم زندگى اهل خانه نیست، بلکه او همچنان مسئول تهذیب و هدایت اخلاقى، ایجاد روحیه مقاومت در برابر شدائد، هموار کردن راه زندگى، عرضه و تنفیذ میراث فرهنگى، مسئول ایجاد عاعدات و اخلاق و صفات ارزنده، رشد و نماى جسمى و روانى، ادب و وقار آنان و پرهیزداران از انحرافات است.
او همچنان باید براى فرزندان موجبات عفّت و پاکى، ادب و وقار را فراهم سازد، زبان و اخلاق او براى آنان درس باشد.در این راه نقش ما در نیز مهم ولى نقش پدر مهم تر و سنگین تر است، و طبیعى است که براى موفقیت در کار ضرورى باشد پدر و مادردر این رابطه دست به دست هم دهند و نیکوتر بکوشند و بیندیشند.
مسامحه ها و کوتاهى ها در امر تربیت سبب آن مى شوند که کار سازندگى با دشوارى مواجه شود و کودک آنچنان که باید به پیش نرود.
از نظر ما یتیم کسى نیست که پدر یا مادرش از دنیا رفته باشد، بلکه یتیم کسى است که در جنبه علم و ادب بى سرپرست باشد.
اگر پدران در امر تربیت کوتاهى کنند، زمینه براى بسیارى از لغزش ها و انحرافات آنها فراهم خواهد آمد.
منحرفان جامعه به حقیقت کسانى هستند که در دوران کودیک از تربیتى کافى برخوردار نبوده اند و طبیعى است که چنین پدران نه تنها مورد نفرت مردمند، بلکه مورد نفرت و لعنت خداوند نیز مى باشند.
کوتاهى در تربیت مسئولیت آور است، و آدمى نمى تواند در پیشگاه عدل خدا حتى جواب فرزندان را بدهد که از روش تربیتى او شکایت مى کنند، و شکایت آنها مسموع واقع شده و خداوند از پدر آنها بازخواست مى کند.(۵۸۲)
رسول خدا (ص) مى فرماید:
اَکرِمُوا اَوْلادَکمْ، وَاَحْسِنُوا آدابَهُمْ یغْفَرْ لَکمْ:(۵۸۳)
فرزندان خود را گرامى بدارید، و آداب آنان را نیکو گردانید تا آمرزیده شوید.
روایات در باب ارزش فرزندان، و سود دنیائى و آخرتى آنان، و حقوقى که برعهده پدران و مادران دارند بسیار زیاد است و این دفتر گنجایش بازگو کردن همه آنها را ندارد، و من فکر مى کنم همین مقدار روایتى که در این سطور ثبت شد، براى والدین و مسئولیت آنان کافى باشد، تفصیل این برنامه رادر "وسائل"ج ۱۵،و"مستدرک الوسائل"ج ۲،و"بحار"جلد ۱۰۴،ملاحظه کنید.
صبر در مصیبت فرزند:
اگر بر اثر اراده حق و حوادثى که در راه انسان است فرزند دلبند آدمى از دستش برود، وظیفه الهى فرزند مرده اقتضا مى کند اولا این برنامه را هدیه اى از جانب دوست بداند، و ثانیاً بر آن مصیبت صبر کند، و کلمه اى که توهین به حق و حقیقت باشد از او صادر نگردد تا به اجر عظیم و ثواب سنگین برسد.
در باب بهره مصیبت و اجر آخرتى و معنوى آن از رسول خدا روایت شده:
اِنَّ الْمُؤْمِنَ لَوْ یعْلَمُ ما اَعَدَّ اللّهُ لَهُ عَلَى الْبَلاءِ لَتَمَنّى اَنَّهُ فِى دارِ الدُّنْیا قُرَّضَ بِالْمَقاریضِ:(۵۸۴)
اگر مؤمن مى دانست که خداوند عزیز در برابر بلائى که به او مى رسد چه چیزى مهیا فرموده،هر آینه آرزو مى کرد در حیات دنیا با دم قیچى قطعه قطعه شود!
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله مى فرمودند:
اَیما رَجُل قَدَّمَ ثَلاثَةَ اَوْلاد لَمْ یبْلُغُوا الْجِنْثَ،اَوِ امْرَأةٌ قَدَّمَتْ ثَلاثَةَ اَوْلاد فَهُمْ حِجابٌ یسْتُرُونَهُ عَنِ النّارِ:(۵۸۵)
هر مردى سه فرزندش که هنوز به وقت بلوغ نرسیده اند از دستش برود، یا زنى سه فرزندش از دنیا رحلت کنند، این فرزندان بین آنان و آتش حجاب و مانع مى گردند.
حضرت باقر علیه السلام فرمود:
مَنْ قَدَّمَ اَوْلاداً یحْتَسِبُهُمْ عِنْدَاللّهِ حَجَبُوهُ مِنَ النّارِ بِاِذْنِ اللّهِ تَعالى:(۵۸۶)
هر کس فرزندانى از او فوت شود و وى داغ مصیبت آنان را به حساب خدا و خواست او بگذارد، و صبر و بردبارى پیشه کند آن فرزندان به اذن خدا بین او و آتش حجاب شوند.
از حضرت صادق علیه السلام روایت شده:
وَلَدٌ واحِدٌ یقَدَّمُهُ الرَّجُلُ اَفْضَلُ مِنْ سَبْعینَ وَلَدااً یبْقُونَ بَعْدَهُ یدرِکونَ الْقائِمَ:(۵۸۷)
یک فرزند که انسان به داغش دچار شود، فضیلتش ازهفتاد فرزند که بعد از خود بگذارد و همه آنان امام عصر را درک کنند بیشتر است!
از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله رسیده:
ما نَزَلَ الْبَلاءُ بِالْمُؤْمِنِ وَ الْمُؤْمِنَةِ فِى نَفْسِهِ و وَلَدِهِ وَ مالِهِ حَتّى یلْقَى اللّهَ عَزَّوَجَلَّ وَ ما عَلَیهِ خَطیئَةٌ:(۵۸۸)
بلائى در زمینه جان و اولاد و مال بر مرد مؤمن و زن مؤمنه نمى رسد، جز اینکه به خاطر آن خداوند را در قیامت بدون داشتن گناه در پرونده ملاقات کند!
رسول الهى مى فرمودند:
بَخ بَخ، خَمْسٌ ما اَثْقَلَهُنَّ فِى الْمیزانِ:لا اِلهَ اِلَّا اللّهُ،وَ سُبْحانَ اللّهِ،وَ الْحَمْدُلِلّهِ،وَ اللّهُ اَکبَرُ،وَالْوَلَدُ الصّالِحُ، یتَوَفّى لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ فَیحْتَسِبُهُ:(۵۸۹)
به به چه سنگین است در ترازوى عمل پنج حقیقت :لا اله الّا اللّه سبحان اللّه،الحمدللّه،اللّه اکبر، و داغ فرزند شایسته که به حساب حق گذارده شود.
کس در دل من ره بجز آن یار ندارد *** جز یار در این خانه کسى بار ندارد
آن را که دل و دیده بود جلوه گه یار *** در سر هوس صحبت اغیار ندارد
مردانه نهاد آن که قدم در راه عشقش *** چون من خبرى از سر و دستار ندارد
زاهد که بپرورده خزف در صدف دل *** گویا خبر از گوهر شهوار ندارد
دارد به سر آن که هوس چشمه حیوان *** جز با لب لعل تو سروکار ندارد
حسنت که بود زیب بساط مه و خورشید *** مفروش به جانى که خریدار ندارد
نور علیش هست در آئینه فروزان *** هر کس که به دل ظلمت زنگارندارد
رسول خدا صلّى اللّه علیه و اله فرمود:
اِنّى رَأَیتُ الْبارِحَةَ عَجَباً....رأَیتُ رَجُلا مِن اُمَّتى قَدْ خَفَّ میزانُهُ فَجاءَ اَفْراطُهُ فَثَقَّلُوا میزانَهُ:(۵۹۰)
شب گذشته در خواب مسائل تعجب آور دیدم...مردى از امّتم را مشاهده کردم که اعمالش در میزان در حدى نبود که باعث نجاتش شود، ناگهان فرزندانى که از او مرده بودند آمدند و عملش را در میزان الهى سنگین کردند.
از عثمان بن مظعون فرزندى مرد، آنچنان ناراحت شد که در خانه ماند و دست به عبادت دائم زد، خبر این مسئله به رسول خدا رسید، او را خواست و فرمود:گوشه گیرى براى ما نیست، رهبانیت دردین من نمى باشد، رهبانیت امت من جهاد در راه خداست. اى عثمان براى بهشت در و براى جهنم هفت در است، نمى خواهى وقتى وارد قیامت شوى کنار درى از درهاى بشهت فرزندت را بینى که دامنت را بگیرد و از تو نزد خدا شفاعیت کند؟ به رسول الهى عرضه داشتند: ثوابى که براى عثمان بن مظعون هست براى ما هم در مرگ فرزندانمان هست؟فرمود:آرى براى شما که در داغ اولاد صبر کنید و آن را به حساب حق بگذارید.(۵۹۱)
به یکى از شایستگان به طور مرتب پیشنهاد ازدواج مى شد ولى نمى پذیرفت;روزى پس از بیدار شدن از خواب گفت: وسیله ازدواج مرا مهیا کنید.از او سبب پرسیدند، گفت:به امید اینکه خداوند فرزندى روزى من کند و سپس او را از من بگیرد تا براى آخرتم ذخیره اى باشد. سپس گفت: در خواب دیدم قیامت برپا شده، تمام خلایق در موقفند، و همه از شدت تشنگى مى سوزند، ناگهان اطفالى را دیدم قندیلهایى از نور بر آنهاست، بدستشان ظرف هائى از طلا و نقره است که تعدادى را سیراب مى کنند و از بقیه مى گذرند. به سوى یکى از آنها دست دراز کردم و گفتم: مرا سیراب کن که تشنگى از پایم انداخت، گفت: در بین ما براى تو فرزندى نیست، ما پدران خود را سیراب مى کنیم، گفتم: شما کیستید؟ گفتند، اطفالى که در زمان حیات پدر و مادر از دنیا رفته ایم.(۵۹۲)
در هر صورت اولاد نعمت حق است، و مسئولیت تربیت او سنگین، و بر اداى حقوق ظاهرى و باطنى اش ثواب عظیم مترتب است، و در صورت فوت اجر فوق العاده و سنگین براى پدر و مادر هست.
دنباله دعا به نظر مى رسد تفصیل و تفسیر لازم نداشته باشد، زیرا حضرت سجاد علیه السلام از حضرت حق آراستگى و شایستگى فرزندان را مى طلبد و اینکه آنان به آداب اسلامى و حقایق روحى و معنوى آراسته شوند، و از بندگان مخلص حق گردند، و جزء ابرابر و اتقیا و دارندگان تولّى و تبّرى شوند.
«وَ بِإِصْلاَحِهِمْ لِی و بِإِمْتَاعِی بِهِمْ إِلَهِی امْدُدْ لِی فِی أَعْمَارِهِمْ وَ زِدْ لِی فِی آجَالِهِمْ وَ رَبِّ لِی صَغِیرَهُمْ وَ قَوِّ لِی ضَعِیفَهُمْ وَ أَصِحَّ لِی أَبْدَانَهُمْ وَ أَدْیانَهُمْ وَ أَخْلاَقَهُمْ وَ عَافِهِمْ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ فِی جَوَارِحِهِمْ وَ فِی کلِّ مَا عُنِیتُ بِهِ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ أَدْرِرْ لِی وَ عَلَى یدِی أَرْزَاقَهُمْ»:
"الهى به شایسته گرداندن ایشان براى پیروى در امور حق از من، و به بهره بردن من از تربیت و ادب و رشد و کمال و دیندارى آنان بر من منّت گذار.الهى عمرشان را طولانى، و مدت زندگیشان را بسیار ساز.
خردسالشان را براى من پرورش ده، و ناتوانشان را نیرومند کن، و بدن و دین و اخلاقشان را سلامت بخش.
و ایشان را در جان و اعضایشان، و هر چیز از کارشان که مورد اهمیت من است عافیت ده، و براى من و بر دستم روزى فرزندانم را فزون ساز".
«وَ اجْعَلْهُمْ أَبْرَاراً أَتْقِیاءَ بُصَرَاءَ سَامِعِینَ مُطِیعِینَ لَک وَ لِأَوْلِیائِک مُحِبِّینَ مُنَاصِحِینَ وَ لِجَمِیعِ أَعْدَائِک مُعَانِدِینَ وَ مُبْغِضِینَ آمِینَ»:
"الهى فرزندانم را نیکوکار،پرهیزکار، روشندل، شنواى حق و مطیع خود قرار ده و آنان را از دوستداران و خیر خواهان اولیائت، و دشمن و متنفّر از تمام اعدائت مقرر فرما، و این دعایم را که خیر دنیا و آخرت فرزندانم در آن است به اجابت برسان".
نیکوکارى و تقوا، و بصیرت، و شنوائى داشتن از اوامر و نواهى الهى و دوستى با دوستان خدا، و بغض و کینه داشتن نسبت به دشمنان حق بدون شک محصول ایمان به خدا و روز قیامت، و معرفت داشتن به قرآن و فرهنگ اهل بیت است، و این پدر خانواده و مرتبه بعد مادر است که باید زمینه مؤمن بار آمدن فرزندان را در خانه فراهم آورند، و نسبت به بیرون از خانه هم دقت لازم را براى کنترل فرزندان داشته باشند.
پی نوشت:
۵۵۰ ـ تحریم، ۶.
۵۵۱ ـ تفسیر نمونه" ج ۲۴، ص ۲۸۷.
۵۵۲ ـ "نورالثقلین" ج ۵، ص ۳۷۲.
۵۵۳ ـ "وسائل" ج ۱۵، ص ۹۴.
۵۵۴ ـ "وسائل" ج ۱۵، ص ۹۶.
۵۵۵ ـ "وسائل" ج ۱۵، ص ۹۶.
۵۵۶ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۰.
۵۵۷ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۰.
۵۵۸ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۰.
۵۵۹ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۰.
۵۶۰ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۰.
۵۶۱ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۱.
۵۶۲ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۱.
۵۶۳ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۱.
۵۶۴ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۲.
۵۶۵ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۲.
۵۶۶ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۲ ـ ۹۳.
۵۶۷ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۲ ـ ۹۳.
۵۶۸ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۲ ـ ۹۳.
۵۶۹ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۴.
۵۷۰ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۴.
۵۷۱ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۶.
۵۷۲ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۷.
۵۷۳ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۸.
۵۷۴ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۸.
۵۷۵ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۹.
۵۷۶ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۲.
۵۷۷ ـ "مستدرک الوسائل" ج ۲، ص ۶۲۶.
۵۷۸ ـ "مستدرک" ج ۲، ص ۶۱۸.
۵۷۹ ـ "وسائل" ج ۱۵، ص ۱۲۴.
۵۸۰ ـ "مستدرک" ج ۲، ص ۶۲۵.
۵۸۱ ـ "غرر الحکم" ص ۳۹۳.
۵۸۲ ـ "نقش پدر در تربیت" ، ص ۷۵.
۵۸۳ ـ "بحار" ج ۱۰۴، ص ۹۵.
۵۸۴ ـ "مسکن الفؤاد"ص ۲۹.
۵۸۵ ـ "ثواب الاعمال"ص ۳۵.
۵۸۶ ـ "ثواب الاعمال"ص ۳۵.
۵۸۷ ـ "ثواب الاعمال"ص ۴۳۶.
۵۸۸ ـ "مسکن الفوائد"ص ۳۰ ـ ۳۱.
۵۸۹ ـ "مسکن الفوائد"ص ۳۰ ـ ۳۱.
۵۹۰ ـ "مسکن الفؤاد" ص ۳۱.
۵۹۱ ـ "مسکن الفؤاد"ص ۳۵.
۵۹۲ ـ "احیاء علوم الدین"ج ۲،ص ۲۷.
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام لولده علیه السلام:
دعاى بیست و پنجم که آن حضرت مى فرموده اند در حق ولد خود و فرزندان.
«اللهم و من على ببقاء ولدى».
جمیعا بخط الشهید و عنى به ولدى -بالتحریک- و ولدى -بضم الواو و تسکین اللام- و ولدى -بکسر الواو و تسکین اللام- ایضا. فى الصحاح: الولد یکون واحدا و جمعا. و کذلک الولد بالضم. و قد یکون الولد جمع الولد.
و «من على»، اى: انعم.
یعنى: بار خدایا، و نعمت کن بر من به دیر ماندن فرزندان من.
«و باصلاحهم لى، و بامتاعى بهم».
امتاع: امتعت بالشىء، اى: تمتعت به. و المتاع: کل ما ینتفع به، على ما هو المستفیض عند ائمه اللغه. و لا یبعد على اخذ الامتاع متعدیا، جعله هاهنا بمعنى التعمیر- من العمر- و الباء فى «بهم» بمعنى مع. اى: بتعمیرى معهم. و منه فى التنزیل الکریم: (یمتعکم متاعا حسنا)، اى: یعمرکم و یعشکم فى امن ودعه فى عیشه واسعه راضیه.
(یعنى:) و به اصلاح آوردن ایشان به جهت من و تمتع یافتن و بهره گرفتن من از ایشان- یا: معمر ساختن مرا با ایشان.
«الهى امدد لى فى اعمارهم. و زدلى فى آجالهم».
بار خدایا، بسیار گردان براى انتفاع من عمرهاى ایشان را. و بیفزاى به جهت بهره یافتن من در اجلهاى ایشان.
و «اجل» در اینجا عبارت از مدتى است که به واسطه ى زندگانى هر یک از افراد بشر مقرر شده، و اگر چه بیشتر اطلاق اجل را در انقطاع آن مدت مى کنند. و از این کلام میمنت فرجام معلوم مى شود که به واسطه ى دعا تاخیر در آجال مى شود.
«و رب لى صغیرهم».
و تربیت کن از براى من کوچکهاى ایشان را.
«و قولى ضعیفهم».
و قوت ده از براى من ضعفاى ایشان را.
«و اصح لى ابدانهم و ادیانهم و اخلاقهم».
و صحیح دار به جهت من بدنهاى ایشان را -از امراض- و دینهاى ایشان را -از عقاید باطله- و اخلاق ایشان را- از اخلاق ذمیمه.
«و عافهم فى انفسهم و فى جوارحهم و فى کل ما عنیت به من امرهم».
عنیت -على البناء للمفعول- اى: اهتممت بشانه.
(یعنى:) و عافیت ده، یعنى دور گردان بدى را از نفس ایشان و در اندامهاى ایشان و در هر چه مرا اهتمام است بدان از کارهاى ایشان.
«و ادرر لى و على یدى ارزاقهم».
ادرر بالقطع على انه من باب الافعال من الدر- بالفتح- او الدر- بالکسر و یروى بالوصل ایضا على انه من قولهم: الریح یدر السحاب و یستدره، اى: یستجلبه.
(یعنى:) و پیوسته گردان بخشش من ایشان را، و بر دستهاى من بوده باشد روزى ایشان.
«و اجعلهم ابرارا اتقیاء بصراء سامعین مطیعین لک».
و بگردان ایشان را نیکان و پرهیزکاران، بینندگان در احوال خود، شنوندگان مر اوامر و نواهى تو، فرمانبرندگان در اوامر و نواهى از جهت امر و نهى تو.
«و لاولیائک محبین مناصحین».
جار و مجرور در محل مفعول واقع شده به محبین و مناصحین بر سبیل تنازع.
یعنى: دوست دارنده و نصیحت کننده مر دوستان تو را.
«و لجمیع اعدائک معاندین و مبغضین. آمین».
و مر همه ى دشمنان تو را دشمنى کننده و بغض دارنده بوده باشند.
«آمین» اسم فعل است به معنى استجب. یعنى: بار خدایا، اجابت کن دعاى مرا.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام لولده علیهم السلام:
ولد: به فتح لام و به ضم و سکون لام اطلاق بر واحد و جمع هر دو مى شود ولد به کسر واو لغت در ولد به ضم و در نسخه شهید به خط او نقل شده است ولده جمیعا، سید داماد فرمود: قصد کرد به جمیعا ولدى بالتحریک و ولدى به ضم واو و سکون لام و ولد به کسر واو و سکون لام. بعضى از فضلا ایراد کرده اند که جمیعا تاکید است نه اشاره به لغات، آخوند فیض در حاشیه ى خود گوید مراد سید آن است که جمیعا در کلام شهید نه اینکه اصل دعا است بلکه اشاره است به صحت لغات.
امتاع: از متع به معنى نفع بردن. این باب اگر چه باب افعال است لکن امتاع معنى مجرد او مراد است یعنى بهره مند شدن، بعضى گفته اند: امتاع خود متعدى هست لکن نه به معنى خود بلکه به معنى تعمیر، و باء در بهم به معنى مع است با اینکه امتاع به معنى خود بوده باشد یعنى نفع بردن با ایشان فتامل.
عنیت: مبنى از براى مفعول و تاء او مضموم یعنى در هر چیزى که عنایت کرده مى شوم من به او از امر ایشان. مبنى از براى فاعل هم به همین معنى است لکن قلیل است.
یعنى: اى خداى من مدد نما تو در زندگانى ایشان و زیاد نما از براى من در مدت عمر ایشان و پرورش ده از براى من کوچکشان را و قوت بده از براى من ناتوان آنها را و محکم نما تو از براى من بدنهاى ایشان را و دینهاى ایشان را و عافیت بده ایشان را و تن و اعضاى ایشان را و در هر چه مقصود من است از کار آنها.
ادرار: ماخوذ از در و در اللبن کثیره،
یعنى: روان گردان براى من و بر دست من روزى آنها را.
ابرار: جمع بار یعنى نیکوکار
بصراء: جمع بصیر یعنى بینا در امور.
و بگردان آنها را خوبان و پرهیزگاران دانشمندان شنوندگان اطاعت کنندگان براى تو و دوستان نصیحت کنندگان و مر تمام دشمنان تو را دشمن داران و کینه داران، اجابت نما.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعا براى فرزندان:
این دعا را امام نسبت به امور مختلف فرزندان و خیرخواهى براى آنان انشاء نموده:
در نخستین فراز آن چنین عرضه مى دارد: (بار خداوندا با بقاء فرزندانم، اصلاح آنان و بهره وریم از آنان بر من منت بگذار) (اللهم و من على ببقاء ولدى، و باصلاحهم لى و بامتاعى بهم).
(بار خدایا به خاطر من عمرشان را طولانى و سرآمد زندگیشان را به تاخیر افکن) (الهى امدد لى فى اعمارهم، وزد لى فى آجالهم).
(خردسالانشان را برایم پرورش و ضعیفانشان را نیرومند فرما) (و رب لى صغیرهم و قولى ضعیفهم).
(بدنهایشان را برایم سالم، دین و مذهب اخلاقشان را صحیح و درست دار) (و اصح لى ابدانهم و ادیانهم و اخلاقهم).(جانهایشان، اعضاء و جوارحشان و هر چه از آنها مورد اهتمام و عنایت من است مشمول عافیت خود قرار ده) (و عافهم فى انفسهم و فى جوارحهم و فى کل ما عنیت به من امرهم).
(روزى هایشان را براى من و به دست من جارى و افزون ساز) (و ادرر لى و على یدى ارزاقهم).
(آنان را افرادى نیکوکار، متقى و پرهیزکار، بینایان و شنوایان راه حق و مطیع راه خویش قرار ده) (و اجعلهم ابرارا اتقیاء بصراء سامعین مطیعین لک).
(دوستار و خیرخواه اولیایت، دشمن و کینه توز نسبت به اعداء خود قرار ده آمین) (و لاولیائک محبین مناصحین، و لجمیع اعدائک معاندین و مبغضین، آمین).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۱۰۳-۹۶
وَ کانَ مِنْ دُعائِهِ عَلَیهِ السَّلامُ لوُلْدِهِ عَلَیهِمُ السَّلام:
بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین الحمد لله الذى لم یتخذ صاحبه و لا ولدا، عاطف قلوب الوالدین بمزید الرافه على ما ولدا ، والصلاه على نبیه اشرف الاباء و البنین و على عترته النجباء ائمه المومنین. و بعد فهذه الروضه الخامسه والعشرون من ریاض السالکین ، فى شرح الدعاء الخامس و العشرین من صحیفه سیدالعابدین ، املاء الفقیر الى ربه الغنى على صدرالدین الحسینى الحسنى ، غفرالله له و لوالدیه و ولده و وفقه للعمل فى یومه لغده قبل خروج الامر من یده.
دعاء الوالدین للولد من برهما به، و محبتهما له، و اعانتهما له على بره بهما.
ففى الحدیث عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: رحم الله والدین اعانا ولدهما على برهما.
و عنه علیه السلام قال: قال له رجل من الانصار: من ابر؟ قال: والدیک، قال: قد مضیا، قال: بر ولدک.
و عنه علیه السلام قال: ان الله لیرحم العبد لشده حبه لولده.
و دعاء الوالد لولده من جمله الدعاء الذى لا یرد و لا یحجب. فعن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: اربعه لا ترد لهم دعوه حتى تفتح لهم ابواب السماء و تصیر الى العرش: الوالد لولده، و المظلوم على من ظلمه، و المعتمر حتى یرجع، و الصائم حتى یفطر.
و عنه علیه السلام قال: کان ابى یقول: خمس دعوات لا یحجبن عن الرب تبارک و تعالى: دعوه الامام المقسط، و دعوه المظلوم یقول الله عز و جل: لا نتقمن لک و لو بعد حین، و دعوه الولد الصالح لوالدیه، و دعوه الوالد الصالح لولده، و دعوه المومن لاخیه بظهر الغیب فیقول: لک ذلک مثلاه.
من علیه بکذا منا -من باب قتل-: انعم علیه به.
و البقاء: یطلق على استمرار الوجود و لا یکون الا لله سبحانه، و منه: سبحان من توحد بالبقاء، و على طول الوجود، و هو المراد هنا.
و معنى اصلاحهم له: اصلاحهم لبره و طاعته، و فیه تلمیح الى قوله تعالى: «و اصلح لى فى ذریتى».
قیل: هو دعاء باصلاح ذریته لبره و طاعته، لقوله: لى.
و قیل: انه دعاء باصلاحهم لطاعه الله عز و جل.
قال امین الاسلام: و هو الاشبه، لان طاعتهم لله من بره.
و عن الزجاج: اى اجعل ذریتى صالحین.
و قال سهل بن عبدالله: معناه اجعلهم لى خلف صدق و لک عبید حق و هذه المعانى کلها محتمله فى عباره الدعاء.
و قال الزمخشرى: فان قلت: ما معنى «فى» فى قوله تعالى: «و اصلح لى فى ذریتى»؟ قلت: معناه ان یجعل ذریته موقعا للصلاح و مظنه له، کانه قال: هب لى الصلاح فى ذریتى و اوقعه فیهم، انتهى.
و قیل: هو على تضمین اصلح معنى بارک.
و امتعه الله بکذا امتاعا و متعه به تمتیعا: ابقاه له لیستمتع به اى: لینتفع به.
یقال: استمتع بالشى ء و تمتع به اى: انتفع، و هو من المتاع، و هو فى اللغه کل ما ینتفع به.
قال الفارابى فى دیوان الادب: مد الله فى عمره اى: امهل له و طول له انتهى.
و الاعمار: جمع عمر بالضم و بضمتین و بالفتح و السکون، و هو الحیاه.
و قیل: مده بقاء الحیاه.
و الاجال: جمع اجل بالتحریک و هو مده العمر، و یطلق على الوقت الذى ینقرض فیه.
قال بعضهم: یحتمل ان یکون الفقره الثانیه تاکیدا للاولى، لحرصه علیه السلام على بقائهم.
و یحتمل ان یراد بالاعمار رفاهیه العیش و حسن الحال، فان العرب کانت تسمى من عاش فى رفاهیه طویل العمر و ان قصر عمره، و من لیس کذلک قصیر العمر و ان طال عمره.
و لهذا قال بعضهم: فهل رایتم شیخا بلاعمر؟ و کانوا یعدون ایام السرور و یقولون عاش فلان کذا یوما و کذا سنه، و ان کان عمره اکثر، انتهى.
قلت: اذا ارید جعل الفقره الثانیه تاسیسا لا تاکیدا، فالاولى ان یراد بالمد فى الاعمار البرکه فیها، بان یبارک فیها بالتوفیق لاعمال الطاعات و عماره اوقاتهم بالخیرات.
و قد فسر قوله علیه السلام: صله الرحم منساه فى الاجل، اى: تاخیر فى مده العمر و سبب لزیادته و ان معنى الزیاده فى العمر زیادته بالبرکه فیه، بتوفیقه الى اعمال الطاعه و عماره اوقاته بما ینفعه فى الاخره، فان هذا المعنى اجدر ان یکون منظورا له علیه السلام من رفاهیه العیش، و الله اعلم بمقاصد اولیائه.
و رباه یربیه تربیه: اوصله کما له تدریجا.
و القوه: تطلق على کمال القدره، و على شده الممانعه و الدفع، و یقابلها الضعف بالمعنیین، و کل من المعنیین فى المتقابلین محتمل هنا، و لا یجوز اراده کلا المعنیین فیها معا، فان استعمال اللفظ الواحد فى معنیین متغایرین مما لا مساغ له عند المحققین، بل یمکن ان یراد بالتقویه معنى مجازى عام، یکون کلا المعنیین- من تکمیل القدره، و تشدید الممانعه و الدفع- فردا حقیقیا له و هو اصلاح حالهم، فان کلا من المعنیین المذکورین فرد حقیقى له، و کذلک یراد بالضعف سوء الحال، فیکون نقص القدره و قله الممانعه و الدفع فردا حقیقیا له، فافهم ذلک فانه قل من تنبه له.
و الصحه فى الاصل: للبدن، و هى حاله طبیعیه له تجرى افعاله معها على المجرى الطبیعى، ثم استعیرت للافعال و المعانى، فقیل: صحت الصلاه اذا اسقطت القضاء، و صح العقد اذا ترتب اثره علیه، و صح مذهبه اذا وافق الحق.
فان قلت: یلزم على هذا الجمع بین الحقیقیه و المجاز فى عباره الدعاء، لان الصحه فى الابدان حقیقه، و فى الادیان و الاخلاق مجاز، و قد صرحوا بان اراده المتکلم بعباره واحده حقیقه و مجازا غیر صحیحه.
قلت: المساله ذات خلاف مشهور، فمن جوز اجتماع الحقیقه و المجاز فى کلمه واحده، و احتج بقولهم: القلم احد اللسانین، فله ان یختار استعما لها فیهما، و من لا یرى صحه فینبغى ان یراد بالصحه معنى مجازى عام، یکون کل واحد من المعانى المقصوده للصحه فردا حقیقیا له، کما قلناه آنفا فى المشترک، اى: و اصلح لى احوالهم، و ذلک فى ابدانهم بالصحه التى هى الحاله الطبیعیه، و فى ادیانهم بالصحه التى هى موافقه الحق، و فى اخلاقهم بالصحه التى هى الکرم و الحسن، و قس على ذلک.
قوله علیه السلام: «و عافهم فى انفسهم و جوارحهم و فى کل ما عنیت به من امرهم» اذا اردت التفادى من لزوم الجمع بین الحقیقه و المجاز، بناء على ان العافیه فى الاصل بمعنى الصحه البدنیه ثم استعیرت لمعان اخر، و الاظهر انها لمعنى عام متناول لدفع جمیع المکروهات فى النفس و البدن و فى الدین و الدنیا و الاخره، فلا حاجه الى ذلک.
و عنیت بامر فلان بالبناء للمفعول: شغلت به و اهتممت به فانا معنى به، و ربما قیل: عنیت بامره بالبناء للفاعل فانا عان، و الاول اکثر، و به وردت روایه الدعاء لا غیر.
و در اللبن و غیره- من باب ضرب و قتل- درا: کثر و زاد، و ادر الله الرزق ادرارا: کثره و وسعه.
و قال شیخنا البهائى فى المفتاح: المراد بالرزق الدار: الذى یتجدد شیئا فشیئا من قولهم: در اللبن اذا زاد و کثر جریانه من الضرع.
قال بعضهم: و فى تقییده السوال بقوله علیه السلام «لى» فى جمیع الفقرات، ما یدل على ان الدعاء له و لهم، و على تمام الحنو و الشفقه، و على ان الدعاء له علیه السلام ابلغ فى الدعاء و اقرب الى الاجابه، و على ان کل واحد مما سال یکون على الوجه الکامل، انتهى.
و قوله علیه السلام: «و على یدى» اى: بواسطتى.
و المراد جعله واسطه فى وصول ارزاقهم الیهم، یقال: جرى الامر على ید فلان اذا وقع بوساطته، کانه اخذه و اعطاه بیده.
و منه الحدیث: خلقت الخیر و اجریته على یدى من احبه، فطوبى لمن اجریته على یدیه.
و فائده هذا السوال امران:
احدهما: ان یزدادوا طاعه له و محبه و برا، فان من عرف ان الله تعالى اجرى رزقه على ید شخص، فلا شک انه یحبه و یعظمه و یطیعه.
الثانى: اجراء الخیر على یده علیه السلام، کما تضمنه الحدیث المذکور.
و الابرار: جمع بار او بر، کاصحاب جمع صاحب و ارباب جمع رب. یقال: الرجل بر یبر برا مثل علم یعلم علما فهو بر بالفتح و بار و هو خلاف الفاجر.
و قیل: هو الصادق.
و قیل: هو الکثیر البر، اى: الخیر، و الاتساع فى الاحسان.
و قال الطبرسى: هو الذى بر الله بطاعته ایاه حتى ارضاه.
و الظاهر ان المراد به البار لوالدیه، بقرینه قوله علیه السلام: اتقیاء، تلمیحا الى قوله تعالى: «و کان تقیا و برا بوالدیه».
و الاتقیاء: جمع تقى، و هو المطیع المتجنب عن المعاصى.
و قال الشهاب الفیومى: رجل تقى: اى زکى، و قوم اتقیاء، و تقى یتقى -من باب تعب- تقاه و اتقاه اتقاء، و الاسم التقوى، و اصل التاء واو، لکنهم قلبوا، انتهى.
و البصراء: جمع بصیر بمعنى العالم، من بصر بالشىء بالضم بصرا بفتحتین بمعنى علم فهو بصیر به.
و سامعین اى: مصغین اصغاء الطاعه.
یقال: فلان سامع مطیع اى: سامع لما یومر به کائنا ما کان سمع طاعه و قبول، و منه قوله تعالى: «و اتقوا الله و اسمعوا».
و مطیعین اى: مذعنین منقادین لحکمک.
و قوله علیه السلام: «و لاولیائک محبین مناصحین» عطف على ثانى مفعولى و اجعل، اى: و اجعلهم محبین مناصحین لاولیائک، و انما فصل بین العاطف و المعطوف لان الفصل بالظرف کلا فصل. و قس علیه قوله: «و لجمیع اعدائک معاندین و مبغضین».
و آمین: بالقصر فى لغه الحجاز، و المد اشباع بدلیل انه لا یوجد فى العربیه کلمه على فاعیل، و معناه: استجب، و قد سبق الکلام علیه مبسوطا، فلیرجع الیه.
