دعای ۲۵ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش سوم)
وَ أَعِذْنِی وَ ذُرِّیتِی مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ، فَإِنَّک خَلَقْتَنَا وَ أَمَرْتَنَا وَ نَهَیتَنَا وَ رَغَّبْتَنَا فِی ثَوَابِ مَا أَمَرْتَنَا وَ رَهَّبْتَنَا عِقَابَهُ، وَ جَعَلْتَ لَنَا عَدُوّاً یکیدُنَا، سَلَّطْتَهُ مِنَّا عَلَی مَا لَمْ تُسَلِّطْنَا عَلَیهِ مِنْهُ، أَسْکنْتَهُ صُدُورَنَا، وَ أَجْرَیتَهُ مَجَارِی دِمَائِنَا، لَا یغْفُلُ إِنْ غَفَلْنَا، وَ لَا ینْسَی إِنْ نَسِینَا، یؤْمِنُنَا عِقَابَک، وَ یخَوِّفُنَا بِغَیرِک.
إِنْ هَمَمْنَا بِفَاحِشَةٍ شَجَّعَنَا عَلَیهَا، وَ إِنْ هَمَمْنَا بِعَمَلٍ صَالِحٍ ثَبَّطَنَا عَنْهُ، یتَعَرَّضُ لَنَا بِالشَّهَوَاتِ، وَ ینْصِبُ لَنَا بِالشُّبُهَاتِ، إِنْ وَعَدَنَا کذَبَنَا، وَ إِنْ مَنَّانَا أَخْلَفَنَا، وَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنَّا کیدَهُ یضِلَّنَا، وَ إِلَّا تَقِنَا خَبَالَهُ یسْتَزِلَّنَا.
اللَّهُمَّ فَاقْهَرْ سُلْطَانَهُ عَنَّا بِسُلْطَانِک حَتَّی تَحْبِسَهُ عَنَّا بِکثْرَةِ الدُّعَاءِ لَک فَنُصْبِحَ مِنْ کیدِهِ فِی الْمَعْصُومِینَ بِک.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
و مرا و اولاد مرا از شیطان رانده‌شده حفظ کن، که تو ما را آفریدی و به ما امر و نهی فرمودی، و در اجر اطاعت از امر خود تشویق، و به عذاب ارتکاب نهی خود تهدیدمان نمودی، و برای ما دشمنی قرار دادی که با ما نیرنگ می‌کند، و او را بر ما تسلطی دادی که ما را به آن اندازه بر او سلطه نیست، او را در دلهای ما جای دادی، و در مجاری خونمان روان کردی، اگر ما از او غفلت کنیم او از ما غافل نگردد و اگر فراموشش کنیم او ما را فراموش نکند، ما را از عقاب تو ایمن کند و از غیر تو بترساند،
چون به کار زشت همّت کنیم ما را به آن دلیر می‌نماید، و چون به عمل صالح رو کنیم ما را از آن بازمی دارد، با شهوات در جستجوی ماست، و در راه ما دامِ شبهه نصب کند، اگر ما را وعده دهد دروغ می‌گوید، و اگر به نویدی دلخوش کند تخلف می‌نماید، و اگر تو - حیله و نیرنگش را از ما نگردانی ما را گمراه می‌کند و اگر از فساد او نگاهمان نداری، ما را دچار لغزش می‌نماید.
خداوندا زبردستی او را به زبردستی خودت از ما دور کن، تا به سبب کثرت دعایمان او را از ما بازداری، تا در پناهت از نیرنگ او در طایفه بی‌گناهان قرار گیریم.
ترجمه آیتی
اى خداوند، مرا و نسل مرا از شیطان رجیم در پناه خود دار. تو ما را آفریده اى و به نیکى امر کرده اى و از بدى نهى و به ثواب آنچه ما را بدان امر کرده اى مشتاق و از عقاب آن بیمناک. براى ما دشمنى ساخته اى همواره در کار نیرنگ و فریب ما. در امورى بر ما چیره اش گردانیده اى که ما را بر او چیرگى نداده اى. در درون سینه ى ما جایش داده اى و چون خون در رگهاى ما روانش گردانیده اى. اگر ما از او غافل شویم، او از ما غافل نشود. اگر ما فراموشش کنیم، او ما را فراموش نکند. عقاب تو را در نظر ما ناچیز مى نماید و ما را از دیگرى جز تو بیم مى دهد.
اگر آهنگ گناه کنیم، در ارتکاب آن دلیرمان گرداند و اگر آهنگ کارى شایسته کنیم از گزاردن آن بازمان دارد. براى ما هر چه مى طلبد هواهاى نفسانى است و به هر چه اشارت مى کند اعمال شبهه آمیز. اگر وعده دهد، وعده اش دروغ است و اگر آرزویى در دل ما برانگیزد، خود به خلاف آن برخیزد. اى خداوند ما، اگر مکرش را از ما باز نگردانى، گمراهمان کند و اگر ما را از تبهکاریهایش در امان ندارى، پاى ثبات ما بلغزاند.
بار خدایا، به قدرت خویش مقهورش کن که بر ما سلطه نیابد، تا آنگاه که دست دعا به سوى تو برمى داریم نگذارى که سوى ما راه جوید و در زمره ى مصون ماندگان از کید او درآییم.
ترجمه ارفع
خدایا من و ذریه ام را از شیطان رانده شده پناه ده زیرا که تو ما را آفریدى و به واجبات امر کردى و از محرمات نهى فرمودى و میل و رغبت در ثواب اعمال و ترس و وحشت از عقاب در دلهایمان انداختى. و براى ما دشمنى مثل شیطان قرار دادى که هماره ما را فریب مى دهد و او را بر مسایلى درباره ى ما مسلط فرمودى که ما بر آنها تسلط نداریم و او را در سینه هایمان لانه دادى و در خونهایمان به جریان انداختى، اگر ما غافل شویم او از ما غافل نیست و اگر ما فراموش کنیم او ما را فراموش نمى کند. او ما را از عذاب تو ایمن مى سازد و از غیر تو مى ترساند.
اگر ما براى عمل بدى همت کنیم او ما را تشویق و ترغیب مى کند و اگر به کار خوبى همت گماریم راى ما را مى زند.
خدایا شیطان ما را به شهوتها دعوت مى کند و شبهه ها را برایمان بر پا مى نماید اگر به ما وعده دهد دروغ مى گوید و اگر ما را به نعمت ها سرگرم کند خلاف آن انجام مى دهد و اگر تو نیرنگ او را از ما دفع نکنى ما را گمراه مى کند و اگر فساد و رفتار زشت او را مانع نشوى ما را گرفتار لغزش خواهد کرد.
خدایا: با قهر و غلبه خود قهر و غلبه اش را بشکن تا آنجا که او را به خاطر دعاى فراوانى که ما مى کنیم زندانى کنى و صبح کنیم در حالى که به لطف تو از فریب او مصون باشیم.
ترجمه استادولی
و من و فرزندانم را از شیطان رانده شده پناه ده، زیرا تو ما را آفریده اى و امر و نهى فرموده اى، و در پاداش اطاعت فرمان خود راغب نموده و از کیفر نافرمانى خود بیم داده اى، و براى ما دشمنى قرار داده اى که با ما نیرنگ مى زند، و او را بر ما تسلطى داده اى که ما را بر او آن تسلط نداده اى، او را در سینه هاى ما جاى داده، و در رگ هاى خونمان روان ساخته اى، اگر ما از او غافل مانیم او از ما غافل نمى ماند، و اگر ما او را فراموش کنیم او ما را فراموش نخواهد کرد، ما را از کیفر تو ایمنى مى دهد و از غیر تو مى ترساند.
اگر آهنگ کارى زشت کنیم ما را بر آن دلیر مى سازد، و اگر آهنگ کارى شایسته کنیم ما را از آن بازمى دارد. به وسیله شهوت ها در سر راه ما مى نشیند، و با شبهه ها براى ما دام مى گسترد. اگر ما را وعده دهد به ما دروغ گوید، و اگر به نویدى دلخوش کند تخلف ورزد، و اگر مکر و نیرنگش را از ما نگردانى گمراهمان سازد، و اگر ما را از فساد نگاه ندارى به لغزش اندازد.
خدایا، چیرگى او را با چیرگى خود از ما دور ساز، تا جایى که با دعاى فراوان ما او را از ما بازدارى، پس از مکر و نیرنگ او ایمن گردیم و در زمره کسانى که به یارى تو از مکر او ایمنند قرار گیریم.
ترجمه الهی قمشه‌ای
و مرا اى خدا و ذریه و فرزندانم همه را از (شر و دشمنى و آسیب) شیطان مردود در پناه خود گیر که اى پروردگار تو محققا ما را آفریده اى و ما را (بهر چه خیر و سعادت ما بود) امر کردى و (از هر چه زیان و هلاکت ما بود) نهى فرمودى و ما را براى اطاعت (امر و نهیت) ترسانیدى و (اما چون مى خواهیم امر و فرمانت را اطاعت کنیم و از نافرمانیت دورى گزینیم) تو دشمنى (از شیطان انس و جن) بر ما مسلط گردانیده اى که با ما مکر و حیله مى کند و آن دشمن را بر ما چیره کردى و تسلط دادى به آنچه ما را بر او مسلط نساختى او را در قلب ما منزل دادى و مانند خون در عروق و جوارح ما جارى ساختى و اگر ما از او غفلت کنیم هیچ آن دشمن از ما غافل نخواهد شد و اگر ما از او فراموش کنیم او یک لحظه از ما فراموش نخواهد کرد آن دشمن (به دروغ و فریب) ما را از عقاب نافرمانى تو ایمن مى کند و از (عقاب و عذاب) غیر تو مى ترساند
اگر ما به کار زشتى توجه و اهتمام کنیم سخت ما را تشجیع کند و بى باک سازد (تا به آن عمل زشت بگمارد) و اگر به کار صالح و شایسته اى همت گماریم ما را به کندى و تعویق (و تسویف) وامى دارد (تا مگر آن عمل خیر از ما فوت کند) و باز آن دشمن شهوتهاى نفس را در نظر ما جلوه گر مى سازد و امور باطل شبیه به حق را بر ما نصب مى کند (تا از راه شبهات ما را به راه باطل و حرام کشاند و به نام دین از راه دین دور سازد) اگر به ما وعده اى (به خیر و صلاح ما) دهد وعده اش همه کذب و دروغ است و اگر ما را به نوید و امیدى وعده دهد تخلف کند اى خدا اگر این دشمن بزرگ را تو مکر و فریبش را از ما دفع نکنى سخت ما را گمراه گرداند و اگر از دامهاى (هلاکت و حیله هاى مهلک) او ما را محفوظ نگردانى ما را سخت بلغزاند (و به هلاکت درافکند)
اى پروردگار ما تو تسلط او را بر ما مقهور و مغلوب سلطنت و قدرت خود گردان (یعنى چنان نور معرفت و عظمتت را بر قلوب ما مسلط ساز که سلطه ى شیطان انس و جن و مکر و حیله و فریب و وسوسه اش به کلى نابود شود و هیچ در دل ما تاثیر نتواند کرد) تا آنکه به واسطه کثرت دعاهاى ما به درگاه حضرتت شیطان را از آزار ما به حبس و زندان در افکنى که از کید و مکرش (محفوظ شویم و) در صف معصومان (به لطف و کرمت) درآئیم.
ترجمه سجادی
و مرا و فرزندانم را از شیطانِ رانده شده، پناه ده. همانا تو ما را آفریدى و امر و نهى نموده اى و در پاداش آنچه ما را امر کردى، رغبتمان و از کیفر نافرمانى خود، بیممان داده اى. و براى ما دشمنى قرار دادى که به ما نیرنگ مى زند. او را بر ما تسلّط دادى، و ما را بر او تسلّطى نیست. او را در سینه هاى ما جا دادى و در رگ هاى خونمان روان نمودى. اگر از او غافل شویم، او غافل نمى شود. و اگر فراموشش کنیم، او فراموش نمى کند. ما را از کیفر تو ایمنى مى دهد و از غیر تو مى ترساند.
اگر قصد کار زشتى کنیم، ما را بر آن دلیر گردانَد. و چنانچه قصد کار شایسته اى کردیم، ما را از آن بازدارد. خواهش هاى نفسانى را براى ما عرضه مى دارد. و شبهه ها براى ما برپا کند. اگر ما را وعده دهد، به ما دروغ گوید. و اگر به ما نوید دهد، خلف وعده کند. و اگر فریب او را از ما بازندارى، گمراهمان کند و اگر ما را از تبهکارى اش نگه ندارى، به لغزشمان اندازد.
خداوندا با سلطه خود، تسلّط او را از ما دور کن، تا اینکه با دعاى زیاد ما، او را از ما بازدارى. پس به وسیله تو از نیرنگ او، در زمره بازداشته شدگان (از گناه) درآییم.
ترجمه شعرانی
و من و فرزندان مرا از دیو رجیم در پناه خویش گیر، تو ما را آفریدى و امر و نهى فرمودى و به پاداش اوامر خود نوید دادى و از عقاب مخالفت ترسانیدى و براى ما دشمنى هم آفریدى که ما را فریب و نیرنگ مى دهد و او را بر ما چیره ساختى و ما را بر او چنان چیرگى ندادى. جاى او را در سینه هاى ما مقرر فرمودى و او را در رهگذر خون ما روان گردانیدى. اگر ما غافل شویم او غافل نشود و اگر ما فراموش کنیم او فراموش نکند. ما را از عقاب تو ایمن مى سازد و از غیر تو بیم مى دهد.
اگر آهنگ کارى زشت کنیم ما را دلیر مى گرداند و چون قصد کار نیک کنیم ما را باز مى دارد، خواهشهاى دل را پیش نظر ما جلوه مى دهد و در راه عقائد ما دام شبهه مى اندازد. به وعده ى خود وفا نمى کند و آرزوهاى ما را برآورده نمى سازد، و اگر فریب او را از ما باز نگردانى ما را گمراه خواهد کرد و اگر از تباهى او نگاهمان ندارى ما را لغزش مى دهد.
پس به قدرت خود او را زبون ساز تا به سبب دعاى بسیار ما دست او را ببندى و به عصمت تو از نیرنگ او مصون مانیم.
ترجمه فولادوند
و مرا و فرزندانم را از شیطان راندنى در پناه خویش گیر، چرا که تو ما را آفریدى و امر و نهى فرمودى و دریافتن ثواب در آنچه به ما دستور دادى بر انگیختى و از کیفر منهیات ترسانیدى و تو براى ما دشمنى نهادى که به ما ترفند مى زند و او را بر ما چیرگى دادى به گونه اى که ما را بر وى چنان تسلطى نیست. وى را در دلهاى ما جا دادى، وى را چون خون در شرایین ما روان ساختى، اگر ما دستخوش فراموشى شویم او دچار نسیان نمى شود، کیفر تو را در دیده ى ما ناچیز مى نماید و ما را از دیگرى جز تو مى ترساند،
اگر ما به کار زشتى همت گماریم ما را در انجام آن دلیر کند و چون به کار شایسته اى پردازیم ما را از آن باز مى دارد، در صورت شهوات خود را به ما مى نماید و براى ما دامهاى شبهه ناک مى گسترد. چون وعده دهد ناراست است و چون در دل ما خیال پردازى مى کند خلف وعده مى نماید و اگر هر آینه تو ترفند وى از ما باز ندارى ما را گمراه مى گرداند و اگر ما را از تباهکاریهاى وى مانع نشوى ما را خواهد لغزانید.
بار خدایا! پس تو را به سلطنت خود که تسلط وى را مقهور خویش فرما تا با بسیارى دعاهاى ما وى را از ما بازدارى و از نیرنگ وى بدینگونه مصون مانیم.
ترجمه فیض الاسلام
و مرا و فرزندانم را از شیطان رانده شده ى (از رحمتت) پناه ده، زیرا تو ما را آفریدى و (به نیکیها) امر کردى و (از زشتیها) نهى فرمودى و در پاداش آنچه ما را امر نمودى خواهان و از کیفر (مخالفت) آن (یا کیفر آنچه ما را نهى کردى) ترسانیدى، و براى ما دشمنى قرار دادى که با ما مکر مى کند، او را درباره ى ما تسلط و توانایى دادى بر آنچه (جمیع اعضاء) که ما را بر آن درباره ى او تسلط ندادى (براى آنکه) او را در سینه هاى ما جا دادى، و در رهگذرهاى خونهاى ما روان گردانیدى (گفته اند: مراد از صدر «سینه» جایگاه قلب «دل» است، و جائز است که مراد به آن قلب باشد که پاره ى گوشت صنوبرى الشکل «مانند میوه ى درخت کاج» است که در سمت چپ سینه قرار گرفته، و مراد از قلبى که محققین فرموده اند: شیطان را بر آن راهى نیست و نیز مفسرین در قول خداى تعالى «س ۱۱۴ ى ۵»: «الذى یوسوس فى صدور الناس» «آن شیطان که وسوسه و اندیشه ى بد و بیجا در سینه هاى مردم افکند» فرموده اند: اینکه نفرموده: فى قلوب الناس «در دلهاى مردم» براى آنست که شیطان را بر دل مومن الذى هو بین اصبعین من اصابع الرحمن «دلى که بین دو انگشت از انگشتهاى رحمت خداوند است» تسلط و توانائى نیست، آن قلب لطیفه ى ربانیه ى نورانیه ى عالمه است که جاى فرود انوار الهیه است و به آن انسان، انسان مى باشد و همان حقیقت انسان است که به سبب آن براى پیروى احکام آماده مى گردد و از آن گاهى به نفس ناطقه و گاهى به روح و گاهى به عقل تعبیر مى شود، و بر گفتار محققین دلالت دارد فرمایش حضرت صادق- علیه السلام- به اینکه خداى تعالى مومن را گرفتار مى سازد به هر گرفتارى و مى میراند به هر مردنى و او را به از بین رفتن عقلش گرفتار نمى گرداند، آیا نمى بینى ایوب را که چگونه شیطان را بر مال و فرزند و اهل و هر چیز او چیره گردانید و بر عقل او مسلط ننمود تا به وسیله ى آن تنها به خدا ایمان داشته باشد، و گفته اند: معنى جریان شیطان در مجارى خون آنست که او از فرزند آدم تا زنده است جدا نمى شود چنانکه خون از او جدا نمى گردد، ولى بزرگان و محققین معنى ظاهرى آن را گرفته و فرموده اند: شیطان را چنان توانائى داده شده است که بر اثر لطافت هیئت خود در عروق و رگها که مجارى خون است روان مى گردد تا به قلب شخص مى رسد و طبق ضعف و سستى ایمان بنده و کمى یادآورى و بسیارى غفلت او وسوسه مى نماید و به مقدار قوت و بیدارى و بسیارى ذکر و اخلاص توحید بنده تسلط او کم گشته و از او دور مى گردد، و علامه ى مجلسى «رحمه الله» در مجلد چهاردهم بحارالانوار مى فرماید: بین امامیه «علماى اثنى عشرى» بلکه بین مسلمین «علماى اسلام» خلاف نیست در اینکه جن و شیاطین اجسام لطیفه اى هستند که در بعض اوقات دیده مى شوند و در برخى دیده نمى شوند و آنها را جنبشهاى تند و توانائى بر کارهاى دشوار است و در رهگذر خون اجساد بنى آدم روان مى گردند، و گاهى خداوند به جهت مصالحى آنها را به اشکال مختلفه و صورتهاى گوناگون درآورد چنانکه سید مرتضى- علیه الرحمه- بر آن رفته، یا آنکه خداوند آنها را توانائى داده که به اشکال مختلفه درآیند چنانکه این مطلب از اخبار آشکارتر است) بى خبر نیست (از ما) اگر ما (از او) غافل شویم، و (ما را) از یاد نمى برد اگر ما (از او) فراموش کنیم، ما را از کیفر تو ایمن مى سازد (وسوسه مى کند و در دل شخص مى افکند که فلان گناه را بجا آور که خداوند آمرزنده و مهربان است) و از غیر تو مى ترساند (مثلا وسوسه مى نماید که اگر فلان کار ناروا را براى فلان شخص بجا نیاورى چنین و چنان مى شود)
اگر گناه بزرگى قصد کنیم ما را بر آن دلیر مى نماید، و اگر کار شایسته اى آهنگ نمائیم ما را از آن بازمى دارد، ما را به خواهشها و گناهان مى طلبد، و شبهه ها براى ما برپا مى کند (در بین ما شبهه ها مى اندازد تا گمراهمان سازد) اگر به ما وعده و نوید دهد (به کار خیر و نیکى بخواند) دروغ مى گوید، و اگر ما را به آرزو و سرگرم نماید خلاف آن مى کند، و اگر مکرش را از ما برنگردانى گمراهمان مى سازد، و اگر از فساد و تباهکاریش نگاهمان ندارى ما را مى لغزاند
بار خدایا پس به توانائى خود او را از تسلط بر ما مغلوب نما تا به وسیله ى دعا خواندن بسیار براى تو او را از ما بازدارى پس به کمک تو از مکر او در جمله ى نگاهداشته شدگان (از شر او) درآئیم.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«وَ أَعِذْنِی وَ ذُرِّیتِی مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ فَإِنَّک خَلَقْتَنَا وَ أَمَرْتَنَا وَ نَهَیتَنَا وَ رَغَّبْتَنَا فِی ثَوَابِ مَا أَمَرْتَنَا وَ رَهَّبْتَنَا عِقَابَهُ
وَ جَعَلْتَ لَنَا عَدُوّاً یکیدُنَا سَلَّطْتَهُ مِنَّا عَلَى مَا لَمْ تُسَلِّطْنَا عَلَیهِ مِنْهُ أَسْکنْتَهُ صُدُورَنَا وَ أَجْرَیتَهُ مَجَارِی دِمَائِنَا
لاَ یغْفُلُ إِنْ غَفَلْنَا وَ لاَ ینْسَى إِنْ نَسِینَا یؤْمِنُنَا عِقَابَک وَ یخَوِّفُنَا بِغَیرِک»:
در شرح دعاى هشتم صحیفه تا جائیکه اقتضا داشت درباره صفات شیطانى، و در دعاى هفدهم تا اندازه اى که ممکن بود درباره خود شیطان و اعمال او به مسائل بسیار مهمى از طریق آن مجید و روایات اشاره شد، بیش از آنچه که گذشت نیاز به تفسیر در رابطه با خصوصویات شیطانى یا وجود شیطان نمى بینم، از این جهت به ترجمه جملات ملکوتى بالا و جملات بعد که بیانگر برنامه هاى شیطان براى جدا کردن انسان از حق و حقیقت است اکتفا مى کنم.
"الهى من و دودمانم را از شیطان رانده شده در امانت نگاهدار، زیرا تو ما را آفریدى، و امر و نهى فرمودى، و ما را به سوى پاداش دستورها و فرامینت تشویق کردى، و از کیفر و عقاب و عذاب بیم دادى، و براى ما دشمنى است که ما را بریبد، و او را بر ما سلطه اى است که ما را چنان سلطه اى بر او نیست، وى را در سینه هایمان جاى دادى، و در مجارى خونمان روان ساختى، اگر ما غفلت ورزیم او از ما غافل نمى گردد، و اگر ما فراموش کنیم او از یاد نمى برد، ما را با مکارى و حیله گرى از عقابت ایمن مى سازد، و از غیر تو مى ترساند".
راستى جز اینکه از شر او به حضرت تو پناهنده شویم، و تو هم ما را پناه دهى چاره دیگر نیست.
«إِنْ هَمَمْنَا بِفَاحِشَة شَجَّعَنَا عَلَیهَا وَ إِنْ هَمَمْنَا بِعَمَل صَالِح ثَبَّطَنَا عَنْهُ یتَعَرَّضُ لَنَا بِالشَّهَوَاتِ
وَ ینْصِبُ لَنَا بِالشُّبُهَاتِ إِنْ وَعَدَنَا کذَبَنَا وَ إِنْ مَنَّانَا أَخْلَفَنَا وَ إِلاَّ تَصْرِفْ عَنَّا کیدَهُ یضِلَّنَا وَ إِلاَّ تَقِنَا خَبَالَهُ یسْتَزِلَّنَا
اَللَّهُمَّ فَاقْهَرْ سُلْطَانَهُ عَنَّا بِسُلْطَانِک حَتَّى تَحْبِسَهُ عَنَّا بِکثْرَةِ الدُّعَاءِ لَک فَنُصْبِحَ مِنْ کیدِهِ فِی الْمَعْصُومِینَ بِک»:
"چون به زشتى تصمیم گیریم تشویق مى کند، و چون به کار نیک روآوریم ما را سست مى نماید، سفره شهوات را سرراهمان مى گسترد، و ما را به سوى شبهه ها مى راند، اگر به ما وعده اى دهددروغ مى گوید، و اگر امید مى دهد وفا نمى کند، و چنانچه تو فریبش را از ما دور نسازى ما را گمراه مى کند، و اگر تو نگاهمان ندارى ما را مى لغزاند، الهى سلطه اش را با سلطه ات مقهور ساز، تا به وسیله کثرت توجه به تو، او رااز ما باز دارى، و در زمره مصونیت داران از مکرش درآئیم".
شرح صحیفه (قهپایی)
«و اعذنى و ذریتى من الشیطان الرجیم».
و پناه ده مرا و فرزندان مرا از دیو رانده شده- از رحمت تو، یا رانده شده از نار کوکب، چنانچه سابقا تحقیق نموده شد.
«فانک خلقتنا و امرتنا و نهیتنا و رغبتنا فى ثواب ما امرتنا و رهبتنا عقابه».
پس به درستى که تو آفریدى ما را و فرمودى ما را به طاعت، و بازداشتى از معاصى، و ترغیب کردى ما را در ثواب آنچه فرمودى ما را به آن، و ترسانیدى ما را از عقاب آنچه منع کردى ما را از آن.
«و جعلت لنا عدوا یکیدنا».
و گردانیدى ما را دشمنى که مکر مى کند ما را.
«سلطته منا على ما لم تسلطنا علیه منه».
مسلط ساختى او را بر ما به درآمدن بر آنچه مسلط نساختى ما را بر او به چیزى از او.
«اسکنته صدورنا. و اجریته مجارى دمائنا».
بیان للتسلط.
یعنى: جادادى او را در سینه هاى ما- که وسوسه کند ما را. و جارى گردانیدى او را در رهگذر خونهاى ما. یعنى در رگ و پى ما درآوردى.
«لا یغفل ان غفلنا. و لا ینسى ان نسینا».
غافل نمى شود اگر ما غافل مى شویم. و فراموش نمى کند چیزى را اگر ما فراموش مى کنیم.
«یومننا عقابک. و یخوفنا بغیرک».
فان قیل: کیف قال: «یخوفنا» و نحن لا نشاهده و لا نسمع کلامه؟ قلنا: تخویفه وسوسته بما یخوف. کما تقول: نفسى تخوفنى.
یعنى: ایمن مى سازد ما را از عقوبت تو. و مى ترساند ما را به غیر تو.
«ان هممنا بفاحشه، شجعنا علیها».
هم بالشىء: اراده و قصده.
و الفاحشه کل ما نهى الله عز و جل عنه. و ربما یخص بما یشتد قبحه من الذنوب. و قوله تعالى: (و اللاتى یاتین الفاحشه)، اى: الزنا. و الفواحش عند العرب المقابح.
و شجعه تشجیعا، اى: حمله على الشجاعه.
یعنى: اگر ما اراده کنیم به ناشایستى از اعمال قبیحه، ما را بر آن دلیر مى سازد.
«و ان هممنا بعمل صالح، ثبطنا عنه».
ثبطه عن الامر تثبیطا، اذا شغله عنه و عوقه.
(یعنى:) و اگر قصد کنیم به کارى نیکو، بازدارد ما را از آن.
«یتعرض لنا بالشهوات. و ینصب لنا بالشبهات».
متعرض ما مى شود و ما را در معرض آرزوها در مى آورد. و به پاى مى کند از براى ما شبهه ها را- یعنى باطلها را که شبیه است به حق.
«ان وعدنا کذبنا. و ان منانا اخلفنا».
«کذبنا» بالتخفیف. و «منانا» بالتشدید. اى: وعدنا الامانى و خیل لنا من الامال ما لا یکاد یکون.
منانا، اى: شهانا. و الامانى: ما یتمناه الانسان و یشتهیه.
و الاخلاف فى المستقبل کالکذب فى الماضى. و هو ان یعد عده و لا ینجزها.
(یعنى:) اگر وعده مى دهد ما را دروغ مى کند. و اگر در آرزو و شهوت مى اندازد ما را، خلاف آن مى کند با ما.
«و الا تصرف عنا کیده، یضلنا».
اصله: ان لا، فقلبت النون لاما و ادغمت.
(یعنى:) و اگر بازندارى از ما کید او را، گمراه مى سازد ما را.
«و الا تقنا خباله یستزلنا».
ایضا اصله: ان لا.
الخبل و الخبال: الفساد. و منه قوله تعالى: (لا یالونکم خبالا)، اى: لا یقصرون فى الناس فسادا. ازل و استزل به بمعنى.
ازله الشیطان، اى: حمله على الزلل، و هو الخطا.
(یعنى:) و اگر نگاه ندارى ما را از فساد، او ما را بر خطا دارد.
«اللهم فاقهر سلطانه عنا بسلطانک حتى تحبسه عنا بکثره الدعاء لک فنصبح من کیده فى المعصومین بک».
اقهر، اى: اکسر. «فنصبح»، اى: نصیر.
(یعنى:) بار خدایا، بشکن تسلط او را از ما به غالبیت خود تا بازدارى او را از ما به بسیارى خواندن و طلب رحمت نمودن ما تو را، تا بگردیم ما از کید و مکر او از جمله ى نگاه داشتگان به سبب تو.
شرح صحیفه (مدرسی)
و پناه ده مرا و ذریه ام را از شیطان مطرود پس به درستى که آفریدى ما را و امر فرمودى ما را و نهى نمودى ما را و ترغیب نمودى ما را در ثواب آنچه که امر نمودى ما را و ترسانیدى ما را از عقوبت آن.
قوله: فانک علت است از براى استعاذه.
و گردانیدى تو بر ما دشمنى را که کید و حیله مى کند ما را، مسلط نمودى او را بر ما به طریقى که مسلط ننمودى ما را بر او بدان نحو ضمیر اول راجع است به سوى ماء موصوله و ضمیر دوم به سوى شیطان.
بیان است از براى سابق که سلطنت او قاهره است بر ما به نحوى که ما بر او سلطنت نداریم.
در بعضى از روایات وارد است که ابلیس عرض نمود به خداى عزوجل که اى خداى من خلق آدم فرمودى و ما بین من و آدم عداوت قرار دادى پس مرا بر او سلطنت ده پس خدا فرمود: سینه هاى آنها را خانه هاى تو قرار دادم پس عرض نمود: اى خداى من زیاد نما فرمود: زائیده نمى شود از براى آدم یک فرزند مگر اینکه از براى تو ده اولاد شود پس عرض نمود: زیاد بفرما فرمود تو را جارى نمودم در ایشان مثل جریان خون در عروق ایشان عرض نمود: زیاد به فرما فرمود: جلب ایشان نما به پیادگان و سوارگان و شریک آنها شو در اموال و اولادشان، پس آدم شکایت نمود به سوى خداى عزوجل و عرض نمود ابلیس را خلق نمودى و ما بین من و او عداوت قرار دادى و او را مسلط بر من نمودى مرا طاقت او نیست مگر به تو خداى عزوجل فرمود: زائیده نشود از براى تو ولدى مگر اینکه وامى گذارم بر او دو ملک که حفظ او نمایند از قرینهاى بد، عرض نمود آدم: اى خداى من زیاد نما از براى من فرمود خداى عزوجل که: مانع نشوم از احدى از اولاد تو را توبه را مادامى که روح در بدن او است.
یعنى: جاى دادى او را در سینه هاى ما و روان نمودى او را در مجارى خونهاى ما.
بدانکه در تعبیر امام (ع) مسکن شیطان به صدور است نه به قلوب محل نزاع واقع شد چنانچه در قرآن نیز خداى عزوجل تعبیر به صدور مى نماید که «الذى یوسوس فى صدور الناس»، بعضى گفته اند: که تعبیر به صدور از براى آن است که زیرا شیطان را در قلب مومن سلطنتى نیست زیرا که قلب مومن واقع است میان دو انگشت از انگشتان قدرت خداى رحمان، و جمعى از محققین بر ایشان نسبت داده اند که فرموده اند که شیطان را راه به قلب نیست شیطان مى آید به سوى سینه که قلعه ى قلب است پس پراکنده نماید در او هموم دنیا را و حریص بودن بر زینت دنیا پس قلب تنگ شود و در این وقت لذت بندگى را نمى یابد و نه از براى اسلام مسرتى و نه از جهت ایمان طراوتى پس از اینکه دفع نمود شیطان را به یاد آوردن خدا و اعراض از او پس او را حاصل شود امن و قلب او باز شود و آسان شود بر او قیام به عبودیت.
معروف آن است که تعبیر به صدور مجاز است از باب تسمیه ى حال به اسم محل چنانچه از پیغمبر (ص) مروى است که شیطان منقاد خود را مى گذارد بر قلب پسر آدم همین که یاد آورد نام خدا را برگردد شیطان از او و همین که فراموش کرد یاد خدا را پس خواهد بلعید قلب او را.
و در بعضى از روایات وارد است که از براى شیطان خرطومست مثل خرطوم کلب تا آخر حدیث.
و اما معنى روان شدن شیطان در مجرى و دماء محل اختلاف شده است بعضى گفته اند : معنى او آن است که او را قدرت است که جارى مى شود در باطن انسان و دیگر گفته است که: او وسوسه خود مى اندازد در سام لطیفه ى انسان و از آنجا مى رسد به قلب انسان، بعضى دیگر گفته اند که: معنى او آن است که از انسان مفارقت نکند مادامى که زنده است مثل مفارقت ننمودن خون از انسان خلاصه معروف ما بین علما آن است که شیطان را قدرتى است بر اینکه داخل مى شود در باطن انسانى از جهت لطافت او پس روان شود در عروق انسانى مثل روان شدن خون تا اینکه مى رساند خود را به قلب او و وسوسه نماید.
غفلت ملتفت نبودن است به چیزى مى خواهد صورت آن محو شده باشد از او یا نه و نسیان ملتفت نبودن است با محو صورت غرض از این عبارت آن است که او همیشه در کمین و صدد انسان است که او را وسوسه نماید یعنى غافل نمى شود او اگر ما غفلت نمودیم و فراموش نمى کند اگر ما فراموش نمودیم این فقره دلالت دارد که اگر ما غفلت از معصیت داشته باشیم شیطان غفلت ندارد که وادارد ما را به معصیت.
ایمن مى کند ما را از عذاب و عقاب تو و مى ترساند ما را به غیر از تو، این دو فقره هر دو معلوم است زیرا که انسان را مغرور نماید و به او وسوسه کند و گوید خدا بزرگ است و در مخالفت عقاب ننماید زیرا که عقاب نمودن از براى حاجت، و تشفى است و او مبرا است از حاجت و تشفى و همچنین انسان را مى ترساند به غیر او مثل اینکه مى ترساند از صدقه و خیرات و ترک تعظیم نمودن از براى ظالمان و فسقه و اتکال به غیر از خداى عزوجل.
اللغه:
فاحشه: گناهى است که در شرع و عرف هر دو مذموم باشد.
تشجیع: جرى نمودن.
ثبط: منع.
تثبیط: تقاعد در امر.
یعنى: اگر قصد نمودیم ما گناه را دلیر مى نماید ما را بر آن و اگر قصد نمائیم به عمل نیکو بازمى دارد ما را از آن.
شهوه: اشتیاق نفس به سوى چیزى ملائم او.
شبهه: اشتباه حق به باطل.
منانا: از تمنى و تمنیه به معنى آرزو دادن.
تعرض: آشکار نمودن.
یعنى: متعرض ما مى شود شیطان به خواهشهاى نفسانیه و بر پا مى کند براى ما شبههاى ما را اگر وعده دهد ما را دروغ گوید ما را و اگر آرزو دهد ما را خلاف دهد ما را و این فقره از قرآن نیز استفاده مى شود زیرا که خداى عزوجل مى فرماید از حال آن خبیث پر تلبیس: وعده مى دهم آنها را و آرزوى دهم، تمام وعده هاى او همه فریب و خدعه است.
ان شرطیه مقرون بلا نافیه است.
تقنا: از وقا به معنى نگهداشتن.
خبال: به فتح خاء به معنى فساد.
یعنى: اگر برنگردانى تو از ما دشمنى او را گمراه نماید ما را و اگر حفظ نکنى تو ما را از فساد او مى لغزاند او ما را.
باء به کثره الدعاء سببیه است و یا استعانه. فاء فنصبح سببیه است بعد از فاء ان مقدر است.
یعنى: اى خداى من پس مغلوب نما بزرگوارى او را به بزرگوارى خود تا آنکه حبس نمائى او را از ما به سبب بسیارى دعا مر تو را پس داخل صبح شویم از دشمنى او محفوظان، در عصمت دو تفسیر است یکى آنکه او ملکى است که مانع انسان گردد از فجور و عالم شود به واسطه آن ملک از بدى گناهان و خوبى طاعات و دیگر آنکه او قوت و ملکه و ادراکى است که ترک معاصى کند با قدرت بر فعل.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
(مرا و ذریه ام را از شیطان رجیم پناه ده) (و اعذنى و ذریتى من الشیطان الرجیم).
و دلیل این درخواست را چنین بیان مى کند: (زیرا تو ما را آفریده اى، به ما امر و نهى در راه به دست آوردن ثواب ترغیب و نسبت به کیفر آنچه مورد نهى تو است تهدید و تخویف نموده اى) (فانک خلقتنا و امرتنا و نهیتنا، و رغبتنا فى ثواب ما امرتنا، و رهبتنا عقابه).
و مى افزاید: (براى ما دشمنى قرار دادى که با ما از در کید و مکر بیرون مى آید) (و جعلت لنا عدوا یکیدنا).
(او را به گونه اى بر ما مسلط ساخته اى که ما را بدان پایه بر او تسلط نیست) (سلطته منا على ما لم تسلطنا علیه منه).
(در سینه و دلهاى ما او را سکونت، در سراسر وجود و مجارى خون ما وى را روان ساخته اى) (اسکنته صدورنا، و اجریته مجارى دمائنا).
(این موجود هیچگاه از ما غافل نمى شود گرچه ما غافل شویم) (لا یغفل ان غفلنا).
(هرگز (ما را) فراموش نمى کند گرچه ما فراموشش کنیم) (و لا ینسى ان نسینا).
(ما را با وسوسه هایش از کیفر تو ایمن مى سازد، اما از غیر تو مى ترساند) (یومننا عقابک، و یخوفنا بغیرک).
(اگر آهنگ گناه و عمل فحشائى نمائیم ما را بر آن کار تشجیع مى کند، ولى اگر آهنگ عمل صالحى نمائیم ما را از آن بازمى دارد) (ان هممنا بفاحشه شجعنا علیها، و ان هممنا بعمل صالح ثبطنا عنه).
(همواره از طریق شهوات متعرض مى گردد) (یتعرض لنا بالشهوات).
و در طریق انحرافمان شبهات را نصب العین ما قرار مى دهد) (و ینصب لنا بالشبهات).
(اگر به ما وعده دهد دروغ مى گوید و اگر به آرزوئى سرگرممان سازد بر خلاف آن عمل مى کند) (ان وعدنا کذبنا، و ان منانا اخلفنا).
خداوندا: (اگر مکر او را از ما نگردانى ما را گمراه مى سازد و اگر از شر و فسادش نگاهمان ندارى ما را مى لغزاند) (و الا تصرف عنا کیده یضلنا، و الا تقنا خباله یستزلنا).
(بار خداوندا به وسیله ى سلطان و قدرت خودت، تسلط او بر ما را، مقهور و مغلوب ساز) (اللهم فاقهر سلطانه عنا بسلطانک).
(آن چنان که با دعا و درخواست بسیار شر او را از ما بازدارى، و ما از کید و مکرش در زمره ى معصومان و محفوظان به وسیله ى تو درآئیم) (حتى تحبسه عنا بکثره الدعاء لک فنصبح من کیده فى المعصومین بک).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۱۲۳-۱۰۹
«وَ أعِذْنی وَ ذُرِّیتی مِنَ الشَّیطانِ الرَّجِیمِ، فَإِنَّک خَلَقْتَنا، وَ أمَرْتَنا وَ نَهَیتَنا، وَ رَغَّبْتَنا فی ثَوابِ ما أمَرْتَنا، وَ رَهَّبْتَنا عِقابَهُ، وَ جَعَلْتَ لَنا عَدُوّاً یکیدُنا، سَلَّطْتَهُ مِنّا عَلى ما لَمْ تُسَلِّطْنا عَلَیهِ مِنْهُ وَ اسْکنْتَهُ صُدُورَنا، وَ أجْرَیتَهُ مُجارِی دِمائِنَا، لا یغْفُلُ إنْ غَفَلْنا، وَ لا ینْسى إنْ نَسینا، یؤْمِنُنا عِقابَک وَ یخَوِّفُنا بِغَیرِک، إنْ هَمَمْنا بِفاحِشَةٍ شَجَّعَنا عَلَیهَا، وَ إنْ هَمَمْنا بِعَمَلٍ صالِحٍ ثَبَّطَنا عَنْهُ، یتَعَرَّضُ لَنا بِالشَّهَواتِ، وَ ینْصِبُ لَنا بِالشُّبُهاتِ، إنْ وَعَدَنا کذَبَنا، وَ إنْ مَنّانا اخْلَفَنا، وَ إلاّ تَصْرِفْ عَنّا کیدَهُ یضِلَّنا، وَ إلاّ تَقِنا خَبالَهُ یسْتَزِلَّنا، اللَّهُمَّ فَاقْهَرْ، سُلْطانَهُ عَنّا بِسُلْطانِک، حَتّى تَحْبِسَهُ عَنّا بِکثْرَةِ الدُّعاءِ لَک، فَنُصْبِحَ مِنْ کیدِهِ فِی المَعْصُومینَ بِک».
اعذنى: اى اجرنى بحفظک.
و ذریتى: عطف على الضمیر.
و الرجیم: اى المطرود، و اصل الرجم الرمى بالحجاره.
و الفاء: لتعلیل طلب الاعاده، فهى للدلاله على سببیه ما بعدها لما قبلها.
و عائد الموصول من قوله: «ما امرتنا» محذوف، اى: ما امرتنا به، کقوله تعالى: «فاصدع بما تومر» اى: تومر به.
و الضمیر من «عقابه» اما عائد الى قوله: «ما امرتنا» باعتبار مخالفته، او الى ما دل علیه سیاق الکلام، اى: عقاب ما نهیتنا عنه.
و جعلت: اما بمعنى خلقت، فیکون متعدیا الى واحد، و الجار و المجرور متعلق به، او بمحذوف وقع حالا مما بعده لکونه نکره.
و اما بمعنى صیرت، فیکون متعدیا الى مفعولین، اولهما: عدوا، و ثانیهما: الظرف المتقدم، قدم على الاول مسارعه الى بیان العداوه، و هو متعلق بمحذوف اى: عدوا کائنا لنا، فان خبر «صار» فى الحقیقه و الکون المقدر العامل فى الظرف.
و جمله «یکیدنا» فى محل نصب صفه لعدو.
تنبیه:
اختلفوا فى سبب عداوه ابلیس لادم علیه السلام و ذریته، فقال بعضهم: انه الحسد، و ذلک ان ابلیس لما راى ما اکرم الله به آدم، من اسجاد الملائکه له و تعلیمه ما لم یطلع علیه الملائکه، حسده و عاداه و ذریته.
و قال آخرون: ان السبب هو تباین اصلیهما، و لمنافره الاصلین اثر قوى فى منافره الفرعین، قالوا: و تباین اصلیهما هو منشا القیاس الفاسد من ابلیس حین امر بالسجود، و ذلک قوله: «انا خیر منه خلقتنى من نار و خلقته من طین»، فکانه فى خطابه یقول: ان آدم جسمانى کثیف و انا روحانى لطیف، و الجسمانى ادون حالا من الروحانى، و الادون کیف یلیق ان یکون مسجودا للاعلى؟ و ایضا فان اصل آدم من صلصال من حما مسنون، و الصلصال فى غایه الدناءه، و اصلى من اشرف العناصر، و اذا کان اصلى خیرا من اصله وجب ان اکون خیرا منه و اشرف، و الاشرف یقبح ان یامر بالسجود للادون. قالوا: فکان ذلک قیاسا، فاول من قاس هو ابلیس، فاجابه الله جوابا على سبیل التنبیه دون التصریح: «اخرج منها مذءوما مدحورا».
قال بعض الفضلاء: و تقریره ان الذى قاله تعالى نص بحکم الحکمه الالهیه و القدره الربانیه، و الذى قاله ابلیس قیاس، و من عارض النص بالقیاس کان مرجوما ملعونا، و انما نسب حصول عداوه ابلیس لنا الى الله تعالى فى قوله: «و جعلت لنا عدوا»، لکونه سبحانه السبب الاول فى وجوده، و ان لم یکن تعالى هو الداعى الى العداوه، کما یقال: اضله الله، من حیث انه تعالى هو السبب الاول فى وجوده و وجوده سببه المضل، و ان لم یکن هو الداعى الى الضلال.
و سلطه على الشىء تسلیطا: مکنه منه، کانما جعل له علیه سلطانا.
و الجمله اما استئناف نحوى لانقطاعها عما قبلها لفظا، و اما صفه ثانیه لعدو، و لا یمنع منه عدم حرف العطف بین الجملتین کما توهمه بعضهم، فان الصفه تتعد بغیر عاطف و ان کانت جمله، کما فى الخبر نحو: «الرحمن علم القرآن خلق الانسان علمه البیان».
نص علیه ابن هشام فى المغنى.
و قوله: «منا» اما ظرف لغو متعلق بسلطته، او مستقر حال من النکره الموصوفه، و هى «ما» من قوله. «على ما لم تسلطنا».
و التقدیر: سلطته على شىء حال کونه منا ما لم تسلطنا حال کونه منه.
فمن على الاول ابتدائیه، و على الثانى بیانیه.
و جمله قوله: «اسکنته صدرونا» مستانفه اسنافا بیانیا، کانه سئل کیف سلطته منکم على ما لم اسلطکم علیه منه؟ فقال: اسکنته صدورنا و قول بعضهم: انها صفه ثالثه، لیس بشىء.
و فیه اشاره الى قوله تعالى: «الذى یوسوس فى صدور الناس».
و عن ابن عباس: «ان الله تعالى جعل صدور بنى آدم مسکنا للشیطان».
قیل: المراد بالصدور هنا القلوب، تسمیه للحال باسم محله مجازا.
کما روى عن النبى صلى الله علیه و آله: ان الشیطان واضع خطمه على قلب ابن آدم، فاذا ذکر الله خنس، و ان نسى التقم قلبه.
و الخطم من کل طائر: منقاره، و من کل دابه: مقدم انفه و فمه.
و عنه صلى الله علیه و آله: ان الشیطان لیخطم على قلب بنى آدم، له خرطوم کخرطوم الکلب، اذا ذکر العبد الله عز و جل خنس- اى: رجع على عقبیه- و اذا غفل عن ذکر الله تعالى وسوس.
و لا خفاء فى انه لا دلاله فى الحدیثین على کون المراد بالصدور القلوب.
و قال بعض المفسرین: انما قال سبحانه: «الذى یوسوس فى صدور الناس»، و لم یقل: فى قلوبهم، لان الشیطان لا تسلط له على قلب المومن الذى هو بین اصبعین من اصابع الرحمن.
قال المحققون: لیس للشیطان على القلب سبیل، و انما الشیطان یجىء الى الصدر الذى هو حصن القلب، فیبث فیه هموم الدنیا و الحرص على الزخارف، فیضیق القلب حینئذ، و لا یجد للطاعه لذه و لا للایمان حلاوه و لا على الاسلام طلاوه، فاذا طرد العدو بذکر الله و الاعراض عما لا یعنیه، حصل الامن و انشرح القلب و تیسر له القیام باداء العبودیه.
و الحق انه یجوز ان یراد بالصدر محل القلب، باعتبار کونه موضع تعلق النفس الناطقه بالحیوانیه، و لذا ینسب الیه الشرح و الضیق.
و یجوز ان یراد به القلب الذى هو المضغه الصنوبریه المودعه فى التجویف الایسر من الصدر، باعتبار انه محل اللطیفه الانسانیه، و لذا ینسب الیه الصلاح و الفساد.
و قول المحققین: لیس للشیطان على القلب سبیل، فالمراد بالقلب اللطیفه الربانیه النورانیه العالمه، التى هى مهبط الانوار الالهیه و بها یکون الانسان انسانا، فهى حقیقه الانسان و بها یستعد لامتثال الاحکام، و بها صلاح البدن و فساده، و یعبر عنها بالنفس الناطقه تاره «و نفس و ما سویها»، و بالروح اخرى «قل الروح من امر ربى»، و قد یعبر عنها بالعقل باعتبار تجردها و نسبتها الى عالم القدس، اذ هى بهذا الاعتبار تعقل نفسها و تحبسها عما یقتضیه تعلقها بالبدن، من الشرور و المفاسد المانعه لها من الرجوع الى عاملها القدسى، و هى جوهر مجرد عن الماده فى ذاتها دون فعلها فى الابدان بالتصرف و التدبیر.
قال بعضهم: انما عظم الشارع امر القلب، لصدور الافعال الاختیاریه عنه و عما یقوم به من العلوم، و رتب الامر فیه على المضغه، و المراد بها العقل الذى هو النفس الناطقه المتعلقه بها، فذلک من اطلاق اسم المحل على الحال، انتهى.
و مما یدل على ما قاله المحققون من عدم تسلط الشیطان على قلب المومن، ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى عن الصادق علیه السلام:
ان الله تعالى یبتلى المومن بکل بلیه و یمیته بکل میته، و لا یبتلیه بذهاب عقله، اما ترى ایوب کیف سلط ابلیس على ماله و ولده و على اهله و على کل شى ء منه، و لم یسلط على عقله، ترک له یوحد الله به.
و فى هذا المعنى احادیث آخر من طریق اهل البیت علیهم السلام.
قوله علیه السلام: «اجریته مجارى دمائنا» المجارى: جمع مجرى، و هو اما مصدر میمى فیکون نصبها على المصدریه، او اسم مکان فیکون نصبها على الظرفیه.
و فى الحدیث من طرق العامه: ان الشیطان یجرى من ابن آدم مجرى الدم.
و عن ابن عباس: ان الله تعالى جعل الشیطان یجرى من بنى آدم مجرى الدم.
قال الطیبى فى شرح المشکاه: و جریانه اما حقیقیه فانه لطیف من نار لا یمتنع سریانه کالدم، او مجازیه و علاجه سد المجارى بالجوع.
و قال الکرمانى فى شرح البخارى: جریانه یحتمل الحقیقه، بان جعل له قدره على الجرى فى باطن الانسان، و الاستعاره لکثره و سوسته و قیل: انه یلقى الوسوسه فى مسام لطیفه فتصل الى القلب.
و قال الازهرى: معنى جریانه مجرى الدم انه لا یفارق ابن آدم ما دام حیا، کما لا یفارقه دمه. قال: و هذا على ضرب المثل.
و الجمهور حملوه على ظاهره و قالوا: ان الشیطان جعل له هذا القدر من التطرق الى باطن الادمى بلطافه هیئته، فیجرى فى العروق التى هى مجارى الدم الى ان یصل الى قلبه، فیوسوسه على حسب ضعف ایمان الغبد و قله ذکره و کثره غفلته، و یبعد عنه و یقل تسلطه و سلوکه الى باطنه بمقدار قوته و یقظته و دوام ذکره و اخلاص توحیده، انتهى.
و عن ثابت البنانى: بلغنا ان ابلیس قال: یا رب انک خلقت آدم و جعلت بینى و بینه عداوه فسلطنى علیه، فقال سبحانه: جعلت صدورهم مساکن لک، فقال: رب زدنى، فقال: لا یولد ولد لادم الا ولد لک عشره، فقال: رب زدنى، فقال: تجرى منهم مجرى الدم، قال: رب زدنى، قال: اجلب علیهم بخیلک و رجلک و شارکهم فى الاموال و الاولاد. قال: فشکى آدم الى ربه، فقال: یا رب انک خلقت ابلیس، و جعلت بینى و بینه عداوه و بغضاء، و سلطته على و انا لا اطیقه الا بک، فقال الله تعالى: لا یولد لک ولد الا وکلت به ملکین یحفظانه من قرناء السوء، قال: رب زدنى، قال: الحسنه بعشر امثالها، قال: رب زدنى، قال: لا احجب عن احد من ولدک التوبه ما لم یغرغروا. و الغرغره: تردد الروح فى الحلق.
و قریب من هذا المعنى ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى بسند حسن او صحیح، عن ابى عبدالله او ابى جعفر علیهماالسلام، قال: ان آدم علیه السلام قال: یا رب سلطت على الشیطان و اجریته منى مجرى الدم، فاجعل لى شیئا، فقال: یا آدم جعلت لک ان من هم من ولدک بسیئه لم تکتب علیه، فان عملها کتبت له سیئه، و من هم منهم بحسنه فان لم یعملها کتبت له حسنه، فان هو عملها کتبت له عشرا، قال: یا رب زدنى، قال: جعلت لک ان من عمل منهم سیئه ثم استغفر غفرت له، قال: یا رب زدنى، قال: جعلت لهم التوبه و بسطت لهم التوبه حتى تبلغ النفس هذه، قال: یا رب حسبى.
قوله علیه السلام: «لا یغفل ان غفلنا و لا ینسى ان نسینا» الغفله: عباره عن عدم التفطن للشىء و عدم عقلیته بالفعل، سواء بقیت صورته او معناه فى الخیال او الذکر او انمحت عن احدهما، و هى اعم من النسیان، لانه عباره عن الغفله عن الشىء مع انمحاء صورته او معناه عن الخیال او الذکر بالکلیه، و لذلک یحتاج الناسى الى تجشم کسب جدید و کلفه فى تحصیله ثانیا.
و معنى لا یغفل و لا ینسى: اما انه لا یکون منه غفله و لا نسیان، فیکون المراد سلبهما عنه مطلقا، لانهما من لواحق القوى الانسانیه و عوارض هذا البدن، فیکونان مسلوبین عن الشیاطین، و اما انه لا یغفل عنا ان غفلنا عنه و لا ینسانا ان نسیناه، فیکون حذف متعلق الفعل لمجرد الاختصار مع قیام القرینه.
قوله علیه السلام: «یومننا عقابک و یخوفنا بغیرک» من عداوه الشیطان للانسان انه یعده الامان من عذاب الله و عقابه، و ذلک منه على وجوه:
فمنهم من یعده انه لا قیامه و لا حساب، و لا جزاء و لا عقاب.
و منهم من یحمله على اعتقاد ان الوعید على السن الرسل من باب مجرد التخویف، و لا عقاب فى الاخره.
و منهم من یحمله على فعل المعاصى و یقول: ان الله غفور رحیم، فیمنیه المغفره حتى یخرج من الدنیا و لا حسنه له، و یسول له ان ذلک من حسن الظن بالله، و کذب لانه لو احسن الظن به لاحسن العمل له.
و من عداوته ان یخوف بغیر الله، فمنهم من یخوفه قهر الاوثان و غضبها فى ترک عبادتها، و یامرهم بالاخلاص فیها.
و منهم من یخوفه باس الاعداء، فیثبطه عن الجهاد فى سبیل الله.
و منهم من یخوفه الفقر، فیمنعه من الصدقات و ایتاء الزکاه، الى غیر ذلک.
و قال بعضهم: ان قیل: کیف یومننا و یخوفنا و نحن لا نشاهده و لا نسمع کلامه؟
قلنا: ذلک عباره عن وسوسته بالامان و الخوف، کما تقول: نفسى تخوفنى بکذا، و هو ظاهر.
قوله علیه السلام: «ان هممنا بفاحشه شجعنا علیها، و ان هممنا بعمل صالح ثبطنا عنه» هممت بالشىء هما -من باب قتل-: اذا اردته و لم تفعله. و الفاحشه: ما یشتد قبحه من الذنوب.
و شجعه على الامر تشجیعا: جراه و اقدمه علیه، و اصله فى الحرب، یقال: شجع بالضم شجاعه: اذا قوى قلبه و استهان بالحروب جراه و اقداما.
و ثبطه تثبیطا: قعد به عن الامر و شغله عنه، اى: منعه تخذیلا و نحوه، و هذا التشجیع و التثبیط، بالقاء الخواطر الفاسده منه.
قوله علیه السلام: «یتعرض لنا بالشهوات و ینصب لنا بالشبهات» تعرضه و تعرض له یتعدى بنفسه و بالحرف: اذا تصدى له و طلبه.
و الشهوه: اشتیاق النفس الى الملائم، و قد تفسر بالمیل الى المعاصى و زهرات الدنیا، و هو المراد هنا.
و الباء: اما للملابسه على حذف مضاف، اى: ملتبسا بتهیج الشهوات، او للاستعانه نحو: کتبت بالقلم و قطعت بالسکین.
و قوله: «و ینصب لنا» اما من نصبت الشى ء- من باب ضرب-: اذا اقمته، فتکون الباء فى المفعول زائده، و هى کثیرا ما تزاد فیه و ان لم یکن مقیسا مع کثرته، و منه: «فلیمدد بسبب الى السماء»، «و هزى الیک بجذع النخله»، «و من یرد فیه بالحاد». و اما من نصبت له رایا: اذا اشرت علیه به.
قال الزمخشرى فى الاساس: نصبت له رایا اذا اشرت علیه براى لا یعدل عنه.
فتکون الباء صله لینصب بتضمینه معنى یشیر، اى: یشیر علینا بالشبهات.
و یمکن ان یقال: ان المراد و ینصب لنا الاغواء و الاضلال بالشبهات، فحذف المفعول به، و الباء للاله، کما قیل فى قوله تعالى: «و لا تلقوا بایدیکم الى التهلکه» ان المراد لا تلقوا انفسکم الى التهلکه بایدیکم، فحذف المفعول، کما یقال: لا تفسد امرک برایک.
و یحتمل ان یکون «ینصب» لازما، من نصب له بمعنى عاداه.
قال فى الاساس: نصبت لفلان: عادیته نصبا. قال جریر:
و اذا بنو اسد على تحزبوا * نصبت بنو اسد لمن رامانى
و منه الناصبیه و النواصب و اهل النصب الذین ینصبون لعلى کرم الله وجهه» انتهى.
فتکون الباء من قوله: «بالشبهات» للملابسه، اى: یعادینا ملتبسا بایقاع الشبهات، و هى کل باطل اخذه الوهم بصوره الحق و شبهه به، و لذلک سمى شبهه.
قوله علیه السلام: «ان وعدنا کذبنا، و ان منانا اخلفنا».
و الوعد: هو الاخبار بما یکون من جهه الخیر مترتبا على شىء من زمان.
و کذبنا بالتخفیف من قولهم: کذب اخاه اذا لم یصدق فى قوله له، و فى التنزیل «و قعد الذین کذبوا الله و رسوله»، و قد یتعدى الى مفعولین فیقال: کذبتک الحدیث، اى: لم اصدقک، و مثله صدق و منه: «لقد صدق الله رسوله الرویا بالحق». فان حملت عباره الدعاء على هذا فالمفعول محذوف لتعینه، اى: کذبنا وعده.
و اخلف الوعد: لم یفعله.
قال الفارابى: فى دیوان الادب: اخلف ما وعده و هو ان یقول شیئا و لا یفعله على الاستقبال، انتهى.
و هو یتعدى الى مفعولین فیقال: اخلفه موعده، و المفعول الثانى هنا محذوف، اى: اخلفنا ما منانا، و مفعولا وعدنا و منانا محذوفان، اى: المواعید الباطله و الامانى الفارغه، او هما من باب فلان یعطى و یمنع، اى: یفعل لنا الوعد و التمنیه، و هما اما بالوسوسه و القاء الخواطر الفاسده، او بالسنه اولیائه. و فى هاتین الفقرتین تلمیح الى قوله تعالى: «یعدهم و یمنیهم و ما یعدهم الشیطان الا غرورا»، و انما جى ء بالجمل الخمس المذکوره غیر متعاطفه تنبیها على استقلال کل منها، و الله اعلم.
قوله علیه السلام: «و الا تصرف عنا کیده یضلنا، و الا تقنا خباله یستزلنا» اى: و ان لم تصرف، و ان لم تقنا.
قال ابن هشام فى المغنى: قد تقترن ان الشرطیه بلا النافیه، فیظن من لا معرفه له انها الا الاستثنائیه، نحو: و الا تصرف عنى کیدهن اصب الیهن»، و لقد بلغنى ان بعض من یدعى الفضل سال فى «الا تفعلوه»، فقال: ما هذا الاستثناء، امتصل هو ام منقطع؟، انتهى.
و صرف الله عنه السوء- من باب ضرب- کفه عنه.
و وقاه یقیه: حفظه.
و الخبال بالفتح: الفساد.
و فى القاموس: و کسحاب: النقصان و الهلاک و العناء. و الکل.
و استزله: طلب منه الزله و دعاه الیها.
یقال: زل فى منطقه و فعله یزل -من باب ضرب- زله: اذا اخطا.
و المعنى: ان لم تصرف عنا کید الشیطان و تکفه عنا و تحفظنا من فساده، یحملنا على الضلال و یدعنا الى الزلل، و فنتبعه و نطیعه على مقتضى النفس الاماره و حکم القوه الشهویه.
و هذا فزع منه علیه السلام الى الطاف الله تعالى، جریا على سنن الانبیاء و الاوصیاء و الصالحین فى قصر نیل الخیرات و النجاه من الشرور و المکاره على جناب الله عز و جل، و سلب القوى و القدر عن انفسهم، و مبالغه فى استدعاء لطفه فى صرف کیده و وقایه فساده، باظهار ان لا طاقه له بالمدافعه، کقول المستغیث: ادرکنى و الا هلکت.
تنبیه:
الروایه المشهوره فى قوله علیه السلام: «یضلنا و یستزلنا» بفتح اللام المشدده، و اصلهما یضللنا و یستزللنا بالجزم على انهما جوابان للشرط، فادغمت اللام الاولى فى الثانیه کراهیه اجتماع المثلین، و حرکت الثانیه لالتقاء الساکنین، و اوثر الفتح طلبا للخفه مع ثقل التضعیف. و ثبت فى بعض النسخ «یضلنا و یستزلنا» بضم اللام المشدده، و هو کقوله تعالى: «و ان تصبروا و تتقوا لا یضرکم کیدهم شیئا» بضم الراء المشدده فى القراءه المشهوره. و اختلفوا فى تخریجه، فقیل: هو على حذف الفاء، اى: فلا یضرکم.
و قیل: على حذف الجواب: و جعل الفعل المرفوع دلیلا علیه منویا تقدیمه على الشرط، و التقدیر: لا یضرکم کیدهم ان تصبروا.
و رد المحققون کلا القولین: بان حذف الفاء مختص بالشعر، و الجواب لا یحذف فى السعه الا اذا کان فعل الشرط ماضیا، و اما اذا کان مضارعا فحذفه ضروره لا یجوز الا فى الشعر، و تخریج القراءه المتواتره على شى ء لا یجوز الا فى الشعر غیر صواب.
و قال بعضهم: هو مجزوم و الضمه اتباع، کالضمه فى قولک: لم یسد و لم یرد، و استصوبه ابن هشام.
و قال قوم: انه مجزوم، لکنه لما اضطر الى تحریکه حرک بحرکته الاعرابیه المستحق لها فى الاصل.
اذا عرفت ذلک، فتخریج الروایه المذکوره فى عباره الدعاء على الوجهین الاولین غیر صواب، لانه علیه السلام افصح الخلق فى زمانه، و تخریج کلامه على شى ء مختص بالضروره لا وجه له.
و اما الوجه الثالث: فلا یتمشى هنا، فتعین حملها على الوجه الرابع.
و قد وقع فى بعض التعالیق على الصحیفه الشریفه ان الجواب محذوف، و قوله: «یضلنا و یستزلنا» جملتان مفسرتان له، و الحذف لیذهب الوهم کل مذهب، و التقدیر: و الا تصرف عنا کیده تصیبنا داهیه کبیره، و هو انه یضلنا على کل حال، و لا نجد عنه محیصا قال: و هذه القاعده- اعنى حذف الجواب لدلاله الکلام علیه- طریقه مسلوکه للبلاغه فى التنزیل الکریم، منها: «و لو لا رجال مومنون و نساء مومنات» الایه، و منها: «فلولا ان کنتم غیر مدینین ترجعونها ان کنتم صادقین»، انتهى.
و هو کلام عجیب یدل على قصور قائله فى علم العربیه جدا. اما اولا: فدعوى الحذف فى مثل ذلک مردوده، بنص سیبویه و غیره من ائمه العربیه انه لا یحذف جواب الشرط الجازم الا و فعل الشرط ماض کما تقدم، فکیف یجعل ذلک داخلا فى قاعده حذف الجواب التى هى طریقه مسلوکه للبلاغه؟.
و اما ثانیا: فان هذا التقدیر الذى قدره جوابا لا یدل علیه دلیل و لا قرینه، اذ لا یستدعیه الکلام اصلا، بل الجواب هو قوله: «یضلنا و یستزلنا» قطعا، لتوقف مضمونهما على حصول الشرط، و من ارتکب دعوى الحذف فانما ارتکبها من حیث الصناعه النحویه لیعطى القواعد حقها، و ان لم یکن المعنى متوقفا علیه، و قد علمت ما فیه.
و اما ثالثا: فقد صرحوا بان شرط الدلیل اللفظى ان یکون طبق المحذوف لفظا و معنى، نحو: زیدا اضربه، او معنى ان تعدد اللفظ، نحو: زیدا مررت به اى: جاوزت، و ما قدره من الجواب اعم مما زعم انه دلیل لفظى علیه، فکیف یکون مدلولا له؟ «و الله یقول الحق و هو یهدى السبیل».
قوله علیه السلام: «اللهم فاقهر سلطانه عنا بسلطانک» الى آخره الفاء: لترتب الدعاء على ما ذکر، و تصدیر الجمله بالنداء مبالغه فى التضرع.
و قهر یقهره قهرا- من باب منع-: غلبه، و عداه ب«عن» لتضمینه معنى الدفع.
و السلطان: التسلط، و قدره الملک، و من کل شىء شدته. و حتى: بمعنى کى التعلیلیه.
و حبسه حبسا -من باب ضرب-: منعه.
و الباء من قوله: «بکثره الدعاء»: للسببیه او الاستعانه.
و قوله علیه السلام «فنصبح» بالنصب عطف على قوله: «تحبسه» و الفاء: للسببیه و التعقیب، لان السبب التام یستعقب مسببه من غیر تراخ.
و نصبح: بمعنى نصیر، کقوله تعالى: «فاصبحتم بنعمته اخوانا».
و قوله علیه السلام: «فى المعصومین بک» اى: کائنین فى جمله الممنوعین المحفوظین بسببک او باستعانتک، او فى جمله ارباب العصمه، و هى فیض الهى یقوى به العبد على تحرى الخیر و تجنب الشر.
و قال الحکماء: هى ملکه تمنع الفجور، و یحصل بها العلم بمثالب المعاصى و مناقب الطاعات.
و قیل: هى ملکه اجتناب المعاصى مع التمکن منها، و الله اعلم.
