الصحاح (کتاب)
کتاب «تاج اللغة و صحاح العربیة» معروف به «الصّحاح» اثر اسماعیل بن حماد جوهری (م ۳۹۳ ق)، از مهمترین و قدیمیترین معاجم زبان عربی است که در قرن چهارم هجری و در شش جلد تألیف شده است.
 | |
| نویسنده | اسماعیل بن حماد جوهری |
| موضوع | واژهنامه عربی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۶ |
|
| |
محتویات
مؤلف
اسماعیل بن حماد جوهری (۳۴۰-۳۹۳ ق)، لغوی و ادیب مشهور مسلمان در قرن چهارم هجری است. وى در زمان خود، از حيث علم و ذكاوت، از عجائب روزگار بود. وى در كلام و اصول بسيار متبحر و خطّ بسيار زيبايى داشت.
جوهرى براى تكميل معلومات ادبى خود، راهى عراق شد و از ابوسعيد سيرافى و ابوعلى فارسى بهره جست. به گفتهى خود او در مقدمه «صحاح»، پس از تكميل تحصيلاتش در عراق، راهى باديه شد و به قبائل عرب چون «ربيعه» و «مضر» رفته و چندى در ميان آنها زندگانى نمود، تا از نزدیک با عرب اصيل و خالص ارتباط برقرار كند.
جوهرى پس از بازگشت به نيشابور، در آنجا به تدريس و تألیف و نگارش قرآن كريم و كتب، روزگار مىگذرانيد. برخی آثار او عبارتند از: صحاح اللغة، كتاب المقدمة (در نحو) و كتاب العروض الورقة.
وفات جوهری را در سال ۳۸۶ ق یا ۳۹۳ ق. نوشتهاند؛ گفته شده او که به بیماری وسوسه و جنون مبتلا شده بود، خود را از بام مسجد جامع نیشابور به پایین انداخت و مرد.
معرفی کتاب
اسماعیل بن حماد جوهری، کتابش را به ابومنصور عبدالرحیم بن محمد بیشکی تقدیم کرده است. مؤلف، مُبدع سبک جدیدی در تدوین معاجم لغت میباشد. با مراجعه به کتاب «الصحاح» میتوان سختی استفاده از این کتاب را دریافت و میتوان گفت کار او با همه ظرافت و دقتش دارای یک پیچیدگی خاص میباشد.
سیوطی این کتاب را دقیقترین کتاب لغت عرب میداند؛ لذا مورد اهتمام زیاد واقع شده است و عدهای از علماء لغت آن را تلخیص کردهاند. آثاری مانند «مختار الصحاح» و «نجد الفلاح» از آن جلمهاند. همچنین این معجم بارها تصحیح و چاپ شده است. در سال ۱۹۷۴ م. فردی به نام ندیم مرعشلی و اسامه مرعشلی ترتیب کتاب را از سبک اصلی خود خارج کرده و به شیوه الفبائی و با توجه به ریشه اصلی کلمه (و ترتیب فاء الفعل، عین الفعل و سپس لام الفعل کلمه) تغییر دادند. همچنین شروح و شواهد و مباحث اضافی را حذف کردند تا با این کار، یکی از بهترین منابع زبان عرب را در بهترین سطح، به مخاطبین عرضه کنند.
بعضی از علمای لغت مانند محمد بن یعقوب فیروزآبادی (م ۸۱۷ ق)، در «القاموس المحیط» و خلیل بن ایبک صفدی در کتاب «نفوذ السهم فیما وقع للجوهری فی الوهم» به جوهری تاخته و او را متهم به غلطگویی کردهاند. البته بعضی، منشاء اغلاط موجود در «الصحاح» را این میدانند که جوهری خود نتوانست کتاب را قبل از مرگش کامل کند و فقط تا باب ضاد کامل کرده بود و بقیه کار کتاب را -که تنظیم دست نوشتههای جوهری بود- شاگردش ابواسحاق ابراهیم بن صالح ورّاق ادامه داد که در چند موضع غلطهای فاحشی مرتکب شده است.
محتوای کتاب
مقدمه مفصلی در ابتدای کتاب به قلم عباس محمود العقاد نوشته شده است که حاوی مطالب ارزشمندی درباره تاریخچه علم لغت، منابع آن، مکاتب علم لغت و نیز اطلاعات مفیدی درباره کتاب «الصحاح» جوهری است.
این معجم، برابر تعداد حروف الفباء، به ۲۸ باب تقسیم شده و هر باب حاوی کلماتی است که لام الفعل آنها همان حرف است؛ آن گاه در هر باب به تعداد حروف هجا، بر مبنای فاء الفعل، فصول ذکر شدهاند و هر فصل نشان دهنده کلماتی است که در ذیل آن باب، فاء الفعلشان همان حرف خواهد بود و در چینش کلمات ذیل هر فصل، محوریت با عین الفعل میباشد و آن نیز به ترتیب حروف الفبا از آغاز تا پایان خواهد بود بدین ترتیب کلمات رباعی و خماسی بعد از ثلاثی قرار میگیرند.
جلد اول حاوی ترجمه لغاتی است که «لام الفعل» آنها الف، باء، تاء، ثاء، جیم، حاء و خاء است. در سایر مجلدات کتاب نیز به ترتیب واژگان تعدادی از حروف ذکر شده است. این کتاب شامل چهل هزار مدخل می باشد.
نویسنده در کتاب خود به طور فراوان به اشعار شعرای عرب، اقوال پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلّم و صحابه، و همچنین به اقوال بسیاری از علمای نحو و لغت استناد کرده است.
منابع
- نرم افزار قاموس النور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
