آیه 18 سوره سبأ
| <<17 | آیه 18 سوره سبأ | 19>> | |||||||||||||
| |||||||||||||||
محتویات
ترجمه های فارسی
و ما به میان آنها و شهرهایی که پر نعمت و برکت گردانیدیم باز قریه‌هایی نزدیک به هم قرار دادیم با فاصله کوتاه و سیر سفری معیّن (و آنها را گفتیم که) در این ده و شهرهای نزدیک به هم شبان و روزان با ایمنی کامل مسافرت کنید.
و میان مردم سبا و شهرهایی که در آن ها برکت نهادیم، آبادی های به هم پیوسته و نمایان قرار دادیم، و سیر و سفر را در [میان] آنان متناسب و به اندازه مقرّر داشتیم، [و گفتیم:] شب ها و روزها با امنیت در آنها مسافرت کنید.
و ميان آنان و ميان آبادانيهايى كه در آنها بركت نهاده بوديم شهرهاى متصل به هم قرار داده بوديم، و در ميان آنها مسافت را، به اندازه، مقرر داشته بوديم. در اين [راه]ها، شبان و روزان آسوده‌خاطر بگرديد.
ميان آنان و قريه‌هايى كه بركت داده بوديم، قريه‌هايى آبادان و بر سر راه پديد آورديم. و منزلهاى برابر معين كرديم. در آن راه‌ها ايمن از گزند، شبها و روزها سفر كنيد.
و میان آنها و شهرهایی که برکت داده بودیم، آبادیهای آشکاری قرار دادیم؛ و سفر در میان آنها را بطور متناسب (با فاصله نزدیک) مقرّر داشتیم؛ (و به آنان گفتیم:) شبها و روزها در این آبادیها با ایمنی (کامل) سفر کنید!
ترجمه های انگلیسی(English translations)
معانی کلمات آیه
«قُریً ظَاهِرَةً»: شهرها و روستاهائی که به هم نزدیک و از یکدیگر نمایان باشند. «قَدَّرْنا»: مقدور کردیم. نظم و نظام بخشیدیم و سر و سامان دادیم. مراد تنظیم فواصل و ترتیب محلّهای غذاخوری و استراحت شبانه و روزانه است.
تفسیر آیه
تفسیر نور (محسن قرائتی)
وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بارَكْنا فِيها قُرىً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالِيَ وَ أَيَّاماً آمِنِينَ «18»
و ميان آنان و مناطقى كه در آن بركت قرار داده بوديم، آبادى‌هايى آشكار بود (كه به هم وصل و نزديك بود) و سفر در ميان قريه‌ها را به طور متناسب مقرّر كرده بوديم (و به آنان گفتيم:) در اين مناطق شبها و روزها در حال امن سفر كنيد.
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بارَكْنا فِيها قُرىً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالِيَ وَ أَيَّاماً آمِنِينَ «18»
خلاصه، بقيه اهل سبا نزد پيغمبر خود آمدند و گفتند: شناختيم پروردگار خود را و دانستيم كه جميع نعم از جانب او است، اگر بعد از اين به ما نعمتى عطا فرمايد ناسپاسى نكنيم و شكر او بجاى آريم كه هيچ قومى نكرده باشد؛ حق تعالى ديگر باره درهاى نعمت بر ايشان گشاده ساخت چنانچه فرمايد:
وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ: و قرار داديم ميان اهل سبا، وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بارَكْنا فِيها: و ميان آن شهرها كه به كرم خود بركت داديم در آن به بسيارى آبها و درختان و زراعات و نباتات كه موجب توسعه رزق است. مراد شام و فلسطين و اردن و اريحا و ايليا باشد، قُرىً ظاهِرَةً: شهرهاى معمور آشكار و متواصل به يكديگر به جهت نزديكى كه از هر قريه قريه ديگر را توان ديد، يا بر سر راه نه دور از آن تا ابن السبيل آن را ببينند. در عين المعانى نقل نموده از مآرب كه
«1» بحار الانوار، ج 14، ص 144 روايت 2 بنقل از محاسن البرقى: 586.
جلد 10 - صفحه 525
منزل اهل سبا بود تا شام، چهار هزار و هفتصد قريه پديد آمد. وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ: و تقدير نموديم در آن قريه‌ها رفتن مردم را تا مى‌رسيد به شام در هيچ منزل محتاج حمل توشه نبود و گرسنگى و تشنگى به او نمى‌رسيد و از دشمن ترسان نبود. يا مقادير مراحل و منازل در آن پديد آورديم كه هر كدام مسافت نصف روز راه بود تا رنج سفر نباشد و گفتيم به زبان مقال يا حال قريه‌ها كه آن تهيه جميع اسباب سفر بود به وجهى كه گويا ايشان را مى‌گفت: سِيرُوا فِيها: سير كنيد در اين قريه‌ها، لَيالِيَ وَ أَيَّاماً آمِنِينَ: روزها و شبها يعنى هر وقت كه خواهيد در حالتى كه امان يافتگانيد از دشمن و درنده به جهت كثرت خلق، يا از گرسنگى و تشنگى به جهت بسيارى اطعمه و آبادانى جميع مواضع آنها، يعنى امنيت آن مختلف نيست به اختلاف اوقات، بلكه در جميع احوال باشد. اين اشاره است به تكامل نعمت در سفر مانند حضر. بقيه اهل سبا به تجارت از يمن به شام مى‌رفتند، چاشت در قريه‌اى، و شام در قريه ديگر، توانگران را بر فقرا حسد آمد كه ميان ما و ايشان در رفتن هيچ فرقى نيست چه پياده و مفلس اين راه چنان مى‌رود كه سواره و توانگر هم سير مى‌كند.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
لَقَدْ كانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتانِ عَنْ يَمِينٍ وَ شِمالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ «15» فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَواتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَيْ‌ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ «16» ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِي إِلاَّ الْكَفُورَ «17» وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بارَكْنا فِيها قُرىً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالِيَ وَ أَيَّاماً آمِنِينَ «18» فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَيْنَ أَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْناهُمْ أَحادِيثَ وَ مَزَّقْناهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ «19»
ترجمه
هر آينه بتحقيق بود براى قوم سبا در محلّ سكونتشان دلالتى دو بوستان از راست و چپ بخوريد از روزى پروردگارتان و شكر كنيد مر او را شهرى پاكيزه و پروردگارى آمرزنده
پس روى گردانيدند پس فرستاديم بر آنها سيل بنيان‌كن را و تبديل كرديم دو باغ آنها را به دو باغ صاحبان ميوه تلخ و درخت شور گز و چيزى از سدر اندك
اينگونه پاداش داديم آنها را بسبب آنكه كفران ورزيدند و آيا مجازات ميكنيم مگر بسيار كفران نعمت كننده را
و قرار داديم ميان آنها و ميان آباديهائى كه بركت داديم در آن آباديهاى آشكارى را و مقرّر داشتيم در آنها سير كردن را سير كنيد روزهائى با آنكه هستيد ايمنان
پس گفتند پروردگار ما سفرهاى ما و ستم كردند بر خودشان
جلد 4 صفحه 355
پراكنده نموديم آنها را نهايت پراكنده نمودن همانا در آن هر آينه نشانه‌هائى است براى هر زياد بردبار بسيار شكرگزارى.
تفسير
خداوند منّان شمّه‌ئى از نتايج شكرگزارى و كفران نعمت خود را بيان فرموده باين تقريب كه بتحقيق بود براى اولاد سباء بن يشخب بن يعرب بن قحطان كه بنقل مجمع از پيغمبر پدر ده قبيله از قبائل عرب بوده و گفته‌اند در يمن اقامت داشتند و نام شهر آنها مآرب بوده و بين آن و صنعاء سه روز راه بوده آيت و علامتى از علائم قدرت خداوند بر وافر نمودن نعمت شكور و مجازات كفور و آن آيت و علامت اين بود كه ماداميكه آنها بوظائف دينى خودشان تا اندازه ميسور عمل مينمودند در دو طرف يمين و يسار شهر آنها بقدرى باغات و بساتين و اشجار مثمره و انهار جاريه وجود داشت كه براى اتّصال بيكديگر و تزاحم اشجار باغهاى متعدّده با هم گويا دو باغ در دو طرف آنشهر است كه آخر آن دو پيدا نيست و بعضى گفته‌اند خانه هر كس دو باغ در دو طرف راست و چپش بود و اين مناسب با قرائت مساكن است كه از جمعى نقل شده و انبياء بنى اسرائيل بآنها از جانب خدا فرمودند بخوريد از نعمتهاى گوناگون و ميوه‌هاى رنگارنگ كه خدا روزى شما فرموده و شكر خدا را بجا آوريد بعبادت و اطاعت كه اين شهر خوب پاكيزه تهى از هر حيوان موذى و گزنده‌ئى است و خداى شما خداى آمرزنده مهربانى است كه اگر احيانا در شكرگزارى هم تقصير يا قصورى براى شما روى دهد با توبه يا بدون آن هم مى‌آمرزد ولى آنها بكلّى از ياد خدا غافل و سرگرم بآن نعم شدند و به نصائح و مواعظ علماء و صلحاء خودشان گوش ندادند پس خداوند موشهاى بزرگ را مأمور خرابى سدّى فرمود كه بامر حضرت سليمان براى آبادى ديار آنها بسته شده بود و مجارى متعدّده داشت كه بقدر حاجت از آن استفاده مينمودند و موشها مشغول خرابى سدّ شدند و آنها متوجّه نبودند تا سدّ خراب و سيل ديار آنها را ويران نمود چنانچه قمّى ره نقل فرموده و لذا بعضى گفته‌اند عرم كه سيل اضافه بآن شده است نام نوع آنموش است و بعضى گفته‌اند نام آنسدّ يا هر سدّى است كه جلو آب بسته باشد ولى در روايت قمّى ره بعظيم و شديد تفسير شده و بدل شد بخواست خدا براى آنها آندو باغ ممتدّ پر
جلد 4 صفحه 356
ميوه كه گفته شده زنها وقتى عبور ميكردند و بر سرشان زنبيل بود بدون آنكه دست بميوه بزنند پر ميشد مبدّل شد بدو باغ كه براى صنعت مشاكله و جور بودن كلام باغ خوانده شده و الّا بايد جنگل خوانده شود چون داراى ميوه تلخ يا ميوه درخت تلخ ميوه بودند و أكل با اضافه بخمط نيز قرائت شده است و خمط هر درخت خاردارى است كه داراى ميوه تلخ غير مأكول است و در اين قبيل موارد اضافه معمول‌تر است از توصيف و بيان چون در صورت توصيف بايد خمط مجرّد از ذات و بمعناى تلخ يا بدمزه استعمال شده باشد يا مضافى براى آن تقدير نمود كه اكل باشد و در صورت بيان هم بى‌تكلّف نيست و قمّى ره آنرا بامّ غيلان تفسير نموده كه آنرا بدرخت طلح يا بار آن ترجمه نموده‌اند و طلح بدرخت بزرگ در ريگستان معرّفى شده است در هر حال معلوم است كه مراد تبديل آن دو باغ است بدو باغ داراى ميوه تلخ بدمزه و درخت شور گز كه اصلا ميوه ندارد لذا گفته‌اند معطوف است بر اكل نه بر خمط و مقدار كمى از درخت سدر كه آنرا در فارسى كنار خوانند و آن دو نوع است يك نوع ميوه‌اش مأكول و برگش براى شستشو خوب است و يك نوع داراى ميوه تند غير مأكولى است كه آن بيابانى است و بعضى گفته‌اند اينجا مراد اين نوع است و در صورتى كه مراد نوع اوّل باشد موصوف بكمى شده براى اشاره بآنكه اگر در آن دو باغ چيز مأكولى هم يافت ميشد چيز كمى بود كه دردى را دوا نميكرد اين جزاى كفران نعمت آنها بود كه خدا داد بآنها در دنيا و جزا نميدهد خدا مگر كسيرا كه بسيار ناشكر باشد و كفران نعمت كند چون اگر زياد نباشد گفته شد كه ميآمرزد و يجازى بصيغه مغائب مجهول و كفور برفع نيز قرائت شده است و خداوند ميان شهر آنها و ميان بلاد شام كه گفته‌اند يا مكّه كه قمّى ره نقل فرموده قرار داده بود آباديهاى نمايانى براى مسافرين از دور يا براى خودشان كه يكديگر را ميديدند و بركات ظاهرى و باطنى بلاد شام و مكّه معظّمه واضح است كه توسعه رزق و فيوضات ربّانى است و مقدّر فرموده بود خداوند سير مسافرين آنها را از بلد خودشان ببلاد مباركه در آن آباديهاى نمايان باندازه مساوى يكديگر كه صبح چون از منزل حركت ميكردند ناهار را در يكى از آن آباديها صرف مينمودند و چون از آنجا راه مى‌افتادند
جلد 4 صفحه 357
شام در آبادى ديگر بودند و بآنها اجازه داده شده بود كه مسافرت نمايند از بلدشان به بيت المقدّس يا مكّه معظّمه در آن آباديهاى متقاربه بيكديگر با كمال امنيّت و رفاهيت هر وقت بخواهند از شب و روز و اينها همه الطاف الهى بود نسبت بآنها كه قدردانى و شكرگزارى در برابرش نشد بلكه از خوشى ملول شدند و براى تكبّر و تفرعن و تطاول بر فقراء و ضعفاء و درماندگان از خداوند مسئلت نمودند كه در سر راه آنها بشام بيابانهائى احداث شود كه بتوانند بوجود داشتن زاد و راحله براى خودشان و نداشتن فقراء و ضعفاء بر آنها تفوّق و تطاول نمايند و بر خودشان ستم نمودند چون بنعمت مغرور و مست شدند و خداوند دعايشان را مستجاب فرمود و آباديهاى بين راهشان را ويران و مبدّل به بيابان كرد و پس از سيل عرم سابق الذكر آنقوم كه ده قبيله و شعبه بودند هر يك بديارى پناهنده و متفرق شدند دسته‌ئى بشام هجرت نمودند و دسته‌ئى بمكّه رفتند و دسته‌ئى بمدينه و جمعى ببحرين و فرقه‌ئى بتهامه و پاره‌ئى بعمّان جاى گزين شدند و قصّه آنها سر زبانها افتاد و ضرب المثل شدند بطوريكه براى بيان شدّت تفرّق هر جماعت متفرّق شده‌ئى ميگويند متفرق شدند مانند تفرّق قوم سبا و همانا در اين قصّه و امثال اين دلالات قدرت حق و موجبات عبرت خلق موجود است براى كسانيكه صابرند بر طاعت خدا و شاكرند بر نعم او بايمان و عمل و فكر و ذكر نه كسانيكه بكلّى از اين معانى غافل و در وادى جهل و نادانى حيران و سرگردانند و بعّد بتشديد بجاى باعد نيز قرائت شده و ربّنا بضمّ و باعد بصيغه ماضى و اين قرائت را در مجمع بامام باقر عليه السّلام هم نسبت داده و مراد شكايت آنها است از خدا و اخبار از طول منازلشان براى افراطشان در تنعّم و تعيّش و بى‌اعتنائى بنعمت موجوده از جانب خدا براى آنها و در روايات ائمه اطهار بلاد مباركه بذوات مقدّسه خودشان و آباديهاى نمايان بفقهاء و روات احاديثشان و مأمورين بسير در آنها بشيعيانشان تفسير شده و آنكه بايد شب و روز در طلب معرفت احكام باشند با ايمنى از شك و شبهه و جهالت و ضلالت در صورتى كه از مأخذ صحيح أخذ نموده باشند و استفاده اين معانى از باطن قرآن با حفظ ظاهر آن منافى نيست چنانچه تفسير مشهور از بلاد مباركه ببلاد شام و بيت المقدس منافات ندارد با تفسير قمّى ره از آن بمكّه چون ممكن است هر دو مراد
جلد 4 صفحه 358
باشد چنانچه هر دو مبارك و مسعودند-
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
وَ جَعَلنا بَينَهُم وَ بَين‌َ القُرَي الَّتِي بارَكنا فِيها قُري‌ً ظاهِرَةً وَ قَدَّرنا فِيهَا السَّيرَ سِيرُوا فِيها لَيالِيَ وَ أَيّاماً آمِنِينَ «18» فَقالُوا رَبَّنا باعِد بَين‌َ أَسفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنفُسَهُم فَجَعَلناهُم أَحادِيثَ وَ مَزَّقناهُم كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبّارٍ شَكُورٍ «19»
جلد 14 - صفحه 555
و قرار داديم بين اهل سبا و بين شهرستانهايي که بركت داده بوديم در آنها شهرستان‌ها و آباديها که بيك ديگر متصل بود و از هر يك ديگري ظاهر و هويدا بود و گفتيم به آنها که سير كنيد در اينکه قري خواه در شب و خواه در روز با كمال امن بدون احتياج به حمل زاد و توشه و بدون خوف از سباع بيابانها و از قطاع الطريق.
پس گفتند. پروردگار ما دوري بينداز و فاصله قرار ده ميانه سفرهاي ما که در صحراها و بيابانها و كوه‌ها سير كنيم و ظلم كردند به نفوس خود پس قرار داديم و جعل فرموديم آنها را احاديث که در بعد از آن ها حكايت پيش آمد آنها را نقل كنند و كوبيديم آنها را کل كوبيدني بدرستي که در قضاياي اينها آياتي است براي هر صبر كننده در شدائد و شكر كننده در نعم الهيه.
اينکه آيات دو نحوه تفسير دارد. يكي ظاهر، و ديگري باطن. اما ظاهر:
وَ جَعَلنا بَينَهُم يعني اهل سبا.
وَ بَين‌َ القُرَي الَّتِي بارَكنا فِيها بيت المقدس و شامات که از نعم الهيه وفور داشت و بركات الهيه در آنها بسيار بود.
قُري‌ً ظاهِرَةً آباديها و شهرها متصل به يك ديگر که اهل اينکه آبادي اهل آن آبادي را مشاهده ميكردند بين آنها بياباني نبود.
وَ قَدَّرنا فِيهَا السَّيرَ سهل و آسان كرديم در اينکه قري مسافرت را که هيچ احتياج به حمل آذوقه و وسائل سفري نداشتند، و در همه اينکه قري تمام وسائل موجود بود.
سِيرُوا يا امر انبياء بود يا فرمان الهي.
فِيها لَيالِيَ وَ أَيّاماً يعني چه در شب مسافرت كنيد چه در روز.
آمِنِينَ هيچ گونه ضرري و زحمتي و آسيبي بر شما ندارد نه حيوانات درنده و نه گزنده
جلد 14 - صفحه 556
و نه سارق و قاطع طريق، نه خستگي و حرارت شمس و نه برودت هوا.
فَقالُوا رَبَّنا باعِد بَين‌َ أَسفارِنا ما طالب بيابانها و كوه‌ها و دره‌ها هستيم و مي‌خواهيم مشاهده اوضاع آنها را بكنيم.
وَ ظَلَمُوا أَنفُسَهُم در اعراض از انبياء و طغيان در معاصي و كفران نعم الهيه.
فَجَعَلناهُم أَحادِيثَ که بعد از آنها ذكر حالات آنها را كنند و باصطلاح سر زبانها بيفتند.
وَ مَزَّقناهُم كُلَّ مُمَزَّقٍ بعد از آن که به سيل و امراض مبتلا شدند و متفرق در اطراف هر عده‌اي يك گوشه گرفتار.
إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبّارٍ شَكُورٍ صبار بسيار صبر كننده، هر چه زحمت داشته باشد چه صبر در عبارت و چه صبر در ترك معاصي و چه صبر بر مصائب و بليات و شكور بسيار شكرگزار در، تفضلات الهي از ارسال رسل و انزال كتب و هدايت و ارشاد و نعم دنيوي و اخروي.
و اما تفسير به باطن: اخباري داريم در بحث حضرت صادق (ع) با حسن بصري و حضرت باقر (ع) با قتاده فقيه اهل بصره و مكاتبه حضرت بقية اللّه و غير اينها که تفسير كردند به ائمه اطهار و دوره ظهور حضرت بقية اللّه و امنيت شيعه در آن دوره، مراجعه كنيد به تفسير برهان.
برگزیده تفسیر نمونه
(آیه 18)- چنان آنها را متلاشی کردیم که ضرب المثل شدند! در این آیه شرح و تفصیل بیشتری پیرامون قوم سبأ می‌دهد، به گونه‌ای که برای هر شنونده درسی است بسیار مهم و آموزنده.
می‌فرماید: سرزمین آنها را تا آن حد آباد کردیم که نه تنها شهرهایشان را غرق نعمت ساختیم بلکه «میان آنها و سرزمینهایی را که برکت به آن داده بودیم شهرها و آبادیهایی آشکار قرار دادیم» (وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی الَّتِی بارَکْنا فِیها قُریً ظاهِرَةً).
در حقیقت در میان آنها و سرزمین مبارک آبادیهای متصل و زنجیره‌ای وجود داشت، و فاصله این آبادیها به اندازه‌ای کم بود که از هر یک دیگری را می‌دیدند.
- و این است معنی «قری ظاهرة» آبادیهای آشکار.
منظور از «سرزمینهای مبارک» «صنعاء» یا «مأرب» می‌باشد که هر دو در منطقه یمن واقع شده است.
ولی از آنجا که تنها عمران کافی نیست، و شرط مهم و اساسی آن «امنیت» است اضافه می‌کند: «ما در میان این آبادیها فاصله‌های مناسب و نزدیک مقرّر کردیم» (وَ قَدَّرْنا فِیهَا السَّیْرَ).
ج4، ص36
و به آنها گفتیم: «در میان این قریه‌ها شبها و روزها در امنیت کامل مسافرت کنید» (سِیرُوا فِیها لَیالِیَ وَ أَیَّاماً آمِنِینَ).
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
تفسیر های فارسی
ترجمه تفسیر المیزان
تفسیر خسروی
تفسیر عاملی
تفسیر جامع
تفسیر های عربی
تفسیر المیزان
تفسیر مجمع البیان
تفسیر نور الثقلین
تفسیر الصافی
تفسیر الکاشف
پانویس
منابع
- تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
- اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم
- تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
- تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
- برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
- تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش، چاپ پنجم
