سيد محمدرضا گلپايگانى

سید محمدرضا گلپایگانی (زاده ۱۳۱۶ هجری قمری در گلپایگان - درگذشت: ۱۸ آذر ۱۳۷۲ قم) از مراجع تقلید شیعیان در دوران معاصر و از مخالفان حکومت پهلوی بود.

ولادت سيد محمدرضا گلپايگانى

در هشتمین روز ماه ذی القعده 1316 ق. در بخش «گوگد» گلپایگان، كودكی پا به عرصه وجود نهاد كه به مناسبت تقارن ولادتش با سالروز ولادت امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام نامش را «محمدرضا» و كنیه‎اش را ابوالحسن و لقبش را هبه‌الله نهادند. پدرش آقا سید محمدباقر امام، عالمی معروف به زهد و تقوا، و پای‌بند به آداب و مستحبات دینی و كوشا در امر به معروف و نهی از منكر بود كه هم اینك مرقدش مورد احترام و زیارت مردم است.

محمدرضا در سه سالگی مادر و در نه سالگی پدرش را از دست داد و دوران كودكی را با مشكلات و سختی‌های فراوان و از دست دادن پدر سپری كرد و تحصیلات ابتدایی را در مكتب خانه گذراند.

تحصیلات

نوجوانی بیش نبود كه شوق تحصیل علوم اسلامی او را مشتاق آیت الله محمدتقی گوگدی (م 1353 ق) گردانید و نزد ایشان ادبیات عرب را فراگرفت. سپس نزد آیت الله سید محمدحسن خوانساری (م 1337 ق) ـ برادر مهتر آیت الله العظمی سید احمد خوانساری ـ زانوی ادب به زمین زد و ادبیات و بخشی از سطوح را نزد وی آموخت.

نوزده ساله بود كه به سوی اراك شتافت و در مدرسه آقا سید ضیاءالدین به تكمیل سطوح عالیه پرداخت و در 1337 ق. شایستگی حضور در درس خارج فقه و اصول حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی (م 1355 ق) را پیدا كرد و تا سال 1340 ق در آن شهر از آن مرجع بزرگ بهره برد. در بیست و چهار سالگی در پی مهاجرت استادش آیت الله حائری به قم و تأسیس حوزه علمیه در این شهر مقدس، به قم آمده و در مدرسه فیضیه سكونت گزید و درس‌ها را با آیت الله سید احمد خوانساری به مباحثه نشست.

استاد با مشاهده استعداد و فهم شاگرد سخت كوش خود بدو بسیار علاقه‌مند شد او را در شمار اصحاب خاص و هیأت استفتا قرار داد و «تصحیح كتاب الصلاه» خود را به او و آیت الله اراكی واگذار نمود. ایشان نیز تا پایان عمر استاد (1355 ق) ملازم درس ایشان بود. ایشان در سال 1341 ق در قم به مدت هشت ماه از محضر آیات عظام میرزای نائینی و آقای سید ابوالحسن اصفهانی استفاده برد. از دیگر اساتید او می‎توان از آیات عظام حاج شیخ محمدرضا مسجد شاهی اصفهانی، حاج شیخ ابوالقاسم كبیر، آیت الله بروجردی، آقا ضیاء عراقی و شیخ محمدحسین غروی اصفهانی نام برد. وی از آیت الله حائری اجازه اجتهاد و از مرحوم شیخ عباس محدث قمی و آقا شیخ محمدرضا اصفهانی اجازه نقل روایت اخذ كرده است.

تدریس

از آغاز ورود به قم در سال 1340 ق. به تدریس كتاب‌های رسائل، مكاسب و كفایه اشتغال ورزید و پس از وفات استادش آیت الله حائری تدریس خارج فقه و اصول را شروع نمود. ایشان در طول بیش از هفتاد سال تعلیم دانش اهل بیت، صدها تن از ستارگان درخشان آسمان علم را به جامعه اسلامی تحویل داده است.

شاگردان

برخی از زبده‎ترین شاگردان ایشان عبارتند از: حضرات آیات و حجج الاسلام، مرتضی حائری یزدی، عبدالرحیم ربانی شیرازی، مرتضی مطهری، محمدعلی قاضی طباطبایی، سید اسد الله مدنی، محمد مفتح، سید محمد حسینی بهشتی، حسینعلی منتظری، علی مشكینی، ناصر مكارم شیرازی، سید محمدعلی علوی گرگانی، علی احمدی میانجی، جعفر سبحانی، لطف الله صافی گلپایگانی، حسن حسن زاده آملی، محمد مؤمن، رضا استادی، سید محسن خزاری، علی كریمی جهرمی، احمد صابری همدانی، حسین شب زنده‌دار، علی افتخاری گلپایگانی، سید مهدی یثربی كاشانی، مجدالدین محلاتی، احمد جنتی، مرتضی مقتدائی ـ علی پناه اشتهاری، محسن حرم پناهی، جلال طاهر شمس گلپایگانی، محمد واعظ زاده خراسان، سید محمدباقر ابطحی، احمد آذری قمی، محمدتقی ستوده، غلامرضا صلواتی، علی نیری همدانی و علی ثابتی همدانی.

تقریرات و تألیفات

درس‌های آن فقیه اهل بیت را عده بسیاری به رشته تحریر درآورده‎اند آن هایی كه به چاپ رسیده است عبارتند از:

1. كتاب الحج، سه جلد تاكنون
2. الهدایه الی من له الولایه، درباره ولایت فقیه
3. نخبه الاشارات فی احكام الخیارات. (هر سه از آقای احمد صابری همدانی)
4. كتاب القضاء در دو جلد
5. كتاب الشهادات
6. بلغه الطالب فی التعلیق علی بیع المكاسب
7. الدر المنضود فی احكام الحدود
8. نتایج الافكار فی نجاسه الكفار، هر دو از آقای علی كریمی جهرمی
9. كتاب الطهاره
10. كتاب القضاء. هر دو از آقای هادی مقدس نجفی.

ایشان در كنار اشتغالات گوناگون از تألیف و تصنیف نیز فروگذار نكرده است. آثار قلمی آن مرجع وارسته عبارتند از:

1. حاشیه بر عروه الوثقی
2. حاشیه بر وسیله النجاه
3. رساله صلاه الجمعه
4. رساله فی المحرمات بالنسب
5. مسائل الحج
6. افاضه العوائد، تعلیقه بر درر الاصول مرحوم حائری
7. رساله در عدم تحریف قرآن
8. كتاب الطهاره
9. كتاب الحج
10. كتاب الحدود
11. صلاه الجمعه
12. حواشی بر ملحقات عروه الوثقی

مجموعه فتاوی

آیت الله العظمی گلپایگانی در طول سی و دو سال مرجعیت یكی از اركان فقاهت بودند و روزانه استفتائات گوناگون از سراسر جهان به محضر ایشان فرستاده می‎شد و از همین رهگذر در تمام ابواب فقه فتوا داده‎اند و هم اینك مجموعه‎های بسیاری از فتاوای او در دسترس است كه عبارتند از:

1. منتخب الاحكام (با ترجمه انگلیسی)
2. مختصر الاحكام (با ترجمه عربی و اردو)
3. توضیح المسائل (این كتاب بیش از هشتاد بار به چاپ رسیده و به زبان‌های اردو، چینی، تركی آذری و تركی لاتین ترجمه شده است.)
4. مجمع المسائل، 3 جلد و دربرگیرنده تمام ابواب فقه از طهار تا دیات است.
5. مناسك حج (با ترجمه عربی، اردو، روسی و انگلیسی)
6. احكامی از حج
7. سؤال و جواب درباره مسائل حج
8. آداب و احكام حج
9. دلیل الحاج
10. احكام عمره
11. هدایه العباد (به عربی و دربرگیرنده حاشیه ایشان بر عروه الوثقی، وسیله النجاه، توضیح المسائل و برخی از استفتائات در دو جلد.
12. رساله امر به معروف و نهی از منكر و مسائل اجتماعی اسلام
13. مسائل نماز خوف و مطارده و احكام جبهه

مبارزات سیاسی

آیت الله العظمی گلپایگانی از بدو حركت شجاعانه روحانیت به رهبری امام راحل، به مبارزات پیگیر و بی‎امان خویش با دیو استبداد پرداخت و نخستین اعلامیه اعتراض به لایحه ننگین «انجمن‎های ایالتی و ولایتی» در مهرماه 1341 ش از سوی ایشان صادر شد و به دنبال آن بود كه پیام‌ها و بیانیه‎های ایشان تا سقوط رژیم پهلوی ادامه یافت (بسیاری از آن ها در جلد اول كتاب «اسناد انقلاب اسلامی» گرد آمده است.)

برخی از اقدامات آن جناب در برابر رژیم منحوس شاه عبارتند از: سرباز زدن از ملاقات با شاه و نخست وزیران و فرستادگان دربار، تحریم برنامه اوقاف و اعلامیه علیه معاملات و همكاری با سازمان اوقاف، قطع شهریه كسانی كه با اوقاف همكاری می‎نمودند و تحریم امامت جماعت و گوش دادن به سخنرانی آنان، حرام شمردن خرید و فروش و مصرف و توزیع گوشت‌های وارداتی از خارج و قبول نكردن وجوهات فروشندگان آنان (هر چند می‎شد تحت عنوان مال مخلوط به حرام خمس آن را پذیرفت)، اعتراض شدید و پیام كوبنده علیه تغییر تاریخ هجری به تاریخ منحوس شاهنشاهی، مخالفت صریح با حزب رستاخیز و تحریم شركت مسلمانان در آن، مخالفت صریح با طرح امتحان دولت از طلاب و انكار صلاحیت آنان برای این امر كه باعث عقب نشینی دولت وقت و مصون ماندن حوزه از این طرح ننگین شد.

اعتراض شدید علیه گسترش بی‌بندوباری و فساد و فحشا و رواج منكرات و فرستادن نامه سرگشاده به شاه و تذكر عواقب وخیم آن، اعتراض و مخالفت بسیار شدید علیه سینما در شهر قم و تعطیل نمودن درس و نماز جماعت خویش به مدت یك هفته، مخالفت و اعتراض علیه تاجگذاری شاه و انتخاب ولیعهد، پیام در جهت تجلیل از مقام شهید سعیدی و اعلام مجلس ختم برای ایشان در مسجد امام، تجلیل از مقام مرحوم حاج آقا مصطفی خمینی و تشكیل دو مجلس ختم در مسجد اعظم و شكستن سد رعب و ممنوعیت برپایی مجالس بزرگداشت و مطرح شدن نام حضرت امام در آن مراسم، پی جویی حال تبعیدشدگان و سركشی به خانواده‎های آنان، حمایت از مقام و موقعیت حضرت امام خمینی و به ویژه در برابر اهانت روزنامه اطلاعات به امام راحل و تأكید بر مقاومت روحانیت و پیگیری اعتراض‌ها و راهپیمایی‌ها و صدور اعلامیه‎های روشنگرانه و كوبنده در لحظات حساس (به گونه‎ای كه امام بدیشان فرموده بودند: اعلامیه‎هایی كه حضرت عالی به تنهایی صادر می‎كنید، نقش بسزایی در پیشبرد مبارزات ملت مسلمان دارد) و دلجویی و تأیید علمای مبارز شهرستان‌ها.

این اقدامات باعث شد كه مزدوران رژیم برای لطمه زدن به ساحت ایشان از هیچ كاری فروگذار نكنند و دو بار (سوم فروردین 1342 در مدرسه فیضیه و 19 اردیبهشت 1357 ش) به سوی ایشان حمله كرده، قصد ضرب و جرح آن مرجع بزرگوار را داشتند كه لطف خدا و جانفشانی های اطرافیان باعث حفظ ایشان شد.

فعالیت­های دوران پس از انقلاب

پس از پیروزی انقلاب نیز هماره در جهت تأیید كامل مواضع حضرت امام و تقویت موقعیت ایشان به عنوان رهبر نظام و فراخواندن مرد آیه پیروی كامل از حضرت امام، توصیه به افراد صالح برای شركت در مناصب دولتی، طرح مباحث مورد نیاز حكومت اسلامی در درس خارج فقه (قضا، حدود و شهادات)، شركت در مراسم انتخابات صدور پیام‌های گوناگون مبنی بر شركت مردم در انتخابات، تقویت دولت اسلامی و حرام شمردن مخالفت با دستورها و مقررات دولت و نهی از فروش اجناس قاچاق، حمایت مادی و معنوی از رزمندگان اسلام در طول جنگ تحمیلی و ارسال هیألت‌های مختلف به جبهه‎های نبرد و اجازه مصرف ثلث در مصرف جبهه‎ها و برعهده گرفتند ساختمان مراكز درمانی و بهداشتی استان‌های زلزله زده در زلزله خرداد 1369 و ده‌ها اقدام دیگر فعال بودند.

آیت­الله گلپایگانی همان­گونه که در دوران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به­عنوان یار و بازوی توانای امام در صحنه حضور داشتند، در دوران بعد از انقلاب همواره امور مختلف کشوری را رصد می­کرده و نظرات خویش را به امام خمینی منعکس می­کرده و به ­ایشان مشاوره می­داد. ایشان هر مسئله­ای را که به­مصلحت مملکت تشخیص می­داد، با امام در میان می­گذاشت] امام نیز در بسیاری از امور خصوصا امور حوزه­ي علمیه را به ­ایشان ارجاع می­دادند.

ویژگی‎های اخلاقی

مرجع بزرگ شیعه دربردارنده فضایل اخلاقی و كمالات نفسانی بود. ویژگی‎های بارز ایشان عبارتند از: زهد و بی‎اعتنایی به جلوه‎های دنیا، تواضع، بهره‌وری از فرصت‌ها، تجلیل از مقام فقها و مراجع معاصر، تشویق عالمان و نویسندگان، اهتمام بسیار به حفظ و قرائت قرآن (به طوری كه در هر شبانه‌روز با تمام گرفتاری‌ها دو نوبت قرآن تلاوت می‎فرمود)، عشق به ساحت مقدس ائمه اطهار (به گونه‎ای كه سال‌ها ـ حتی پس از مرجعیت ـ به منبر تشریف برده، اخبار آل محمد صلی الله علیه و آله، را به گوش مردمان می‎رساندند و روزهای عاشورا را روضه می‎خواندند و در عزای امامان به شدت می‎گریستند و به زیارت مرقد آنان مكرر مشرف می‎شدند. تقید بسیار به مستحبات و ترك مكروهات آن جناب زنده كننده مراسم اعتكاف در سراسر ایران و ترویج كننده عزاداری فاطمیه دوم یاد می‎شود. احترام بسیار به استاد (كه همیشه پیش از درس فاتحه‎ای برای استادش قرائت می‎فرمود و به استاد زاده خویش مرحوم آیت الله حاج آقا مرتضی حائری ـ با این كه شاگردش بود ـ بسیار احترام می‎نهاد).

مؤسسات

مرجع بزرگ شیعه علاوه بر تدریس و تربیت عالمان دین، تألیف، فتوا، رهبری و روشنگری جامعه شیعه به بنیان نهادن دهها مؤسسه فرهنگی و دینی در گوشه و كنار جهان و آبادانی صدها مسجد و مدرسه در سراسر كشور دست یازید كه برخی از آن ها عبارتند از:

1. دارالقرآن الكریم: اولین مؤسسه قرآنی كشور است كه در سال 1352 پا گرفت و به كار چاپ و نشر قرآن مجید، ترجمه دقیق قران، بررسی اغلاط ترجمه‎های موجود و تصحیح آن ها، تشكیل موزه قرآن، گردآوری نسخه‎های خطی و چاپی قرآن، تشكیل كتابخانه تخصصی قرآن، چاپ و توزیع كتاب‌های قرآن، نشر مجله «رساله القرآن و پیام قرآن» و تشكیل «كنفرانس علوم و مفاهیم قرآن» و چاپ مجموعه مقالات و سخنرانی‌های آن پرداخته است.
2. بیمارستان: كه با بخش‌های قلب، جراحی، زایمان، اورژانس، داخلی، اطفال، اعصاب و رادیولوژی یكی از بزرگترین بیمارستانهای كشور بشمار می‎رود و تاكنون منشأ خدمات بسیار به روحانیون و مردم و رزمندگان اسلام در طول جنگ تحمیلی بوده است.
3. كتابخانه: كه با داشتن حدود یكصد هزار جلد كتاب چاپی و دوازده هزار جلد كتاب خطی یكی از غنی‎ترین كتابخانه‎های كشور بشمار می‎رود.
4. مجمع جهانی اسلامی در لندن
5. مركز معجم المسائل الفقهیه
6. مسجد عظیم و باشكوه ـ در قم
7. بیمارستان زنان و زایشگاه حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه شریف ـ در قم
8. مدرسه علمیه در گلپایگان
9. مدرسه امام مهدی علیه السلام در قم
10. مدرسه علمیه كه اینك در كنار مسجد اعظم و مدرسه فیضیه، سه قطب عمده تدریس در حوزه علمیه قم به حساب می‎آید و روزانه صدها طلبه در آن جا به تحصیل فقه و اصول می‎پردازند.
11. دارالایتام
12. مؤسسه خیریه حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه شریف.

وفات

سرانجام آن عبد صالح خدا پس از عمری سرشار از توفیق و پربار از خدمات دینی و علمی و پس از طی بیماری كوتاه مدت، در 96 سالگی در شامگاه روز پنجشنبه 18 آذر 1372 (24 جمادی الثانی 1414 ق) ندای حق را لبیك گفت و فقدانش قلب تمام مسلمین جهان را در هم فشرد.

مردم در سوگ آن مرجع بزرگ از صمیم قلب به سوگواری پرداختند و از سوی دولت هفت روز عزای عمومی و یك روز تعطیل اعلام گردید و مجالس بزرگداشت مقام علمی ایشان در گوشه و كنار جهان و جای جای كشور اسلامی‎مان تا مدت‌ها ادامه یافت. پیكر پاك آن مرجع بزرگ روز جمعه نخست در تهران با حضور صدها هزار نفر و با شركت رهبر معظم انقلاب تشییع شد و پس از پنج ساعت راهپیمایی به قم انتقال یافت و سپس در روز شنبه 20 آذر با حضور خیل عظیم و پرشكوه مردم قم تشییع و نماز به امامت حضرت آیت الله آقای حاج شیخ لطف الله صافی گلپایگانی ـ داماد آن مرحوم ـ برایشان خوانده شد و آن گاه در مسجد بالاسر مرقد مطهر حضرت معصومه علیها السلام، در جوار تربت استادش به خاك سپرده شد.

رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه‎ای در بخشی از پیام خویش چنین فرمودند: این شخصیت والای كهنسال، در میان مراجع عظام تقلید، یكی از موفق‎ترین و سعادتمندترین‎ها بودند. 32 سال مرجع تقلید، حدود 70 سال مدرس حوزه علمیه قم و حدود 85 سال سرگرم فراگرفتن و آموختن فقه آل محمد علیهم السلام بودند.

«اولین مدرسه علوم دینی به سبك جدید را ایشان در قم تأسیس نمودند. اولین مؤسسه بزرگ قرآنی را ایشان در قم بنیان نهادند. اولین فهرست بزرگ فقهی و حدیثی با استفاده از دانش و اختراعات جدید بشری را ایشان پدید آوردند. صدها مدرسه و مسجد و مؤسسه تبلیغ دین در سراسر كشور و در كشورهای دیگر بنیاد كردند هزاران شاگرد را از فقه پخته و عمیق خود بهره‎مند ساختند بسیاری آراء و نظرات فقهی كه حاكی از روشن‌بینی و ذهن نوگرای ایشان بود ارائه كردند و بالاتر از همه با منش و رفتار پرهیزكارانه و با طهارت و تقوایی كه می‎توانست برای علما و فقها، الگویی زنده و ملموس باشد، عمری پربركت را به نزاهت كامل گذرانیدند.

آن بزرگوار یكی از اسطوانه‎های انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران بشمار می‎آید. در دوران اختناق و در مقابله با حوادث سهمگین سالهای تبعید امام خمینی قدس سره مواردی پیش آمد كه صدای این مرد بزرگ تنها صدای تهدید كننده‎ای بود كه از حوزه علمیه قم برخاست و به نهضت شور و توان بخشید. پس از پیروزی انقلاب همواره در قضایای عمومی كشور حضوری بارز و پشتیبانی صریح از نظام جمهوری اسلامی و از مقام منیع رهبری و شخص شخیص امام راحل قدس الله نفسه الزكیه داشت و مورد تكریم و احترام بلیغ آن حضرت بود. فقدان این بقیه السلف اعاظم و این ملجأ و مرجع مؤمنان صدمه‎ای بزرگ و ضایعه‎ای جبران ناپذیر است».

منابع

• تلخيص از مجموعه گلشن ابرار، جلد 2، زندگی نامه "سيد محمدرضا گلپايگانى" از جمعي از پژوهشگران حوزه علميه قم
• سيد ابوالحسن توفيقيان،آيةالله حاج سيد محمدرضا گلپايگاني،پژوهشگاه باقرالعلوم علیه السلام، بازیابی: 18 اسفند 1392.

پيوندها

• توضيح المسائل (محمدرضا موسوي گلپايگاني )