بحوث فی علم الاصول (کتاب)
کتابی با موضوع قواعد علم اصول از محمدباقر صدر
محتویات
معرفی اجمالی کتاب
کتاب حاضر حاصل مجموعه درس هاى شهيد آيت الله سيد محمدباقر صدر مى‌باشد. اين دروس توسط آيت الله سيد محمود هاشمى حسينى از علماى برجسته حوزه علميه قم و از شاگردان بزرگ آيت الله شهيد سيد محمدباقر صدر تقرير شده است.
كتاب «بحوث فی علم الأصول» يك دوره كامل علم اصول است كه به بررسى مسائل اين علم پرداخته است. اين كتاب شامل تقريرات درس خارج اصول آيت الله شهيد سيد محمدباقر صدر مى‌باشد كه توسط يكى از برجسته‌ترين شاگردان ايشان به رشته تحرير درآمده است.
تاریخچه
از برجسته‌ترين ويژگي هاى قوانين جاودانه اسلام، گستردگى افقهاى قانونگذارى آن است. هيچ مسأله كوچك و بزرگى در زندگى فردى و اجتماعى انسانها نيست مگر آن كه قوانين اسلام آن را دربرگرفته و حدود و جايگاه آن را مشخص نموده است. اما همه احكام اسلام در روشنى و صراحت يكسان نيستند و براى دستيابى به بسيارى از آنها نياز به اجتهاد و استنباط احكام شرعى است.
براى اجتهاد نيز يك سرى ضوابط و يك شيوه علمى وجود دارد كه آن را به نظم درآورده و قانونمند نموده است و آن علم اصول فقه است. حضرت امام محمدباقر و امام جعفرصادق عليهماالسلام اولين پايه گذاران اين علم هستند. رواياتى كه از آن دو بزرگوار درباره مباحث گوناگون اين علم روايت شده در كتاب هايى به نام «أصول آل الرسول» و «الأصول الأصلية» و ديگر مجموعه‌هاى روايى جمع‌آورى شده است.
از اصحاب ائمه اطهار عليهم السلام نيز، هشام بن حكم (درگذشت 179 هجرى قمرى) كتاب «الالفاظ و مباحث ها» را نگاشت و يونس بن عبدالرحمان (درگذشت 208 هجرى قمرى) كتاب «اختلاف الحديث و مسائله» را نگاشت و ابوسهل اسماعيل بن على بن اسحاق نوبختى (درگذشت 260 هجرى قمرى) كتاب «إبطال القياس» و «الخصوص والعموم» و «نقض اجتهاد الرأي على الراوندي» را نگاشت.
علماى بزرگ شيعه نيز هر يك تأليفات ارزشمندى در اين علم نگاشتند. بزرگانى مانند شيخ مفيد، سيد مرتضى، شيخ طوسى و علماى فراوان ديگر تا عصر حاضر كه نوبت به شهيد محمدباقر صدر رسيد و مى‌توان گفت: اوج شكوفايى اين علم در اين دوران قرار دارد.
شهيد صدر با تسلط فراوان بر تمام آراء و نظريات در اين علم، داراى ديدگاهى عميق و گسترده مى‌باشد و نظريات جديد و ابتكارى او افقهاى تازه‌اى را در اين علم گشوده است.
كتاب حاضر كه توسط يكى از برجسته‌ترين شاگردان وى - يعنى آيت الله سيد محمود هاشمى - به نگارش درآمده، كتابى ارزشمند براى دستيابى به نظريات اصولى آن شهيد گرانقدر است.
آيت الله شهيد سيد محمدباقر صدر نيز در تقريظى كه بر كتاب نگاشته، بر ارزش و اعتبار علمى آن تأكيد كرده و آن را مطابق با نظريات و ديدگاه‌هاى اصولى خود دانسته است.
ارزش کتاب
اين كتاب يك دوره كامل علم اصول است و يكى از منابع معتبر مورد استفاده طلاب و فضلاى حوزه علميّه قم در درسهاى خارج اصول آن حوزه است و براى دستيابى به نظريات شهيد آيت الله صدر در مباحث گوناگون اصول بسيار سودمند است. كتاب حاضر از ارزش علمى و اعتبار بالايى برخوردار است و يكى از منابع مهم درس خارج اصول به شمار مى‌آيد.
انگیزه نگارش
حضرت آيت الله سيد محمود هاشمى در مقدمه كتاب در اين باره مى‌فرمايد: «و أمّا ما يأتي من البحوث، فهي مجموعة الدراسات التي ألقاها سيدنا الشهيد الصدر في علم الأصول حسب منهج الدراسات العليا لبحوث هذا العلم خلال ما يقارب إثنى عشر عاماً... و بتوفيق من الله سبحانه و تعالى و تسديده، لتكون رائدة لحركة هذا العلم ينتفع بها العلماء والمحققون الذين سيجدون من خلال هذه الدراسات الكثير من التجديد والإبداع والتطوير في المعطيات و الطريقة معا...» يعنى: «بحث هايى كه در اين كتاب آمده مجموعه درس هايى است كه سيد ما شهيد صدر در علم اصول به شيوه درس هاى عالى در درس خارج اصول در مدت حدود 12 سال ايراد فرموده‌اند... و به يارى خداوند متعال و كمك ايشان اميد است كه اين كتاب خدمتى براى پيشرفت اين علم بوده و مورد استفاده علما و محققان قرار گيرد، علما و دانشمندانى كه در مباحث اين كتاب مواردى فراوان از نوآورى و ابتكار و تحول در مباحث و شيوه‌هاى علمى آن بدست خواهند آورد...».
ویژگی های کتاب
از ويژگيهاى مهم اين كتاب گستردگى مباحث آن است كه از شيوه آيت الله شهيد صدر گرفته شده زيرا از نكات بسيار مهم در اعتبار و ارزش علمى نظريات، طرح احتمالات گوناگون هر مسأله مى‌باشد. اين ويژگى از ويژگي هاى اساسى هر ايده و فكرى است كه در زمينه‌هاى گوناگون علمى مطرح مى‌شود و بدون اين ويژگى، آن فكر و ايده ناقص بوده و داراى ايراداتى است كه موجب باطل شدن آن مى‌شود.
شهيد سيد محمدباقر صدر در حدّ بالايى از اين ويژگى برخوردار بود. وى متعرض هيچ مسأله اصولى نشده، مگر آن كه به بررسى تمام صور و احتمالات آن مسأله پرداخته است به طورى كه عقل از قدرت و توانايى ايشان در اين باره مبهوت مى‌ماند.
اين ويژگى حتى در سخنان معمولى وى نيز به چشم مى‌خورد. او هرگاه درباره موضوعى صحبت مى‌كرد، هر قدر آن موضوع ساده و عادى بود، آن را به شكلى علمى طرح كرده و با منطقى روشن و قوى تمام احتمالات گوناگون آن را مطرح كرده و به بررسى آن مى‌پرداخت.
- ديگر ويژگى كتاب حاضر ابتكار و نوآورى در طرح بسيارى از مباحث اصولى است. حركت علوم و معارف بشرى و پيشرفت و تكامل آن بر نوآورى و ابتكار استوار است و علما و دانشمندان و محققان در هر ميدانى از ميدان هاى علم و معرفت اين ويژگى را دارند. اين نكته از ويژگي هاى شهيد آيت الله صدر نيز بود. وى در بسيارى از علوم اسلامى مانند علم اصول فقه افقهاى جديدى را براى دانشمندان و دانش پژوهان اين علم آشكار نمود. او در بسيارى از مباحث اصولى آراء و نظرياتى جديد ارائه كرده و در طرح آنها شيوه‌هاى ابتكارى فراوانى را به كار برده است.
- از ديگر ويژگيهاى اين كتاب شيوه علمى منحصر به فرد آن است. طرح مباحث اصولى در اين كتاب بر ترتيب كتب بسيارى از محققان اين علم برترى دارد.
در اين كتاب تمام جهات و جوانب گوناگون كلمات علما به خصوص در مسائل مشكل و پيچيده كه اشتباهات فراوانى براى فهم آن به وجود آمده، با عباراتى واضح و وافى بيان شده سپس به شرح مسأله و تحليل موضوعى و علمى آن پرداخته شده كه دانش پژوه نظير آن را در مباحث ديگران نمى‌يابد.
سپس طريقه استدلال در هر موضوعى مشخص شده، كه آيا در اين مسأله بايد بر برهان و استدلال اعتماد كرد و يا اينكه مسأله يك مسأله استقرائى و وجدانى است. براى اثبات وجدانى بودن يك مسأله نيز بر صرف ادعا اكتفا نشده بلكه با شيوه‌اى خاص به برانگيختن و احياى اين وجدان در درون دانش پژوهان مى‌پردازد تا خود آنان مسأله را تصديق نمايند و اين نكته با مراجعه به مباحث كتاب بيشتر روشن مى‌شود.
- از ديگر ويژگيهاى اين كتاب شيوه منطقى و استدلالى آن است و موافقت استدلالها با واقعيت و وجدان موجب اطمينان نفس در پذيرش آن مى‌گردد.
در اين كتاب سعى شده براى هر فرضيه برهان آورده شود اگر چه اقامه برهان در آن مسأله سخت و متعذر باشد، مانند مباحث لغوى، عقلى و يا عرفى. اين ويژگى موجب گشته تا آراء و نظريات كتاب وجهه علمى و منطقى به خود گرفته و كمتر نقد و ايرادى را متوجه خود كند. همچنين موجب گشته قدرت فراوانى در نقد و بررسى و ردّ ديگر نظريات داشته باشد و شاگردانى را تربيت نمايد كه اهل استدلال و منطق باشند و از نزاع هاى لفظى و اشتباه در فهم در امان باشند، چرا كه اين نزاع هاى لفظى خطرى است كه اكثر ميدان هاى علمى را مورد تهديد قرار داده است.
در عين حال، شيوه استدلالى و منطقى اين كتاب موجب نگشته كه فقط بر يك سرى اصطلاحات صورى اكتفا گردد و از واقعيات و اعتماد بر وجدان سالم غفلت شود، به خصوص در مباحثى كه داراى ملاك هاى وجدانى و ذاتى مى‌باشند كه به شيوه‌اى خاص در استدلال و برهان نيازمند است. لذا، اين شيوه پيوسته به نتايج وجدانى منتهى شده و در آن برهان و منطق با وجدان سالم و واقعيت متعارض نمى‌گردد.
در اين كتاب، ابتدا مسأله با حس وجدانى درك مى‌شود و سپس براى دفاع از آن، از براهين و استدلال هاى منطقى استفاده مى‌گردد و از اين جهت دانش پژوهان در اين علم با سنگينى براهين و تكلف آنها و مطابق نبودن آن با ذوق سليم و وجدان مواجه نمى‌گردند.
وضعیت نشر
کتاب حاضر توسط المجمع العلمی للشهید الصدر در سال 1363 و دائ‍ره معارف ال‍ف‍ق‍ه الاس‍لام‍ی طب‍ق‍ا ل‍م‍ذه‍ب اهل البیت علیهم السلام، مرکز ال‍غ‍دی‍ر ل‍ل‍دراس‍ات الاس‍لام‍ی‍ه در سال 1375 به چاپ رسیده است.
منابع
- سایت سازمان اسناد و كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، (17 خرداد 1391).
- مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع فقه اهل البیت 2 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی "بحوث في علم الأصول".
