عثمان بن سعید عمری

«عثمان بن سعید بن عمرو عَمرى»، نخستین نایب خاص امام مهدى (عجل الله تعالی فرجه) است. او در دوره امام هادى و امام حسن عسكرى علیهماالسلام نیز وكالت ایشان را بر عهده داشته است. محمد بن عثمان عمرى -نایب دوم امام زمان- فرزند اوست.

آرامگاه عثمان بن سعید عمروی و فرزندش محمد بن عثمان بن سعید عمرى

اولین نایب خاص از نواب اربعه

عثمان بن سعید عَمرى نخست، وكیل امام هادى علیه السلام و سپس وكیل فرزندش امام حسن عسكرى علیه السلام بود كه در زمان حیات آن دو بزرگوار، به انجام دادن امور آنان پرداخت و بعد از آن نیز به امور امام زمان علیه السلام رسیدگى مى كرد. او از قبیله بنى اسد بود و به جدش جعفر عمرى منسوب بود. برخى وی را از نوادگان عمّار بن یاسر دانسته اند.

كنیه او «ابو عمرو» و «ابو محمّد» است و القابش عبارت اند از: «العمرى»، «السمّان»، «الزیات» و «العسكرى».

لقب هاى سه‌گانه اخیر نشان مى دهد كه وى براى مخفى نگه داشتن ارتباط خود با امامان علیهم السلام، شغل پوششىِ روغن فروشى در سپاه زمامداران حاكم را انتخاب كرده بود.

وى فردی جلیل القدر، مورد وثوق و امین بود؛ توقیعات و پاسخ امام علیه السلام به مسائل، به واسطه او صورت مى گرفت. در توقیعى از امام عسكرى علیه السلام در باره او آمده است: «عَمرى و پسرش مورد وثوق اند. پس هر چه از جانب من به تو برسانند، از جانب من رسانده اند و آنچه به تو بگویند، از جانب من مى گویند. بنا بر این، از آن دو، حرف شنوى و اطاعت كن؛ چرا كه هر دو موثّق و امین اند».

بر پایه اسنادى كه ارائه مى گردد، او محضر سه امام از امامان اهل بیت علیهم السلام یعنى امام هادى علیه السلام، امام عسكرى علیه السلام و امام مهدى عجل الله تعالی فرجه را درك كرده است. برخى او را از اصحاب امام جواد علیه السلام نیز شمرده اند؛ كه ظاهراً صحیح نیست. زیرا بر پایه تاریخ تقریبى وفات عثمان بن سعید - كه در اوایل غیبت صغری - (حدود سال هاى ۲۷۵ ق) اتفاق افتاده است، مى توان او را متولّد حدود سال دویست هجرى دانست كه در این صورت، در دوره امامت امام جواد علیه السلام (۲۰۳ تا ۲۲۰ ق) و در دوره كودكى و جوانى به سر مى برده و به طور عادى نمى تواند وكیل و سفیر امام علیه السلام باشد، اگرچه همنشینى و همراهى او با امام جواد علیه السلام ممكن است. از این رو، نظر ابن شهر آشوب پذیرفتنى نیست.

منزلت عثمان عمرى نزد امامان

تأمّل در نصوصى كه از امام هادى و امام عسكرى و امام مهدى علیهم السلام درباره عثمان بن سعید به ما رسیده نشان مى‌دهد كه وى نزد آنان از منزلت رفیعى برخوردار بوده است.

امام هادى علیه السلام در باره او مى‌فرماید: ... این ابوعمرو كه مورد اعتماد و امین است، آنچه بگوید، از جانب من گفته است و آنچه به شما برساند، از سوى من رسانده است.

همچنین امام عسكرى علیه السلام درباره او مى‌فرماید:... ابوعمرو در [زمان امام] گذشته، مورد وثوق بوده و مورد وثوق من در زندگى و پس از مرگم است. آنچه به شما بگوید، از جانب من گفته است و آنچه به شما برساند، از سوى من رسانده است.

عثمان بن سعید، از جمله چهل نفرِ مورد اعتماد امام عسكرى علیه السلام است كه ایشان فرزندش حضرت مهدى علیه السلام را به عنوان امام و خلیفه بعد از خود به آنها معرفى كرده است.

علامه مجلسى در «بحارالانوار» نقل کرده است که جماعتى از ثقات اهل حدیث روایت کرده‌اند که گروهى از اهل یمن به خدمت امام حسن عسکرى علیه السلام مشرف شدند و اموالى به خدمت آن امام آورده بودند، پس آن بزرگوار فرمود: اى عثمان! به درستى که تو وکیل و امین مال خدایى، برو اموالى را که آورده‌اند از اهل یمن بگیر. اهل یمن عرض کردند که اى مولاى ما! به خدا سوگند که هر آینه عثمان از برگزیدگان شیعه توست، به درستى که آن چه در نزد ما بود از منزلت و مرتبت او در نزد شما امروز زیاد نمودى، آیا به راستى او معتمد در نزد شما است در خصوص مال خدا؟ فرمود: بلى، شاهد باشید که عثمان بن سعید عمرى وکیل من است و پسرش محمد بن عثمان وکیل پسرم مهدى است.

و نیز در «بحارالانوار» به سند خود روایت کرده است که بعد از وفات امام حسن عسکری علیه السلام، به حسب ظاهر عثمان بن سعید مشغول به تجهیز آن بزرگوار بود و حضرت صاحب الامر علیه السلام بعد از وفات پدر بزرگوارش او را به منصب جلالت و وکالت و نیابت برقرار فرمود و جواب مسائل شیعیان به واسطه او به شیعیان مى‌رسید و آن چه اموال از سهم امام علیه السلام بود به او تسلیم مى‌نمودند و به برکت وجود صاحب الامر علیه السلام مشاهده مى‌نمودند از او امور غریبه و اخبار به مغیبات؛ و اموالى را که مى‌خواستند به او تسلیم نمایند وصف او را از حلّیت و حرمت و مقدار آن را قبل از تسلیم آن‌ها خبر مى‌داد و آن که صاحبان اموال کیانند و همه آن‌ها از جانب حجة الله به او اعلام مى‌شد و او اخبار مى‌نمود.

دلایل نیابت عثمان از امام زمان

اثبات نیابت خاصه عثمان بن سعید عَمرى از امام زمان عجل الله تعالی فرجه از اهمیت ویژه اى برخوردار است؛ زیرا افزون بر اهمیت اصل نیابت خاصّه، سند نیابت خاصه دیگر نائبان خاص امام نیز به او منتهى مى گردد. براى اثبات نیابت خاصّه عثمان بن سعید، به چهار دلیل مى توان استناد جست:

اجماع علمای شیعه

مهمترین دلیل بر صحّت نیابت خاص عثمان بن سعید، اتفاق و اجماع تمامىِ علمای شیعه بر پذیرش نیابت اوست. همان گونه كه اشاره شد، عثمان بن سعید، صحابى نزدیك سه امام از امامان اهل بیت علیهم السلام و سخت مورد اعتماد آنان بوده و جایگاه و منزلت والایى در میان پیروان آنان داشته است، به گونه اى هیچ یك از آنان در صحّت ادّعاى او تردید نكرده است.

روایات دال بر نیابت وى

شیخ صدوق به نقل از عبیداللَّه بن عبداللَّه مى گوید: امام حسن عسكرى علیه السلام وكیلش، ابومحمّد عثمان بن سعید عَمرى را در روزگار حیاتش واسطه میان خود و پیروانش قرار دارد و هنگامى كه اجل امام علیه السلام در رسید، به او فرمان داد كه پیروانش را گرد آورد و به آنان خبر داد كه فرزندش، جانشین وى و صاحب امر ولایت پس از ایشان است و ابومحمّد عثمان بن سعید، وكیل او و باب و سفیر میان او و شیعیانش خواهد بود و هر كس درخواستى دارد، به عَمرى مراجعه كند، همان گونه كه در روزگار حیات امام علیه السلام به او مراجعه مى كرده است.

همچنین شیخ طوسى روایت كرده است كه در مجلسى كه چهل نفر از شیعیان حضور داشتند، امام عسكرى علیه السلام خطاب به حاضران فرمود: از امروز به بعد، دیگر او [حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه] را نخواهید دید تا سنّى از او بگذرد. پس آنچه را عثمان مى گوید، بپذیرید و به فرمان او گردن نهید و گفته اش را بپذیرید؛ كه او جانشین امامتان است و كار به دست اوست.

وثاقت عثمان بن سعید

عثمان بن سعید، جزو افراد معدودى است كه با نصّ صریح امامان معصوم علیهم السلام توثیق شده و توثیق او با سند صحیح در اختیار ماست. سخن امام هادى علیه السلام و امام عسكرى علیه السلام مبنى بر توثیق او در مطالب پیشین (منزلت «عمرى» نزد امامان) نقل شد.

همچنین امام عسكرى علیه السلام در باره او و فرزندش، به احمد بن اسحاق - كه از عالمان بزرگ و وكیل موقوفات امام علیه السلام در قم بود - فرمود: عَمرى و فرزند او (محمد بن عثمان عمرى) مورد اعتماد من هستند و آنچه به تو برسانند، از سوى من رسانده اند و آنچه بگویند از جانب من گفته اند. پس سخن آن دو را گوش فرا ده و فرمان آن دو را اطاعت كن؛ كه آنها مورد اعتماد و امین هستند.

كرامات عثمان بن سعید

یكى از دلایلى كه مى تواند مؤید نیابت خاصّه عثمان بن سعید باشد، كراماتى است كه از وى ظاهر گردیده است. این كرامات مورد تایید افراد موثق است که تمام نواب اربعه از آن بهره مند بودند.

صدور توقیعات به خط ناحیه مقدسه

در زمان امام عسكرى علیه السلام توقیعات ناحیه امامت، با خط و علامات و گویشى بود كه براى عالمان و مردم شناخته شده بود. از آغاز غیبت صغرى نیز توقیعات به همان گونه كه قبلاً صادر مى شد، در دسترس عثمان بن سعید و فرزندش محمد بن عثمان عمرى بود و به عالمان و مردم ارائه مى شد.

ابونصر هبةالدین مى نویسد: توقیعات همان سان كه در دوره امام حسن عسكرى علیه السلام به مردم مى رسید، پس از آن هم همان گونه و با همان خط به مردم ارائه مى شد. نگاشته هایى در امور دین و دنیا و چیزهایى كه از آن پرسش مى كردند، همراه با پاسخ هایى عجیب و خارق العاده بود.

عدم مخالفت امام با ادعاى عثمان

بر فرض آن كه ادّعاى نیابت شخصى مانند عثمان بن سعید -با وجود سابقه اى روشن و همه شواهد و قرائن-، صحّت نداشته باشد، بر امام علیه السلام لازم است كه از هر طریق ممكن، نادرستىِ این ادّعا را براى پیروان خود روشن نماید، وگرنه مردمان نسبت به این موضوع در جهل خواهند بود. چنانکه امام علیه السلام نسبت به كسانى كه به دروغ، ادّعاى نیابت داشتند، سختگیر بودند و با توقیع رسمى، ادّعاى نیابت آنان را باطل مى كردند؛ اما نسبت به عثمان بن سعید چنین چیزی مطرح نشده است.

آرامگاه عثمان بن سعید عمروی در «جامع الخلانی» بغداد

وفات عثمان بن سعید

زمان نیابت عثمان بن سعید از امام مهدى عجل الله تعالی فرجه چندان طولانى نبود. اگرچه تاریخ دقیق وفات او گزارش نشده، ولى اجمالاً مشخّص است كه او چند سال پس از شهادت امام عسكرى علیه السلام، به سراى باقى شتافته است. از مهمترین قرائن، مرگ احمد بن هلال عبرتائی است. احمد بن هلال، از كسانى است كه پس از وفات عثمان بن سعید، به مخالفت با نایب دوم پرداخت و نیابت او را نپذیرفت و در نتیجه، امام زمان در ضمن توقیعی، او را مطرود دانست. این شخص در سال ۲۶۷ ق. از دنیا رفته است. بنابراین، مشخّص مى شود كه وفات نایب اوّل مدّت زمانى قبل از او یعنى در سال هاى ۲۶۵ یا ۲۶۶ بوده است.

مرقد عثمان بن سعید در بغداد

پس از وفات محمّد بن عثمان، توقیعى از جانب امام مهدى عجل الله تعالی فرجه خطاب به نایب دوم یعنى محمّد بن عثمان بن سعید صادر شد كه در آن، از عثمان بن سعید ستایش فراوان شده بود: «پدرت سعادتمندانه زیست و ستوده درگذشت. خداوند او را رحمت كند و به اولیاء و دوستدارانش ملحق كند كه همواره در كار آنان كوشا بود و تلاشش در كارهایى بود كه او را به خداى عزّ و جلّ و به ایشان نزدیك مى كرد! خداوند رویش را خرّم گرداند و لغزشش را نادیده بگیرد».

مزار عثمان بن سعید در غرب بغداد در كنار خیابان میدان، درون مسجدی به نام «جامع الخلانی» قرار دارد. این مكان در زمان شیخ طوسى نیز پابرجا بوده و اكنون نیز محلّ مشهورى است.

منابع

• دانشنامه امام مهدی عجّل الله فرجه بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، محمد محمدی ری‌شهری، جلد سوم.
• منتهی الآمال، شیخ عباس قمی، قسمت دوم، باب چهاردهم: در تاریخ امام دوازدهم.