غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)

«غیبت امام زمان» به معنای پنهان‌شدن آخرین و دوازدهمین امام و جانشین پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، یعنی «امام مهدی» علیه‌السلام از دیدگان است. به اعتقاد شیعه او به اذن خدا و مصلحت الهی در سال ۳۲۹ هجری از انظار مردم نهان شد و هم اکنون زنده است و سرانجام ظهور خواهد کرد و زمین را از ظلم و جور می‌زداید و از قسط و عدل بهره‌مند می‌سازد. درباره حکمت غیبت امام زمان در روایات اهل بیت علیهم‌السلام نکاتی ذکر شده که از آن جمله، امتحان شیعیان است. مسئله «غیبت» از آموزه‌های بنیادی و ضروریات مذهب شیعه دوازده امامی است و دانشمندان شیعه برای تبیین این مسئله کتاب‌های متعددی نوشته‌اند که مشهورترین آنها، کتاب «الغیبة نعمانی» و کتاب «الغیبة شیخ طوسی» است.

غیبت صغری و کبری

در آموزه‌های شیعه، برای امام مهدی (علیه‌السلام) دو غیبت بیان شده است: غیبت صغری (=غیبت کوچک) که شصت و نه سال طول کشیده و غیبت کبری (=غیبت بزرگ) که هنوز ادامه دارد.

مراد از «غیبت صغری» مدتی است که امام مهدی (ع) پس از وفات پدرش امام حسن عسکری (ع) به سال ۲۶۰ ق. تا ۳۲۹ ق. در غیبت به سر برد. آن امام در این مدت به وساطت نمایندگان خویش که آنان را «نُوّاب اربعه» می‌گویند، دستگیری معنوی و راهنمایی پیروان خویش را بر عهده داشت.

اما «غیبت کبری» دورانی است که با وفات چهارمین نائب خاص امام زمان (علی بن محمد سمری) در سال ۳۲۹ ق. آغاز شده و تاکنون ادامه دارد. بین غیبت صغرا و غیبت کبرا فاصله‌‌ زمانی وجود نداشت و تنها تفاوت آن است که بر خلاف دوره غیبت صغرا، امام (ع) در این دوره نماینده مشخصی در بین شیعیان ندارد و مردم باید برای راهنمایی در امور دینی به علمای شیعه مراجعه کنند. علت تقسیم غیبت امام زمان (ع) به دو دوره صغرا و کبرا نیز برای نشان دادن آن است که از دوره‌ای به بعد، امکان ارتباط مستقیم با امام زمان (ع) وجود نداشته است.

بنابر باورهای شیعه، هرچند امام معصوم در غیبت است، اما جهان و موجوداتش از فیض وجود او همواره بهره‌مندند و در واقع، جهان برای وجود خویش نیازمند وجود امام منصوب از سوی خداوند است و امام نه تنها ولایت تشریعی دارد، بلکه به لحاظ ولایت تکوینی نیز بر جهان ولایت دارد. بدین رو، در برخی از منابع مهم روایی شیعه، بابی با عنوان «انَّ الْأَئِمَّةَ هُمْ أَرْکانُ الْأَرْضِ» (امامان ارکان زمین‌اند) گشوده‌ شده است.

فلسفه و علل غیبت

به باور پژوهشگران شیعه، همه اسرار و علل غیبت بر ما روشن نیست؛ اما در احادیث بر سه موضوع در این باب تأکید شده است:

۱. آزمایش مؤمنین:

بنابر منابع اسلامی، از سنتهاى ثابت الهى، آزمایش بندگان و انتخاب صالحان و گزینش پاکان است. زندگى همواره صحنه امتحان است تا بندگان از این راه در پرتو ایمان و صبر و تسلیم خویش، در پیروى از اوامر خداوند تربیت‌ یابند و به کمال برسند و استعدادهاى نهفته آنان شکوفا گردد. بر اثر غیبت ‌حضرت مهدى علیه السلام، مردم آزمایش مى‌شوند: گروهى که ایمان استوارى ندارند، باطنشان ظاهر شده و دستخوش شک و تردید مى‌گردند و کسانى که ایمان در اعماق قلبشان ریشه دوانده است، به سبب انتظار ظهور آن حضرت و ایستادگى در برابر شدائد، پخته ‌تر و شایسته ‌تر مى‌گردند و به درجات بلندى از اجر و پاداش الهى نائل مى‌گردند؛ چنان که در روایتی از امام موسى بن جعفر علیه السلام تصریح شده است که خداوند به وسیله غیبت، بندگان خویش را آزمایش‌ می ‌کند.

از روایات بر مى‌آید که آزمایش در روزگار غیبت، از سخت‌‌ترین آزمایشهاى الهى است و این سختى از دو جهت است:

اول: چون غیبت طولانى مى‌شود، بسیارى از مردم دچار شک و تردید مى‌گردند؛ برخى در اصل تولد و برخى در دوام عمر آن حضرت شک مى‌کنند و جز افراد آزموده و مخلص و داراى شناخت عمیق، کسى بر ایمان و عقیده به امامت آن حضرت باقى نمى‌ماند. پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله ضمن حدیث مفصلى مى‌فرماید: مهدى از دیده شیعیان و پیروانش غایب می‌‌شود و جز کسانى که خداوند دلهاى آنان را جهت ایمان، شایسته قرار داده، در اعتقاد به امامت او استوار نمى‌مانند.

دوم: سختیها و فشارها و پیشامدهاى ناگوار که در دوران غیبت رخ مى‌دهد و مردم را دگرگون مى‌سازد، به طورى که حفظ ایمان و استقامت در دین، کارى سخت دشوار مى‌گردد و ایمان مردم در معرض مخاطرات شدید قرار مى‌گیرد.

۲. حفظ جان امام زمان:

از برخی روایات بر می‌آید که خداوند، به وسیله غیبت، امام دوازدهم را از خطر قتل حفظ می‌کند؛ زیرا اگر آن حضرت از همان آغاز زندگى در میان مردم ظاهر مى‌شد، او را مى‌کشتند. بر این اساس اگر پیش از موعد مناسب نیز ظاهر شود، جان او به خطر مى‌افتد و به انجام ماموریت الهى و اهداف بلند اصلاحى خود موفق نمی‌گردد.

۳. آزادى از یوغ بیعت ‌با طاغوت‌هاى زمان:

به نقل برخی روایات، پیشواى دوازدهم، هیچ حکومت ستمگری را حتی از روى تقیه، به رسمیت نمى‌شناسد. او مامور به تقیه از هیچ حاکم و سلطانى نیست و تحت‌ حکومت و سلطنت هیچ ستمگرى در نخواهد آمد و احکام دین خدا را به طور کامل و بى هیچ پرده‌پوشى و بیم و ملاحظه‌‌اى اجرا می‌کند. به عبارت صریح روایات، او غایب است تا وقتی قیام می‌کند، عهد و پیمان و بیعت هیچ حاکم و حکومتی بر عهده‌اش نباشد.

نیابت در عصر غیبت

بنابر آموزه‌های اعتقادی شیعه، نصب امام بر خداوند واجب است. این وجوب از دو قاعده اصلی حسن و قبح عقلی و قاعده لطف نتیجه گرفته می‌شود. بدین سان، امام، که وظیفه سرپرستی و راهنمایی امور دینی و دنیوی مردم را بر عهده دارد، باید منصوب به نصب الهی باشد. اما در عصر غیبت که امام معصوم و منصوب در جامعه حضور ندارد، وظایف او را نائبان او انجام می دهند. در عصر غیبت صغری، «نُوّاب اربعه» این وظیفه را بر عهده داشتند؛ اما پس از ایشان و در عصر غیبت کبری، چنین مسئولیتی را نایبان عام امام زمان یعنی فقهای واجد شرایط این مقام، بر عهده خواهند داشت و از او نیابت می‌کنند.

سرپرستی و امامت جامعه انسانی، در نظرگاه شیعه، عهد و فرمانی الهی است؛ بنابراین، حکومت باید از خدا و رسول و جانشینان او و به نیابت از امامان منصوب و معصوم أخذ شده باشد؛ که در عصر غیبت، تحت عنوان «ولایت فقیه» از آن بحث می شود.

منابع

• اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق.
• کتاب الغیبه، شیخ طوسی.
• سیره پیشوایان، مهدى پیشوایى، سایت نور هدایت.
• فرهنگ فارسی عمید، حسن عمید، دوره سه جلدی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۵ش.
• ویکی شیعه.

پیوندها

• پى‌آمدهاى غيبت بر انديشه و حيات سياسى شيعيان‌، فصلنامه تاریخ اسلام.