ابن واضح یعقوبی
«احمد بن ابی‌یعقوب اسحاق» مشهور به «ابن واضح یعقوبی» (م، ۲۸۴/۲۹۲ ق)، مورّخ، کاتب و جغرافی‌دان برجسته شیعه در قرن سوم هجری است. کتاب‌های او از جمله «التاریخ» و «البُلدان» منابع مهم و معتبری در دو موضوع تاریخ و جغرافی به شمار می‌رود.
| نام کامل | احمد بن اسحاق بن واضح یعقوبی |
| زادگاه | بغداد |
| وفات | ۲۸۴/۲۹۲ قمری |
| مدفن | مصر |
|
| |
|
| |
| آثار |
تاریخ یعقوبی، البُلدان، مشاکلة الناس لزمانهم، المسالک و الممالک، اخبار الامم السّالفه،... |
زندگی‌نامه
احمد بن ابی‌یعقوب اسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح یعقوبی اصفهانی عباسی مصری، اصالتاً اصفهانی[۱] و متولد بغداد بود.[۲] لقب عباسی برای وی، از آنجاست که جدّ او واضح از موالی منصور عباسی بوده و به همین دلیل خاندان یعقوبی، از موالی عباسیان شمرده شده‌اند. پدرش از کارمندان دستگاه برید عباسیان بود که به این جهت نیز یعقوبی را عباسی لقب داده‌اند.
وی به عنوان کاتب و اخباری نیز شهرت دارد. لقب نخست، اشاره به شغل دبیری در دربار عباسی است و لقب دوم، به اعتبار مورخ بودن وی و آشنائی او با اخبار تاریخی. از او با عنوان مصری و اصفهانی هم یاد شده که نشان از تعلق وطنی اجداد او دارد. زیرا جدّش واضح، در زمان منصور مدتی حاکم ارمینیه و آذربایجان و مصر بود.
یعقوبی دورانی را در مشرق زمین و دورانی را در مغرب سپری کرد. جوانی‌اش را در ارمنستان و در خدمت طاهریان (۲۰۵-۲۵۹ ق) بود و فتوحات این حاکمان را در کتابی نوشت، سپس به هند و آن‌گاه به مصر و بلاد مغرب رفت و نزد طولونیان (۲۵۴-۲۹۲ ق) از منزلتی برخوردار شد؛ به همین جهت مسعودی او را مصری دانسته است. در این سفرها به تألیف سفرنامه و کتب تاریخی و جغرافیایی پرداخت.
یاقوت حموی تاریخ وفات ابن واضح یعقوبی را سال ۲۸۴ قمری نوشته،[۳] اما گفته‌اند که او در کتاب «مشاکلة الناس لزمانهم» از حوادث سال ۲۸۹ قمری سخن گفته و در کتاب «البُلدان» سقوط طولونیان به سال ۲۹۲ قمری را گزارش کرده است؛[۴] از این‌رو چنین بر می‌آید که در ثبت تاریخ مرگ او اشتباهی رخ داده و تاریخ درگذشت ابوجعفر احمد بن اسحاق بن واضح مصری عسال که در سال ۲۸۴ قمری بوده و شباهت نَسبی با احمد یعقوبی دارد،[۵] برای احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی ثبت شده است. سال‌های ۲۷۸ یا ۲۹۲ قمری را برای وفات ابن واضح ذکر کرده‌اند.
مذهب یعقوبی
محمد بن جریر طبری در چند مورد از کتاب تاریخ خود، واضح جدّ یعقوبی را با عنوان مولی منصور عباسی (خلافت ۱۳۶-۱۵۸ ق) یاد کرده[۶] و از ولایت او بر مصر خبر می‌دهد.[۷] طبری در جریان حمایت واضح از ادریس بن عبدالله حسنی (ادریس بن عبدالله حسنی برادر نفس زکیه بود که واضح او را به مغرب فراری داد و جانش را بر سر این کار گذاشت و گویا به دست هادی عباسی به قتل رسید.) از وی با وصف رافضی خبیث یاد می‌کند،[۸] که نشان از تشیع جد یعقوبی دارد. بلاذری و مقدسی هم به شیعه‌بودن واضح تصریح می‌کنند.[۹] بدین ترتیب باید گفت، تشیع در خاندان یعقوبی، به صورت سنتی وجود داشته و این علائق به یعقوبی مورخ نیز رسیده است.
درباره تشیع خود یعقوبی نیز نمی‌توان تردید کرد، زیرا از جای جای کتاب «تاریخ یعقوبی» می‌توان به امامی بودنش پی برد. اخبار وی در داستان سقیفه، برخوردهای خلفا و نیز سیری که از خلافت امام علی (علیه‌السّلام) بدست می‌دهد، نشان از تشیع کامل، اما تا اندازه‌ای معتدل وی دارد. او بر خلاف مورخان معاصر خود، به واقعه غدیر و بسیاری از مناقب امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) تصریح نموده و از خلفا جز آن حضرت، به «امیرالمؤمنین» یاد نمی‌کند. وی در سیری که از تاریخ حوادث اسلام ارائه داده، پس از آغاز بحث از حکومت معاویه، به موازات عناوینی که برای روی کار آمدن خلفا دارد، از امامان شیعه (علیهم السّلام) به تفصیل نیز سخن می‌گوید و با تجلیل از آن بزرگواران، احادیثی از ایشان را نقل کرده است. درباره خلفا، به جای تعبیر «خلافت» فلانی، کلمه «ایام» به کار برده و از عنوان خلافت پرهیز نموده است.
آثار و تألیفات
یعقوبی که به عنوان مورخ و جغرافی‌دان شناخته می‌شود، آثار وی نیز در همین دو زمینه تألیف شده است. از میان چندین کتابی که در منابع مختلف به وی منسوب شده، تنها سه کتاب زیر بر جای مانده است:
- التّاریخ، معروف به تاریخ یعقوبی؛ که در دو مجلّد به طبع رسیده است.
- البُلدان؛ کتابی کم حجم جغرافی عمومی شهرهاست که فوائد تاریخی بسیار مهمی دارد و به زبان فارسی نیز ترجمه شده است.
- مشاکلة الناس لزمانهم؛ کتابی درباره زندگی خلفای اسلامی و تقلید مردمان هر زمان از خُلق و خوی خلیفه حاکم است که با نمونه‌های تاریخی ارائه شده است.
برخی دیگر از آثار او عبارتند از:
- المسالک و الممالک؛
- فتح افریقیه و اخبارُها؛
- کتاب اخبار الطاهریین؛
- جغرافیای بیزانس؛
- مقتل ابی‌عبدالله؛
- اخبار الامم السّالفه.[۱۰]
پانویس
- ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، ج۶، ص۳۹۸.
- ↑ عاصی، حسین، الیعقوبی عصره و سیرة حیاته، ص۳۹.
- ↑ حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۲، ص۵۵۷.
- ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان (ملحقات ترجمه)، ص۱۵۴.
- ↑ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۹، ص۲۹۱.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۸، ص۷۳.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ج۸، ص۱۴۳.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ج۸، ص۱۹۸.
- ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۱۳۷.
- ↑ زرکلی، خیرالدین بن محمود، الاعلام، ج۱، ص۹۵.
منابع
- "ابن‌واضح احمد بن ابی‌یعقوب اصفهانی"، دائرةالمعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۱۵۹.
- "احمد بن ابی‌یعقوب اسحاق"، سایت اندیشه قم.
- نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
