سید محسن حکیم

آيت الله العظمی سيد محسن حکيم (۱۳۰۶ ـ ۱۳۹۰ ق) از فقها و مراجع مجاهد شيعه در قرن چهاردهم هجري قمري است. ایشان از مراجع عظامی است که بعد از رسیدن به مرجعیت مطلق و زعامت حوزه و با توجه به شرایط خفقان حاکم بر عراق، از راه‌های مختلف سعی در حفظ و گسترش تشیع داشت. از مهمترین ره‌آوردهای تلاش آیت الله افزایش تعداد طلبه‌های دینی در سراسر عالم اسلامی است، رابطه‌ی حسنه‌ی میان شیعه و کردها، و بالاخره کسب موقعیتی قدرتمند برای شیعیان و معرّفی آنان به سراسر جهان است.

نام کامل	سيد محسن طباطبايي حکيم
زادروز	۱۳۰۶ قمری
زادگاه	نجف
وفات	۱۳۹۰ قمری
مدفن	نجف - مسجد هندی
اساتید	حضرات آیات: شیخ صادق بن حاج مسعود بهبهانی، شیخ صادق جواهر، میرزا محمدحسین نایینی و سید محمدسعید حبوبی
شاگردان	محمدآصف محسنی قندهاری، سید محمدتقی بحرالعلوم، سید محمد موسوی بجنوردی، سید علی حسینی سیستانی، سید جلال الدین آشتیانی و ...
آثار	مستمسک العروة الوثقی، حقائق الاصول، نهج الفقاهة، منهاج الناسکین و ...

ولادت و خاندان

آيت الله سيدمحسن حکيم در سال 1306 ه . ق در شهر نجف اشرف در خاندانی که در عراق شهرت فراوان داشتند، به دنیا آمد. پدرش، مهدی ‌بن صالح طباطبائی نجفی، مشهور به سیدمهدی حکیم، عالم دینی بود. او در صفر 1270 ق، یعنی 6 سال پس از ولادت سید محسن در «بنت جبیل» لبنان دیده از جهان فروبست.

جد اعلاى ایشان - حدود چهار قرن پیش - طبیب حاذقى بوده به نام «میر سید على طبیب» که اثر معروفش کتابى است به نام «مجربات طبیة». وى مورد علاقه خاص شاه عباس صفوى بود. او به سبب دانش و فضلش مورد احترام همگان بود و در سفرى که به آستان مقدس علوى مشرف شده بود، به اصرار مردم نجف اشرف که از داشتن یک طبیب ماهر محروم بودند، در آن شهر مقدس رحل اقامت افکند و به «میر سید على حکیم» معروف گشت و احترام مخصوصى در میان مردم عراق پیدا نمود.

تحصیلات‌ و استادان

سید محسن حکیم در سن ۷ سالگى خواندن قرآن را آموخت و در ۹ سالگى به تحصیل علوم اسلامى پرداخت. او دروس مقدماتى را نزد برادر بزرگش «سید محمد حکیم» فراگرفت و سطوح عالى را در محضر جمعى از فضلاى نجف اشرف آموخت.

در سال ۱۳۲۶ هجرى قمرى، در بحبوحه جوانى به حوزه درس آیت الله آخوند خراسانى راه یافت و سه سال از محضر پربرکت آن بزرگوار استفاده نمود. پس از رحلت آن مرجع عالیقدر، به درس مرحوم آیت الله آقا ضیاءالدین عراقى رفته و دو دوره اصول را در محضر او فراگرفت و همزمان، از درس مرحوم آیت الله محمدحسین نائینى و بعضى دیگر از بزرگان نجف بهره‌ برد.

سید محسن حکیم در رسیدن به مقامات معنوى و اخلاقى، بیشتر مدیون عالم پرهیزگار و ربانى، مرحوم «سید محمدسعید حبوبى» است.

شاگردان

آیت الله سید محسن حکیم از سال ۱۳۳۳ قمری، تدریس دوره سطح حوزه و از سال ۱۳۳۸ قمرى، درس خارج فقه و اصول خود را تشکیل داد و جمعى از فضلاى جوان نجف از محضرش بهره‌مند شدند. برخی از شاگردان مشهور او عبارت‌اند از:

• سید اسماعیل صدر
• سید محمدباقر صدر
• سید محمدعلی قاضی طباطبائی
• سید علی حسینی سیستانی
• سید اسداللّه مدنی
• سید محمدحسین فضل‌اللّه
• حسین وحید خراسانی
• سید موسی صدر
• محمدتقی جعفری
• سید محمد سرور واعظ بهسودی
• محمدآصف محسنی قندهاری
• سید محمدتقی بحرالعلوم
• سید محمد موسوی بجنوردی
• سید جلال الدین آشتیانی
• سید هاشم رسولی محلاتی
• ناصر مکارم شیرازی
• محمدهادی معرفت
• سید مصطفی خمینی
• محمدجواد مغنیه

آثار و تألیفات‌

در سال ۱۳۳۱ هجرى قمرى، هنگامى که آیت الله حکیم نخستین اثر علمى خود را به نام «میراث الزوجة» به دست استاد خود مرحوم سید محمد حبوبى داد، او گفت: «ما تاکنون قدر تو را نمى‌دانستیم؛ اکنون مى‌توانیم بگوییم که تو را مى‌شناسیم».

مرحوم حکیم از علماى پرکار بود و به همین دلیل تألیفات پرارزش و متعددى از خود به یادگار گذاشته که از میان آنها کتب زیر را مى‌توان نام برد:

1. مستمسک العروة الوثقی، این کتاب شاهکار علمى آیت الله حکیم محسوب مى‌شود و شرحى بر کتاب عروة الوثقى مرحوم آیت الله سید کاظم یزدى است. این کتاب اثرى است جامع، موجز، عمیق، خالى از حشو و زواید و در عین حال ساده و روان و در نوع خود کم نظیر است.
2. حقائق الأصول، شرح سودمندى بر کفایة الأصول مرحوم آخوند خراسانى است.
3. دلیل المناسک، شرح استدلالى مختصرى است بر کتاب مناسک حج استاد بزرگوارش مرحوم علامه نائینى‌.
4. نهج الفقاهة، شرحى است بر کتاب «مکاسب» شیخ انصارى‌.
5. رسالة فی إرث الزوجة من الزوج، که از نخستین اثرهاى علمى آن فقید سعید است‌.
6. شرح کتاب النافع‌.
7. تعلیقه‌اى بر کتاب ریاض (از بحث اجاره تا نکاح).
8. رساله مختصرى در درایه.

آیت الله حکیم قلمى روان و خالى از ابهام داشت و بسیار خوش قریحه و باذوق و داراى حسن انتخاب بود و به همین دلیل از تألیفات وى به خصوص «مستمسک العروة الوثقى» استقبال فوق العاده‌اى شد.

فعالیت های اجتماعی

جهاد

سال 1332 برای بیشتر مردم جهان بسیار تلخ و دشوار بود. آتش نخستین نبرد جهانی هر روز شعله‎ ورتر می‎ شد. هر چند شیعیان همواره از بی‎مهری دولت عثمانی رنج می‎بردند، ولی این مسأله هرگز آنان را از انجام وظیفه بازنداشت. فقیهان بزرگ نجف جهاد با كافران بریتانیایی را واجب خواندند و خود پیش‌تر از دیگران رهسپار جبهه های نبرد شدند.

آیت الله العظمی سید محسن حکیم و شهدایی از خاندانش

یكی از پژوهشگران در این باره می‎نویسد: نیروهای مجاهدان در جبهه شعیبیه 18000 تن و در منطقه قرنه 40000 نفر بود. رهبران مردمی مجاهدان را در سه جبهه مستقر كرده بودند: جبهه مركزی قونه به فرماندهی شیخ الشریعه اصفهانی، مهدی حیدری، مصطفی كاشانی. جبهه راست شعیبیه به رهبری مجتهدانی مانند سید محمدسعید حبوبی، سید محسن حكیم و باقر حیدر؛ جبهه پشت، هویزه به رهبری حضرات آیات مهدی خالصی، محمد خالصی، جعفر شیخ راضی، عبدالكریم جزایری و عیسی كمال الدین.

سید محمدسعید، كه به سبب كهولت سن توان اداره چنین سپاهی در خویش نمی‎دید، مهر ویژه خویش به سید محسن حكیم سپرده، او را بدین امر خطیر گماشت و به رزمندگان گفت: آقای حكیم، حفظه الله، امین و مورد اعتماد من است. هر حكمی كند باید انجام گیرد.

این كردار سید محمدسعید مال های بسیاری، تحت عنوان هدایای مردمی و كمك های دولت عثمانی، سمت سید محسن گسیل داشت ولی فرزند پارسای خاندان حكیم هرگز از آن مال ها به سود خویش بهره نگرفت و حتی اسبی برای استفاده خود در جبهه تهیه نكرد.

به گونه‎ ای كه چون عثمانیان و عشایر از جبهه شعیبیه عقب نشسته، حبوبی و حكیم را همراه تعدادی اندك در برابر متجاوزان تنها نهادند، حبوبی از حكیم خواست تا خود را به ستاد فرماندهی رسانده، كسب تكلیف كند. ولی دریغ كه سید محسن اسب نداشت و از هر كه تقاضای چارپا كرد با پاسخ منفی روبرو شد؛ زیرا موفقیت دشوار بود و اسب برترین وسیله گریز، سید محمدسعید ناگزیر اسب خویش را در اختیار حكیم قرار داد و گفت: اگر حكیم سالم بماند و من هلاك شوم مانعی ندارد. وجود او سودمندتر است. روزی خواهد آمد كه او به ریاست می‎رسد.

به هر حال هجوم سنگین نیروهای بریتانیا سرانجام مجاهدان را عقب راند. در ناصریه سید محمدسعید بیمار شده، چشم از جهان فروبست. اندكی بعد ناصریه سقوط كرد و حكیم با درس های نوینی كه آموخته بود، به نجف بازگشت.

جماعه العلماء

با كودتا 1958 م دفتر پادشاهی در عراق بسته شد و شیوه جدیدی از دیكتاتوری با نام جمهوری بر كشور سایه افكند. مرجع روشن بین شیعه، كه از سیاست های پشت پرده استعمارگران آگاه بود، مخابره تلگراف برای عبدالكریم قاسم، رهبر كودتا سرباز زد و بدین ترتیب خود را در برابر نظام جدید قرار داد. اندكی بعد كودتا گران لزوم كنار نهادن حجاب را اعلام داشتند و از انتشار كتاب های اسلامی در این موضوع جلوگیری كردند. رهبر بیدار شیعه در برابر این حركت استعماری واكنش شدید نشان داده، پیام كوبنده‎ای برای مسئولان فرستاد. به گونه‎ای كه آنان ناگزیر عقب نشسته، اجازه چاپ آثار دین باوران را صادر كردند.

سرور فقیهان نجف، كه اعتقادات مردم را در معرض خطر می‎دید نمایندگان بسیار به شهرهای مختلف گسیل داشت و سایه مرجعیت خویش را تا دورترین نقاط عراق گسترش داد. فعال ساختن مسجدها، برگزاری گردهمایی بزرگ مذهبی و ایجاد شبكه‎ای از كتابخانه‎های زنجیره‎ای در سراسر كشور بخشی از برنامه‎های آن فقیه پاك رأی در پاسداری از مرزهای اعتقادی مردم بشمار می‎آید.

علاوه بر این مرجع حكیم امت برای رویارویی با حزب ها و گروه های سیاسی ساخته استعمارگران تدبیری تازه اندیشید. آن بزرگمرد حزب دعوت اسلامی را، كه توسط حضرات آیات سید محمدباقر صدر، سید مرتضی عسكری، سید مهدی حكیم، سید محمدباقر حكیم، سید محمدحسین فضل الله، شیخ محمدمهدی شمس الدین و گروهی دیگر از بزرگان حوزه نجف بنیاد نهاده شده بود، تقویت كرد و با تشكیل «جماعه العلماء»، كه بسیاری از چهره‎های سرشناس حوزه نجف در آن شركت داشتند، حوزه كهنسال حریم امیرمؤمنان علیه السلام را از چشمی بیدار و دستی توانا در عرصه سیاست، فرهنگ و اجتماع عراق برخوردار ساخت.

مرجع بزرگ شیعه در پی این تحركات، فتوای مشهور كفر حزب كمونیست را صادر كرد. ترجمه این فتوا، كه در پاسخ به نامه یكی از پیروانش نوشته شده، چنین است: بسم الله الرحمن الرحیم. پیوستن به حزب كمونیست جایز نیست. این كار كفر و بی‎دینی بوده، موجب گسترش كفر و بی‎دینی است. خداوند شما و همه مسلمانان را از آن حفظ كند و برایمان و تسلیمتان بیفزاید. والسلام علیكم و رحمه الله و بركاته. محسن حكیم 17 شعبان 1379.

او پس از رحلت آيت الله بروجردي در فروردين ماه 1340، به مرجعيت عامه شيعيان جهان رسيد و گروه کثيري از شيعيان کويت، عراق، ايران، بحرين، افغانستان، هند و پاکستان از وي تقليد مي کردند.

در همه حوادث و منازعات سياسي که از 1341 به بعد ميان روحانيت و رژيم محمد رضا شاه در ايران روي داد، وي با صدور نامه، اعلاميه و تلگراف از مواضع علماي ايران به رهبري امام خميني حمايت کرد. آيت الله حکيم لايحه انجمن هاي ايالتي و ولايتي را از جمله «قوانين کافره و خلاف قوانين مقدسه اسلام» دانست و حمله به مدرسه فيضيه در فروردين 1342 را به شدت محکوم کرد و خواستار مهاجرت دسته جمعي علماي بزرگ ايران به عتبات گرديد که مورد موافقت آنان قرار نگرفت.

در پی این پیام مردم، گروه گروه، حزب كمونیست را ترك گفتند و سرزمین عراق از خطر سقوط در گرداب كمونیزم جهانی رهایی یافت. ولی این پایان تحركات مرجع بیدار نجف نبود. آن بزرگمرد برای فرودآوردن ضربه نهایی بر پیكر كمونیست ها ضمن پیامی به شهید صدر لزوم نگارش كتابی در مقایسه كمونیزم و اسلام را یادآور شد. پس از این پیام بود كه شهید سید محمدباقر صدر كتاب گرانسنگ «فلسفتنا» را به رشته نگارش كشید.

فلسطین

سال 1338 برای مسلمانان سالی ناگوار بود. شاه سرانجام پرده‎های تزویر را كنار زده، رژیم اشغالگر قدس را به رسمیت شناخت. مرجع بیدار شیعه ضمن نامه‎ای به آیت الله بهبهانی در تهران، نگرانی خویش را آشكار ساخت. علاوه بر این آن بزرگوار بهره‎گیری از كمك های مردمی در راه آزادی فلسطین را ستود و دوری مسلمانان از اسلام را سبب اصلی مشكل فلسطین شمرد.

وفات

سرانجام بعثیان آخرین بخش از داستان ساختگی جاسوسی را به نمایش گزاردند، «مدحت الحاج سری» یكی از دستگیر شدگان بر صفحه تلویزیون آشكار شده، به جاسوسی خود و سید مهدی حكیم اعتراف كرد. روز بعد نیروهای دولتی به بهانه ایجاد فشار بر سید مهدی محل زندگی مرجع شیعه را محاصره كردند و پس از چندی آن رهبر كهنسال را در حالی كه تحت مراقبت بود با اتومبیل دولتی به كوفه فرستاده، خانه‎اش را زیر نظر گرفتند و تلفن و آب و برقش را قطع كردند. البته این پایان بی حرمتی‎ها نبود. در نجف چماقداران بعثی به خیابان ها ریختند، به خانه مرجع مسلمانان یورش بردند و در و دیوارش را با گِل و كثافات آلوده ساختند.

پس از این واقعه دستگیری ها فزونی یافت و اندكی بعد فقیه حكیم عراق به دلیل بیماری رهسپار لندن شد. سید مهدی كه پیش‌تر از كشور خارج شده بود، نیمه شب خود را به بیمارستان رساند و پس از سلام درباره نتیجه حركت مرجعیت در عراق با پدر گفتگو كرد.

مرجع روشن بین شیعه گفت: درست است كه من بر آن ها پیروز نشدم... ولی می‎دانم مردم عراق مرا دوست دارند. مظلومیتی كه مردم عراق آن را درك كرده‎اند. دست كم برای ده سال در خاطرشان خواهد ماند و از پذیرفتن حزب بعث پیشگیری خواهد كرد. هر چند نمی‎توانم ده سال دیگر زندگی كنم ولی خاطره‎ام باقی می‎ماند و مانع پیشرفت حزب خواهد شد.

پس از مدتی حكیم به بغداد بازگشت و سرانجام در 27 ربیع الاول 1390 ق. برابر با 1348 ش. برای همیشه دیده از جهان فروبست. مردم عراق در تشییعی، كه در تاریخ آن كشور بی‎نظیر بود، پیكرش را به نجف انتقال دادند و در كنار كتابخانه‎ای كه خود بنیاد نهاده بود، به خاك سپردند.

آن بزرگوار كتاب ها، مسجدها، كتابخانه‎ها و مدرسه‎های بسیاری از خویش به یادگار نهاد. یادگارهایی كه در كنار انبوه شاگردان دانشور و فرزندان شجاع و پاك دلش گنجینه آثار آن مرجع وارسته را پدید آوردند. گنجینه‎ای پر از نام شهیدان جاوید سید محمدباقر صدر، سید محمدمهدی حكیم، سید عبدالهادی حكیم، سید عبدالصاحب حكیم، سید علاءالدین حكیم و سید محمدحسین حكیم در شمار تابناك‎ترین گوهرهای آن جای دارند.

منابع

• جمعي از پژوهشگران حوزه علميه قم، گلشن ابرار، جلد2، صفحه 723.
• آيت الله سيد محسن طباطبايي حكيم، روزنامه ايران، شماره 4938، 22/8/90، صفحه 28، در دسترس در (مگ ایران، بازیابی: 28 بهمن 1392.
• ویکی نور، مدخل "حکیم، سید محسن".

آرشیو عکس و تصویر

• 

  سید محسن طباطبایی حکیم در جوانی

• 

  از راست: سید هاشم طباطبایی حکیم، سید عبدالحسین شرف الدین موسوی عاملی و سید محسن طباطبایی حکیم

• 

  1. سید محمدسعید حبوبی، 2. سید یوسف طباطبایی حکیم و سید محسن طباطبایی حکیم

• 

  1. سید محسن طباطبایی حکیم، 2. سید حسن موسوی بجنوردی و 3. سید جواد طباطبایی تبریزی

• 

  سید محسن طباطبایی حکیم و سید مهدی حسینی شیرازی

• 

  از راست: سید محسن طباطبایی حکیم، محمدحسین جواهری و سید یوسف طباطبایی حکیم

• 

  از راست: عبدالوهاب آل راضی، باقر قرشی، سید یوسف طباطبایی حکیم، حسین حلی، سید محسن طباطبایی حکیم، ناشناس و سید ابراهیم یزدی

• 

  از راست: سید ابوالقاسم موسوی خویی، سید محسن طباطبایی حکیم، سید محمود حسینی شاهرودی و سید علی طباطبایی تبریزی

• 

  سید محسن طباطبایی حکیم

• 

  از راست: ناشناس، ناشناس، سید محسن طباطبایی حکیم، شهید سید محمدمهدی طباطبایی حکیم و ناشناسان

• 

  از راست: شهید سید عبدالهادی طباطبایی حکیم، سید ابراهیم طباطبایی حکیم، سید عبدالعزیز طباطبایی حکیم، شهید سید محمدباقر طباطبایی حکیم، سید محسن طباطبایی حکیم، سید کاظم طباطبایی حکیم، سید یوسف طباطبایی حکیم، شهید سید محمدحسین طباطبایی حکیم، سید محمدرضا طباطبایی حکیم، شهید سید عبدالصاحب طباطبایی حکیم و شهید سید علاءالدین طباطبایی حکیم

• 

  عیادت عبدالکریم قاسم از سید محسن طباطبایی حکیم

• 

  تشییع پیکر سید محسن طباطبایی حکیم

• 

  درب ورودی مرقد و کتابخانه سید محسن طباطبایی حکیم

• 

  آرامگاه خانوادگی علمای آل حکیم در مسجد هندی نجف

• 

  مزار سید محسن طباطبایی حکیم در مسجد هندی نجف