تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (کتاب)

این مقاله حاصل همکاری و مشارکت جمعی از اعضای دانشنامه اسلامی در نسخه پیشین دانشنامه است. به هنگامی که اطلاعات دانشنامه از نرم افزار پیشین به نرم افزارکنونی منتقل شد آخرین ویرایش آنجا به عنوان اولین نسخه در نرم افزار جدید ثبت شد. چنانچه علاقه مندید نام کاربری که تدوین کننده این مقاله در نسخه پیشین بوده یا بیشترین مشارکت را در تهیه آن داشته است را بدانید به صفحه مشارکت کنندگان در نسخه پیشین مراجعه کنید

تنبیه الخواطر و نزهة النواظر

کتابی به عربی تألیف وَرّام بن ابی فراس حلی، فقیه و محدث امامی قرن ششم و آغاز قرن هفتم. شیخ ابوالحسین ورّام بن ابی فراس بن حمدان مالکی نخعی در حله، که تا چند قرن پس از وی مرکز تشیع و فقاهت بود، به دنیا آمد. از تاریخ ولادت وی اطلاعی در دست نیست. بسیاری از شرح حال نویسان او را عرب نژاد و از نسل مالک اشتر، صحابی حضرت امام علی علیه السلام، دانسته اند.

ولی بنا به تحقیقات مصطفی جواد، نیاکان وی از موَالیانِ کُردِ بنی اشتر بودند که در سال 66 همراه مختار ثقفی قیام کردند. ورّام از خاندانی بلندپایه بود که برخی از امیران از آن برخاسته بودند. او نیز به امیریِ لشکر رسید ولی پس از چندی از همه مناصب خود دست کشید و راه زهد و عبادت و درس و بحث را در پیش گرفت. وی در دوم محرم 605 در حلّه وفات یافت. پیکرش را به نجف منتقل کردند و در حرم حضرت علی علیه السلام به خاک سپردند.

از استادان وی، سدیدالدین محمود بن علی حِمصی و از مشایخ روایی وی، محمد بن محمد بن هارون معروف به ابن کمال بودند. او همچنین از علی بن ابراهیم عُرَیْضی علوی حسینی روایت کرد و در تنبیه الخواطر به نام او تصریح کرده است. ابوعبداللّه محمد بن جعفر مشهدی، صاحب المزار، از ورّام روایت کرده و شهید ثانی نیز به واسطة او از ورّام روایت نموده است.

از آثار ورّام، جز تنبیه الخواطر، کتابی را با عنوان مسئلة فی المواسعة والمضایقة نام برده اند.

شیخ منتجب الدین رازی در الفهرست (همان جا) از او با عنوان امیر زاهد و فقیه یاد کرده و نوشته که او را در حله دیده است. ابن طاووس در برخی آثار خود، همچون الامان من اخطار الاسفار والازمان (ص 103)، تصریح کرده که ورّام جد مادری اوست. وی نوشته است که جدش تأثیر بسیاری در زندگی علمی وی داشته (رجوع کنید به 1370، ص 109) و از کسانی بوده که رفتارشان سرمشق دیگران است (رجوع کنید به هم او، 1377 ش، ص 156). ابن طاووس همچنین از ارادت ورّام به اهل بیت پیامبر سخن گفته است.(همان جا)

عنوان کتاب ورّام در منابع به صورت های دیگر نیز آمده است، مانند تنبیه الخاطر و نزهة الناظر (مجلسی، ج 1، ص 10، 22، 106)، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر (آقا بزرگ تهرانی، ج 12، ص 66؛ زرکلی، ج 8، ص 113)، تنبیه الخواطر (نوری، ج 1، ص 109؛ محسن امین، ج 3، ص 448)، تنبیه الخاطر (مجلسی، ج 1، ص 29، ج 85، ص 4)، نزهة الناظر (آقابزرگ تهرانی، ج 20، ص 109) و تنبیه الخواطر و نزهة الناظر (حسن امین، ج 1، ص 250).

این کتاب به مجموعه ورّام نیز معروف است. همانطور که از عنوان کتاب و عبارت توضیحیِ «فی الترغیب والترهیب والمواعظ والزواجر»، که در برخی منابع پس از عنوان کتاب آمده (برای نمونه رجوع کنید به آقابزرگ تهرانی، ج 24، ص 130)، برمی آید، موضوع آن مواعظ و حِکَم اخلاقی است.

تنبیه الخواطر مشتمل است بر دو جزء که هر دو با نظمی تقریبی فصل بندی شده اند. کتاب فاقد ترتیبی خاص در بیان مطالب است و به رغم وجود عناوین مشخص برای هر فصل، مطالب فصول وحدت موضوعی ندارد و بیشتر شبیه جُنگی است حاوی احادیث و اشعار و امثال و حکایات.

جزء نخست شامل 66 عنوان مستقل است ولی مؤلف برای مطالب جزء دوم عناوینی مشخص نکرده است. در جزء اول، تأثیر احیاء علوم الدین غزالی بر کتاب آشکار است به حدی که می توان این جزء را گزیده ای از آن کتاب دانست.

ورّام در بسیاری موارد نوشته های غزالی را عیناً یا با اندک تغییری ذکر کرده بی آن که نامی از غزالی ببرد. مضامین عمدة این جزء عبارت است از مواعظی در اخلاق عملی همچون سفارش به زهد و تهذیب اخلاق، برشمردن صفات رذیله و شیوه های درمان آن ها، ذکر فضائل و راه کسب آن ها، مطالبی درباره آداب معاشرت و دیگر جزئیات زندگی، فصول متعددی درباره مرگ و حیات اخروی و وصف قیامت. در جزء دوم نیز همین مضامین تکرار شده است. از دیگر مطالب این جزء خطبه های پیامبر و امامان و مناظره های شیعیان است.

به طور کلی رویکرد مؤلف را می توان اخلاق زاهدانه مبتنی بر کتاب و سنت دانست که با وسعت نظر خاصی همراه شده؛ چنان که در کنار احادیث و سخنان بزرگان دین، از شاهان و بزرگان ایرانی و صوفیه و اهل حکمت نیز سخنان و حکایاتی آورده است.

اشکال کتاب، مانند بیشتر کتاب هایی که مشتمل بر مجموعه ای از روایات اخلاقی است، بررسی نشدن مستندات است و به نوشتة حر عاملی (همان جا)، روایات غث و سمین در آن وجود دارد. مجلسی (ج 1، ص 29) نیز در عین استفاده بسیار از این کتاب، نوشته است که در آن تفکیک لازم میان روایات صورت نگرفته و آثار امامان شیعه و اخبار اهل سنت با هم آمیخته است و از همین رو، وی فقط روایات موثق آن را نقل می کند. گرچه به نظر آقا بزرگ تهرانی (ج 24، ص 131) ورّام بعمد اخبار شیعی و سنی را در آمیخته است تا عامه به کتاب رغبت کنند و هدایت شوند.

در هر حال مجموعة ورّام از مراجع عمده در موضوع اخلاق بوده است و کسان بسیاری از آن روایت کرده اند.

بنا به نوشتة میرزا عبدالله افندی اصفهانی در ریاض العلماء (ج 5، ص 286)، از تنبیه الخواطر یک تحریر مختصر و یک تحریر مفصل وجود داشته است. ابن طاووس نیز مواردی را به نقل از این کتاب در فلاح السائل والیقین آورده که در نسخه چاپی نیست و احتمالاً بر اساس تحریر مفصل کتاب بوده است. (کولبرگ، ص 386)

نسخه متداول تنبیه الخواطر دو جزء در یک مجلد است که نخستین بار در 1302 ـ 1303 در تهران چاپ سنگی شد و پس از آن مکرر به چاپ رسید. نسخه ای از آن نیز در تهران با تصحیح و تعلیقات شیخ علی اصغر حامد چاپ شده است.

ترجمه فارسی تنبیه الخواطر به قلم محمدرضا عطائی با عنوان مجموعه ورّام: آداب و اخلاق در اسلام در 1369 ش در مشهد منتشر شد. به نوشته آقا بزرگ طهرانی (ج 4، ص 134)، در 1301 سیدصادق بن حسین توشخانکی نیز این کتاب را به فارسی ترجمه کرده بوده است.

منابع:

(1). آقا بزرگ تهرانی؛

(2). ابن اثیر؛

(3). ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن 1329 ـ 1331، چاپ افست بیروت 1390 / 1971؛

(4). ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار والازمان، قم 1409؛

(5). همو، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم واللیلة، چاپ غلامحسین مجیدی، قم 1377 ش؛

(6). همو، کشف المحجة لثمرة المهجة، نجف 1370/ 1951؛

(7). عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم 1401؛

(8). حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت 1408 ـ 1416 / 1987 ـ 1996؛

(9). محسن امین، اعیان الشیعة، چاپ حسن امین، بیروت 1403 / 1983؛

(10). مصطفی جواد، «جاوان القبیلة الکردیة المنسیة و مشاهیر الجاوانیین»، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج 4، ش 1 (1375 / 1956)؛

(11). محمد بن حسن حر عاملی، امل الامل، چاپ احمد حسینی، قسم 2، قم 1362 ش؛

(12). زرکلی؛

(13). اتان کولبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم 1371 ش؛

(14). مجلسی؛

(15). علی بن عبیدالله منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم 1366 ش؛

(16). حسین بن محمد تقی نوری، مستدرک الوسائل، چاپ سنگی تهران 1318 ـ 1321، چاپ افست تهران 1382 ـ 1383؛

(17). مسعود بن عیسی ورّام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، چاپ علی اصغر حامد، تهران 1376.