محسن حرم پناهی

نام کامل	محسن حرم پناهی
زادروز	1347 قمری
زادگاه	قم
وفات	1423 قمری
مدفن	حرم حضرت معصومه سلام الله علیها - قم
اساتید	آیت الله بروجردی، آیت الله سيد محمدتقي خوانساري، آیت الله كوه‌كمره‌اي، علامه طباطبایی و آیت الله بهاءالدینی
آثار	رساله‌اي در باب امامت، با سبك جديد، رساله‌اي در شرح خطبه همام از نهج البلاغه، رساله‌اي در تفسير آيات الاحكام، تصحيح دوره وسائل الشيعهو کتب فقهی

آیت الله محسن حرم پناهی (1347 - 1423 ق)(1306 - 1381 ش) از مجتهدین و مبارزان انقلابی است که خدمات گرانبهایی قبل و بعد از انقلاب اسلامی انجام داد ،از جمله وی از موسسین حوزه علمیه بود.

تولد

محسن حرم پناهي قدس سره از افاضل علما و مدرسان بزرگوار حوزه علميه قم است كه در سحرگاه دوشنبه، هشتم شعبان 1347 ق در قم و در بيت علم و فقاهت چشم به جهان گشود. وي در دامان مادري پاكدامن كه خود تربيت شده بيت علم و فقاهت بود تربيت شد.

مادر ارجمند ايشان، دختر آيت الله سيد صادق روحاني قمي قدس سره و بانويي پارسا و عفيفه بود؛ كه در عصر خود، الگويي نيكو از زن مسلمان براي ساير بانوان بشمار مي‌رفت. شيخ محسن حرم پناهي مي‌گويد: مسئوليت خطير تربيت، به طور عمده بر عهده والده ماجده‌ام بود و حتي بر جزئيات رفتار من هم نظارت دقيق داشت.

ايشان نقل مي‌كند كه به ياد دارم روزي در همان ايام بچگي به قبرستاني رفته بودم. در كنار قبرستان، باغي بود كه تكه چوبي خشكيده از درختان آن به داخل قبرستان افتاده بود. من به رسم كودكي، آن را برداشتم و راهي منزل شدم. وقتي داخل منزل شدم همين كه مادرم چوب را در دستم ديد، از من پرسيد: اين چوب را از كجا آورده‌اي! من جريان را تعريف كردم. ايشان گفتند: مادرجان! تو كه نمي‌داني آيا صاحب آن باغ راضي است يا نه، و اگر راضي نباشد تو در روز قيامت چه جوابي در پيشگاه خدا خواهي داشت. اين كلام آن قدر در وجودم تأثير گذاشت كه من، آن شب تا صبح نخوابيدم و گريه كردم تا اين كه صبح شود و صاحب باغ را راضي كنم و سرانجام صبح رفتم و صاحب باغ را راضي كردم.

خاندان

پدر شيخ محسن، آيت الله مهدي حرم پناهي، عالمي زاهد و مورد توجه خواص و بزرگان علما بود. ايشان فرزند مرحوم آيت الله حاج ملا آقاحسن مجتهد قمي قدس سره است. وي در دهم شعبان 1319 ق. در قم متولد شد. او ادبيات و سطوح را از پدر بزرگوار خود و شيخ ابوالقاسم كبير، فراگرفت و خارج فقه و اصول را در محضر آيت الله شيخ عبدالكريم حايري قدس سره تحصيل نمود. وي مقداري از درس خارج را هم از محضر آيت الله سيد ابوالحسن اصفهاني استفاده نمود. او در 27 سالگي به درجه بلند اجتهاد نائل شد.

مرحوم آقاي بُدلا مي‌فرمودند كه آيت الله آقاي حاج شيخ مهدي، در ميان علما تنها كسي بود كه آقاي بروجردي قدس سره به مقام علمي و معنوي ايشان احترام خاصي قائل بودند. اما با تمامي اين تفاصيل وي از توجه به ظواهر دنيا و تعلق به آن به طور كلي پرهيز داشت. از حالات معنوي و اخلاص و ارادت ايشان نسبت به اهل بيت عصمت علیهم السلام حكايات متعددي نقل شده كه به چند نمونه اشاره مي‌شود.

• ارادت و اخلاص ايشان نسبت به امامان معصوم علیهم السلام به حدي بود كه هرگاه به زيارت بي‌بي فاطمه معصومه سلام الله علیها مشرف مي‌شد، هنگام ورود به حرم مطهر، بدون توجه به موقعيت ممتازي كه كه در شهر قم داشت آستانه پايين پاي زائران را مي‌بوسيد. بعد از جريان هتك حرمت رضاخان نسبت به حرم مطهر و علما، ايشان هرگز به داخل حرم نرفت و مي گفت: من از حضرت معصومه سلام الله علیها خجالت مي‌كشم.

• از خصوصيات اخلاقي ايشان، احترام خاص به امامزادگان و سادات بود به طوري كه آيت الله حرم پناهي مي‌گفت: پدرم حاج آقا مهدي، مبتلا به تراخم چشم بود به طوري كه اگر عود مي‌كرد، تا مدتي چشم درد داشت. در تابستان، براي رسيدگي به كشاورزي، به مجيدآباد، از روستاهاي قم رفته بود و در منزل يكي از اهالي، به نام سيد محمود عطار سكونت داشت. يك روز كه مي‌خواست استراحت كند، درد چشم شروع شد.

پدرم گفت: تابستان است و هوا گرم و دسترسي به طبيب و دارو مشكل است، اگر اين درد ادامه پيدا كند اذيت بسياري مي‌بينم. من در فكر بودم كه ناگهان چشمم افتاد به شال سبزي كه متعلق به آقا سيد محمود بود و بر ميخ داخل اتاق آويخته شده بود. در اين هنگام توسلي پيدا كردم و عرض كردم يا رسول الله صلی الله علیه و آله اين شال سبز منتسب به شما است و من نيز اين شال را به نيت شفا، روي چشمانم قرار مي‌دهم؛ شما عنايتي بفرماييد. بلند شدم و شال را به چشمانم كشيدم و في‌الفور ناراحتي و درد چشم برطرف شد.

ايشان در سال 1330 ش. وفات نمود و تشييع جنازه باشكوهي از پيكر مطهرشان انجام شد. آيت الله بروجردي بر پيكر مطهر ايشان نماز خواند. وفات ايشان ضايعه بزرگي براي مردم به ويژه حوزه علميه بود، به نحوي كه يكي از امامان جماعت قم به نام شيخ ولي مي‌گويد: من در شب وفات ايشان، در عالم رؤيا ديدم كوچه كنار حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها يك باره تاريك شد. صبح بعد از نماز صبح با عجله به منزل آقاي بروجردي رفتم و از خدمتكار جوياي احوال آقا شدم. وي گفت: حال آقا خوب است و مرا نزد آقا برد. وقتي خدمت ايشان رسيدم و جريان رؤيا را گفتم، ايشان فرمود: خيال مي‌كنم آقاي حاج شيخ مهدي حرم پناهي از دنيا رفته باشد و خدمتكار را فرستادند و فرمودند: خودم هم خواهم آمد.

حاج ملا آقا حسن مجتهد قمي

جد آيت الله حرم پناهي حاج ملا آقا حسن مجتهد قمي، فرزند حاج ملا آقا حسين مجتهد قدس سره است. ايشان در سال 1280 ق. در شهر مقدس قم ديده به جهان گشود. وي بعد از گذراندن تحصيلات ابتدايي (صرف، منطق، معاني و بيان) همچنين دروس سطح حوزه، با راهنمايي پدرشان براي كسب فيض از محضر آيت الله حاج ملا علي كني عازم شهر ري شد. وي چند سال در جوار بارگاه ملكوتي حضرت عبدالعظيم حسنی علیه السلام از وجود پربركت آن عالم رباني بهره كافي برد. او پس از آن براي بهره‌مند شدن از بركات و عنايات خاصه مولي الموحدين اميرالمؤمنين علیه السلام و نيز استفاده از استادان فقهي و اصولي، به نجف اشرف هجرت نمود و ساليان متمادي در آن جا به تحصيل و تدريس پرداخت.

وي بعد از ارتحال پدرش و بعد از بازگشت به قم، مورد استقبال عموم مردم، بزرگان و عالمان شهر قرار گرفت و با توجه به مقام علمي و معنوي‌اش تمامي مناصب و وظايف پدر بزرگوارش؛ اعم از قضاوت، افتاء، تدريس و اشراف بر توليت آستانه مقدسه به ايشان واگذار شد. ايشان به حق از اداره اين امور خطير به خوبي برآمد به طوري كه طولي نكشيد، داستان قضاوت‌هاي شگفت ‌انگيز ايشان، زبانزد خاص و عام شد كه در اين جا به يك نمونه از آن ها اشاره مي‌كنيم.

شيخ محسن حرم پناهي نقل مي‌كند: روزي دو نفر براي حل خصومت، نزد حاج ملا آقا حسن آمدند. يكي از آن دو مرد، روغن فروشي از اهالي كرمانشاه بود و ديگري، يكي از كسبه شهر. مرد كرمانشاهي ادعا مي‌كرد كه من 20 حلب روغن به اين شخص فروخته‌ام در حالي كه پول 18 حلب را به من داده است.

مرد كاسب انكار مي‌كرد و مي‌گفت او فقط 18 حلب به من داده و پولش را هم گرفته است. طبق قاعده ايشان شخص منكر را قسم و قضيه را فيصله دادند. حاج ملا آقا حسن بعد از چندي با مرد كاسب برخورد كرد و از او سؤال نمود كه دو حلب روغن را تنها مي‌خواهي بخوري! مرد كاسب كه دستپاچه شده بود و گمان مي‌كرد آقا از واقع خبردار شده و حالا مطالبه سهم خود را مي‌كند؛ در جواب گفت: يكي از دو حلب را نزد شما مي‌فرستم و با شما تقسيم مي‌كنم و همين كار را هم كرد. آقا، مرد كرمانشاهي را احضار كرد و حلب روغن را به او تحويل داد و سپس خدمتكار خود را نزد كاسب فرستاد و پيغام داد كه آقا مي‌گويد آن يك حلب را هم نزد ما بفرست و با اين شگرد، حق را به صاحبش برگرداند.

وفات ايشان در جمادی الثانی سال 1347 ق. اتفاق افتاد و پيكرش پس از تشييع باشكوهي در حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها در جوار مرقد پدر بزرگوارش به خاك سپرده شد. رضوان الله تبارك و تعالي عليه!

ملا آقا حسن مجتهدي

جد بزرگ شيخ محسن حرم پناهي آيت الله ملا آقا حسين مجتهد قمي است. حاج ملا آقا حسين، از نوادگان ملا محمد كبير و از شاگردان برجسته صاحب جواهر و شیخ مرتضی انصاری است. وي حدود يازده سال در درس شيخ انصاري و 6 سال در درس صاحب جواهر شركت كرد و در مجموع 17 سال از محضر اين بزرگواران كسب فيض نمود. هوش و زكاوت ايشان به حدي بود كه خودش مي‌گفت: اگر تمامي كتاب‌هاي فقه شسته شود، من تمام ابواب فقه، از طهارت تا ديات را در سينه دارم. اين ادعايي است كه غير از ايشان، فقط از كاشف الغطا سراغ داريم. ميرزاي فيض مي‌گويد: ملا آقا حسين، عالمي است قدس نهاد كه زهد در نهاد او عجين و قدس در ذات او دفين است. وي مقدمات و سطح را در محضر سيد اسماعيل كه از شاگردان ميرزاي قمي بود، تكميل نمود و به درس شيخ انصاري و صاحب جواهر شتافت. وي به درجه اجتهاد دست يافت و پس از آن به وطن خويش بازگشت و حكومت شرعيه قم به ايشان واگذار شد.

كرسي قضاوت نيز به ايشان سپرده شد كه عموم مردم در نزاع‌ها به ايشان مراجعه مي‌كردند. وي امام جماعت مسجد بالاسر در حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها متصدي امور آستانه، قاضي و حاكم شرع قم بود و با آن همه مشاغل، در امر عبادت و بندگي و اداي واجبات و مستحبات بسيار كوشا بود.

از جمله قضاوت‌هاي ايشان اين است كه روزي دو نفر قبل از شروع درس، نزد ايشان دعوايشان را مطرح مي‌كنند و هر يك ادعا مي‌كند كه اين شخص به من فلان مبلغ را بدهي دارد و اسمش مثلاً مشهدي حسن است. طرف ديگر دعوا مي‌گويد: خير، نه من به او بدهي دارم و نه اسم من مشهدي حسن است. ايشان مي‌فرمايند كه حضور داشته باشيد، تا جلسه درس تمام شود. در ميان درس، بعضي از شاگردان، اشكالي مطرح مي‌كنند كه در نتيجه، بين شاگردان، اختلاف مي‌افتد و بحث علمي بالا مي‌گيرد. در اين بين، حاج ملا آقا حسين يكدفعه رو مي‌كند به اين دو نفر و صدا مي‌زند مشهدي حسن! بلافاصله يكي از آن دو (منكر) بدون اختيار جواب مي‌دهد: بله آقا! و او به سرعت مي‌گويد بدهي اين شخص را بده! او هم شرمنده مي‌گويد، چشم آقا، بدين طريق از او اقرار مي‌گيرد.

وفات ايشان در سال 1327 ق. در حدود صد سالگي اتفاق افتاد و در صحن بزرگ حرم مطهر، در قسمت شمال شرقي، مقابل مقبره شيخ فضل الله نوري دفن شد كه هم اكنون با سنگ سفيد برجسته‌اي كه روي آن قرار دارد شناخته مي شود. شيخ محسن حرم پناهي مي‌گفت: آيت الله اراكي قدس سره براي من نقل كرد در همين مكان كه قبر حاج ملا آقا حسين هست، بقعه‌اي بود و در آن قبر ملا محمد كبير، جد بزرگ شما قرار داشت. مرحوم حاج ملا آقا حسين در اين بقعه، چهل سال نماز شب مي‌خواند و وصيت كرد كه مرا در قبر ملا محمد كبير دفن كنيد. بعد از فوت ايشان وقتي قبر را مي‌شكافند در كمال تعجب مي‌بينند كه جسد مرحوم ملا محمد كبير بعد از گذشت 300 سال هنوز صحيح و سالم است و حتي رنگ حناي محاسن ايشان هم تغيير نكرده. 30 سال بعد از اين واقعه وقتي خواستند جسد آيت الله حاج ملا آقا حسن را طبق وصيت در قبر پدر دفن كنند، مشاهده مي‌كنند كه جسد و حتي كفن حاج ملا آقا حسين، هنوز سالم است. آيت الله اراكي در ادامه مي‌افزايد جسد قطب راوندي هم، در هنگام تعمير صحن مطهر - كه در اثر سيل خراب شده بود - نمايان شد و خودم ديدم كه جسد او سالم بود و من زانوي مبارك ايشان را بوسيدم.

ملا محمد كبير

ملا محمد كبير جد هشتم آيت الله حرم پناهي است. وي در كوه خضر به محضر حضرت بقية الله الاعظم ارواحنا له الفدا، شرفياب شد و سه حاجت از حضرت خواست كه حضرت به وي عطا فرمود و آن سه حاجت عبارت بودند از اين كه:

1. ديوانه در نسل او به وجود نيايد.
2. فرزندانش گدا و سائل به كف نشوند.
3. فقيه و مجتهد از نسل وي ناياب نگردد.

تحصيلات

از آن جا كه پدر شيخ محسن هرگونه مراجعه به رژيم طاغوت و رفتن به مدارس دولتي را حرام مي‌دانست، وي تحصيلات ابتدايي؛ اعم از خواندن، نوشتن، قرائت قرآن و كتاب‌هايي نظير گلستان سعدي، كليله و دمنه و نصاب الصبيان را نزد برخي از عالمان و فضلاي متدين سپري كرد. وي در حدود سال 1360 ق. شروع به تحصيلات حوزوي از قبيل صرف، نحو، معاني، بيان، منطق، هيأت و كلام نمود.

او در فراگيري فلسفه از محضر استاداني چون علامه طباطبايي بهره‌ها برده و در علم رجال و درايه نيز تبحر ويژه‌اي پيدا كرد. او قوانين را نزد آيت الله بهاءالديني فراگرفت و با شيخ احمد جنتي هم مباحثه بود و مكاسب و رسائل را از محضر آيت الله طباطبايي (سلطاني) استفاده كرد. وي در زمينه فقه و اصول از سفره پرفيض فقيهان و استوانه‌هاي علمي عصر خود مانند آيات: سيد حسين بروجردي و سيد محمدتقي خوانساري، محقق داماد، سيد محمد حجت كوه‌كمره‌اي، سيد محمدرضا گلپايگاني و شيخ محمدعلي اراكي رضوان الله تعالي عليهم اجمعين بهره‌هاي وافر برد. او در عنفوان جواني در سن 27 سالگي حائز مرتبه رفيع اجتهاد شد و مورد توجه و عنايت خاص استاد خود، آيت الله بروجردي قدس سره قرار گرفت. از ايشان براي تأليف دوره جامع احاديث الشيعه دعوت به عمل آمد.

تأليفات

آيت الله حرم پناهي صاحب آثار فراواني است كه عبارتند از:

1. سفينة الهداة في شرح وسيلة النجاة (دوره فقه، شرح وسيلة النجاة مرحوم سيد ابوالحسن اصفهاني).
2. جامع احاديث الشيعه كه تأليف بعضي از مجلات دوره جامع احاديث الشيعه را شامل مي شود. (صلاة، مقدمات عبادات، و مقداري از كتاب حج و تمام كتاب ملابس و مساكن).
3. حاشيه‌اي بر كفاية الاصول، آخوند خراساني
4. رساله‌اي در باب تقيه و احكام آن
5. رساله‌اي در قاعده لاضرر
6. فوائد الرجاليه، (دوره كامل علم رجال) كه مقدمات چاپ آن فراهم شده است.
7. رساله‌اي در باب امامت، با سبك جديد
8. رساله‌اي در شرح خطبه همام از نهج البلاغه
9. رساله‌اي در تفسير آيات الاحكام
10. تصحيح دوره وسائل الشيعه، با همكاري مرحوم آيت الله رباني شيرازي، 16 جلد.

فعاليت‌ها

آيت الله حرم پناهي با شروع نهضت امام خمينی قدس سره از همان سال اول، براي انجام وظيفه الهي و انجام مسئوليتي كه در پيشگاه الهي بر دوش خود احساس مي‌كرد، به ياري وي شتافت و تا پيروزي انقلاب و پس از آن از هيچ تلاشي فروگذار نكرد.وی با توجه‌ به‌ افكار ضدطاغوتي‌ كه‌ داشت‌ به‌ هيأت‌ سياسيون‌ پيوست‌ و در جلساتي‌ كه‌ اعضاء جامعه‌ مدرسين‌ قبل‌ از انقلاب‌ تشكيل‌ مي‌دادند شركت‌ مي‌كرد.

از فعاليتهاي‌ قبل‌ از انقلاب‌ ايشان‌ مي‌توان‌ به‌ سفرهاي‌ تبليغي‌ ايشان‌ به‌ ورامين‌ ـ آشتيان‌ و تهران‌ اشاره‌ كرد كه‌ در ورامين‌ به‌ علت‌ سخنراني‌هاي‌ روشنگرانه‌ به‌ شهرباني‌ وقت‌ احضار شدند كه‌ با تدبير و پشتيباني‌ مردم‌ شهرباني‌ نتوانست‌ وي‌ را جلب‌ كند بلكه‌ به‌ جلسات‌ خود ادامه‌ داد.فعاليت‌هاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي ايشان قبل از انقلاب عبارتند از:

1. تشكيل انجمن امر به معروف و نهي از منكر
2. تربيت و ساماندهي ده‌ها تن از جوانان، سالخوردگان و نوجوانان براي مبارزه با طاغوت
3. فرستادن طلاب علوم ديني به سراسر كشور و خارج، جهت تبليغ
4. تشكيل صندوق قرض الحسنه
5. مسافرت به بعضي نقاط كشور به منظور سخنراني و اقدامات ديگر كه تفصيلش بدين شرح است: پس از پيروزي انقلاب وي با حضور مستمر در جامعه مدرسين حوزه علميه قم كه خود از مؤسسان اصلي آن بود، همت خود را همواره در جهت حفظ و دفاع از ارزش‌هاي اصيل نهضت كه همانا اعتلاي كلمه توحيد و احياي معارف و احكام مبين اسلام و تعظيم شعائر مذهب اهل بيت عصمت علیهم السلام بود، مصروف داشت.

نكته حائز اهميت در مورد آيت الله حرم پناهي اين است كه وي در طول سال‌هاي مبارزه و بعد از آن هيچ‌گاه وظيفه اصلي خود را كه تحقيق، تدريس، تصنيف و تربيت طلاب بود فراموش نكرد؛ به طوري كه حتي در آخرين روز عمر پربركت خود نيز در مدرسه فيضيه به تدريس پرداخت. وي در روزهاي تعطيل نيز طلاب را از علومي چون: تفسير، اخلاق و اعتقادات بهره‌مند مي‌نمود. وي در همين راستا، شاگرداني را جهت مناظره با ساير ملل و مذاهب اسلامي تربيت كرد.

ويژگي‌هاي اخلاقي

از ويژگي‌هاي اخلاقي و صفات بارز ايشان مي‌توان به فروتني، رعايت تقواي الهي به ويژه دقت در سخن گفتن، غيرت ديني، احترام ويژه به طلاب و سادات و صبر در برابر ناملايمات اشاره كرد. وي در تربيت شاگرد بسيار مهارت داشت. او براي شاگردانش ارزش قائل بود؛ سؤالاتشان را دقيق گوش مي‌داد و پاسخ مي‌گفت. ايشان در رعايت آداب و صفات اخلاقي، كم‌نظير و با همه بسيار مهربان بود.

فرزند ايشان مي‌گويد: يك سال در آخرين جلسه درس در ماه شعبان، عرض كرديم، در آستانه ماه مبارك هستيم موعظه‌اي بفرماييد. ايشان سرش را پايين آورد و پس از لحظه‌اي سرش را بلند كرد و گفت: من همان مطلبي كه آيت الله بروجردي فرمودند، برايتان مي‌گويم. ايشان قبل از ماه رمضان خطاب به طلاب فرمودند كه: ماه رمضان نزديك است. شما آقايان مي خواهيد به تبليغ برويد و اين مردم نه پيغمبر و نه امامان علیهم السلام هيچ كدام را نديده‌اند، اين مردم مي‌خواهند دين را از شما ياد بگيرند، بكوشيد دين را درست ياد بدهيد. ظاهرتان را درست كنيد كه اگر نتوانستند دين را ياد بگيرند و يا ياد دهيد، حداقل دشمن درست نكنيد. اگر ظاهر شما درست نباشد، مردم نه تنها از شما منزجر مي‌شوند؛ بلكه از خدا، پيغمبر و امامان علیهم السلام هم منزجر مي‌شوند.

بعد ايشان فرمودند كه ظاهر بسيار مهم است، از ظاهرتان غفلت نكنيد. ارادت ايشان به اهل بيت علیهم السلام به خصوص حضرت صاحب الزمان علیه السلام بسيار بالا بود و حضرت هم به ايشان عنايت داشتند. وي از اخلاص بالايي برخوردار بود.

فرزندان

آيت الله حرم پناهي در 27 سالگي با دختر آيت الله سيد مرتضي قصيري خراساني كه از عالمان و امامان جماعت معروف بازار تهران بود، ازدواج كرد. ثمره اين ازدواج پنج فرزند؛ (سه پسر و دو دختر) است. فرزند ارشد ايشان، حجت الاسلام محمدمهدي حرم پناهي است كه در چند سال آخر عمر پدرش به جاي وي در مسجد محمديه قم، به اقامه جماعت مي‌پرداخت و هم اكنون در حوزه علميه حضور فعال دارد.

وفات

آيت الله حاج شيخ حسن حرم پناهي قدس سره در اثر كسالتي كه داشت در تاريخ دوم مهر ماه 1381 ش. مصادف با شانزدهم رجب 1423 ق. به ديار حضرت حق عزوجل شتافت. پيكرش در چهارم مهر ماه، طي مراسم باشكوهي از مسجد امام حسن عسکری علیه السلام به طرف حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها تشييع شد. پيكر اين عالم بزرگوار پس از اداي نماز به امامت آيت الله بهجت و پس از قرائت پيام تسليت مقام معظم رهبري در ميان حزن و اندوه مردم و بزرگان حوزه قم، در مسجد شهيد مطهري (مسجد بالاسر) نزديك محراب حرم مطهر، در قبري كه از طرف مقام معظم رهبري تهيه ديده شده بود به خاك سپرده شد.

مجلس سوم ايشان از طرف مقام معظم رهبري در مسجد اعظم قم برگزار شد كه عده زيادي از مسئولان و مردم ياد اين عالم نستوه را گرامي داشتند. خداوند عالمان، بزرگان، شهدا، امام بزرگوار و اين عالم فرهيخته را با امامان معصوم علیهم السلام محشور گرداند.

توجه: در پايان لازم به ذكر است كه خيلي از مطالب از زبان مرحوم آيت الله شيخ محسن حرم پناهي به نقل از فرزند بزرگوار ايشان نقل شده است.

منابع

• سيد حسن سيدي، ستارگان حرم، جلد 19، صفحه 172-183.
• حضرت‌ آیت‌ الله‌ حاج‌ شيخ‌ محسن‌ حرم‌ پناهي‌ ،تبیان، بازیابی:28بهمن 1392.